LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM
LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.
Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.
CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.
0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.
CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?
CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.
CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.
0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.
CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.
CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.
CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.
CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.
CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.
CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.
CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati
CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.
CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.
CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.
CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.
0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.
CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.
LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.
CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.
0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.
CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.
0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.
CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.
CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.
0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.
CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.
CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.
0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.
0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.
CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.
CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.
CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.
CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.
LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.
0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.
0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.
0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.
0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.
0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.
CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.
CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.
CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.
0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.
CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.
CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.
CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.
CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.
CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.
CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.
CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.
CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.
0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.
0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.
CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.
CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.
0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.
CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.
LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.
CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.
CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.
0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.
0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.
CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.
CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.
0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.
CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.
CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.
CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.
CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.
CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.
CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.
CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.
CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.
0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.
CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.
CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.
CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.
0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.
CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.
0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.
CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.
0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.
CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.
CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.
CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.
CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.
0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.
CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.
0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.
CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.
CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.
CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.
CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.
0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.
0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.
CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.
CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.
CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.
CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.
CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.
CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.
0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.
0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.
0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.
CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.
CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.
CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.
CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.
CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.
CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.
0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.
CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.
CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.
CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.
CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.
CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.
CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.
CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.
CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.
CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.
CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.
0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A
0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.
0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.
CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.
LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.
0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.
CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.
CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.
CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.
CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.
CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.
0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.
0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.
CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.
CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.
CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.
CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.
CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.
CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.
CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.
CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.
CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.
CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.
CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.
CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.
CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.
CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.
0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.
CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.
CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.
CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.
LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.
1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.
CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.
CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.
CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.
CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.
1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.
CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.
CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.
CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.
CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.
CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.
CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.
CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.
CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.
CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.
CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.
CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.
CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.
CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.
CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.
CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.
CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.
CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.
CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.
CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.
CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.
CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.
CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.
CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.
CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.
CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.
CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.
CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.
CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.
CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.
CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.
CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.
CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.
CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.
CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.
CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.
CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.
CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.
CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.
CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.
CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.
CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.
CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.
CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.
CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.
CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.
CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.
CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.
In like manner, if the land on which we tread, and which we subdue and cultivate for food, is not a god, then the plains and mountains will not be gods; and if these are not so, it follows that the whole of the earth cannot appear to be God. In like manner, if the water, which is adapted to the wants148 Is subservient to. of living creatures for the purpose of drinking and bathing, is not a god, neither are the fountains gods from which the water flows. And if the fountains are not gods, neither are the rivers, which are collected from the fountains. And if the rivers also are not gods, it follows that the sea, which is made up of rivers, cannot be considered as God. But if neither the heaven, nor the earth, nor the sea, which are the parts of the world, can be gods, it follows that the world altogether is not God; whereas the same Stoics contend that it is both living and wise, and therefore God. But in this they are so inconsistent, that nothing is said by them which they do not also overthrow. For they argue thus: It is impossible that that which produces from itself sensible objects should itself be insensible. But the world produces man, who is endowed with sensibility; therefore it must also itself be sensible. Also they argue: that cannot be without sensibility, a part of which is sensible; therefore, because man is sensible, the world, of which man is a part, also possesses sensibility. The propositions149 Lactantius speaks after the manner of Cicero, and uses the word proposition to express that which logicians call the major proposition, as containing the major term: the word assumption expresses that which is called the minor proposition, as containing the minor term. themselves are true, that that which produces a being endowed with sense is itself sensible; and that that possesses sense, a part of which is endowed with sense. But the assumptions by which they draw their conclusions are false; for the world does not produce man, nor is man a part of the world. For the same God who created the world, also created man from the beginning: and man is not a part of the world, in the same manner in which a limb is a part of the body; for it is possible for the world to be without man, as it is for a city or house. Now, as a house is the dwelling-place of one man, and a city of one people, so also the world is the abode150 Thus Cicero, De Finibus, iii., says: “But they think that the universe is governed by the power of the gods, and that it is, as it were, a city and state common to men and gods, and that every one of us is a part of that universe.” of the whole human race; and that which is inhabited is one thing, that which inhabits another. But these persons, in their eagerness to prove that which they had falsely assumed, that the world is possessed of sensibility, and is God, did not perceive the consequences of their own arguments. For if man is a part of the world, and if the world is endowed with sensibility because man is sensible, therefore it follows that, because man is mortal, the world must also of necessity be mortal, and not only mortal, but also liable to all kinds of disease and suffering. And, on the contrary, if the world is God, its parts also are plainly immortal: therefore man also is God, because he is, as you say, a part of the world. And if man, then also both beasts of burden and cattle, and the other kinds of beasts and of birds, and fishes, since these also in the same manner are possessed of sensibility, and are parts of the world. But this is endurable; for the Egyptians worship even these. But the matter comes to this: that even frogs, and gnats, and ants appear to be gods, because these also have sensibility, and are parts of the world. Thus arguments drawn from a false source always lead to foolish and absurd conclusions. Why should I mention that the same philosophers assert that the world was constructed151 If the world was created out of nothing, as Christians are taught to believe, it was not born; for birth (γένεσις) takes place when matter assumes another substantial form.—Betuleius. for the sake of gods and men as a common dwelling? Therefore the world is neither god, nor living, if it has been made: for a living creature is not made, but born; and if it has been built, it has been built as a house or ship is built. Therefore there is a builder of the world, even God; and the world which has been made is distinct from Him who made it. Now, how inconsistent and absurd is it, that when they affirm that the heavenly fires152 The stars. and the other elements of the world are gods, they also say that the world itself is God! How is it possible that out of a great heap of gods one God can be made up? If the stars are gods, it follows that the world is not God, but the dwelling-place of gods. But if the world is God, it follows that all the things which are in it are not gods, but members153 Membra, “limbs,” “parts.” of God, which clearly cannot by themselves154 Sola, “alone.” Another reading is solius, “of the only God.” take the name of God. For no one can rightly say that the members of one man are many men; but, however, there is no similar comparison between a living being and the world. For because a living being is endowed with sensibility, its members also have sensibility; nor do they become senseless155 Brutescunt. unless they are separated from the body. But what resemblance does the world present to this? Truly they themselves tell us, since they do not deny that it was made, that it might be, as it were, a common abode for gods and men. If, therefore, it has been constructed as an abode, it is neither itself God, nor are the elements which are its parts; because a house cannot bear rule over itself, nor can the parts of which a house consists. Therefore they are refuted not only by the truth, but even by their own words. For as a house, made for the purpose of being inhabited, has no sensibility by itself, and is subject to the master who built or inhabits it; so the world, having no sensibility of itself, is subject to God its Maker, who made it for His own use.
0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.
Simili modo si terra, quam calcamus, 0281A quam subigimus et colimus ad victum, deus non est, nec campi quidem ac montes dii erunt: sed si hi non sunt, ergo ne tellus quidem universa Deus videri potest. Item si aqua, quae servit animantibus ad usum bibendi aut lavandi, deus non est, nec fontes quidem, ex quibus aqua profluit. Si fontes non sunt, nec flumina quidem, quae de fontibus colliguntur. Si flumina quoque dii non sunt, ergo et mare, quod ex fluminibus constat, Deus haberi non potest. Quod si neque coelum, neque terra, neque mare, quae mundi partes 0281B sunt, dii esse possunt; ergo ne mundus quidem totus Deus est, quem iidem ipsi stoïci, et animantem, et sapientem esse contendunt, et propterea Deum: in quo tam inconstantes fuerunt, ut nihil dictum sit ab his quod non ab iisdem fuerit eversum. Sic enim argumentantur: Fieri non posse, ut sensu careat, quod sensibilia ex se generat. Mundus autem generat hominem, qui est sensu praeditus; ergo et ipsum sensibilem esse. Item: Sine sensu esse non posse, cujus pars habeat sensum; igitur quia homo sensibilis est, etiam mundo, cujus pars homo est, inesse 0282A sensum. Propositiones quidem verae sunt, et sensibile esse, quod sensu praeditum gignat, et habere sensum, cujus pars sensu aucta sit: sed assumptiones falsae, quibus argumenta concludunt, quia neque mundus generat hominem, neque homo mundi pars est. Nam hominem a principio idem Deus fecit, qui et mundum: et non est mundi pars homo, sicut corporis membrum; potest enim mundus esse sine homine, sicut urbs, et domus. Atqui ut domus unius hominis habitaculum est, et urbs unius populi; sic et mundus domicilium totius generis humani. Et aliud est, quod incolitur, aliud quod incolit. Sed illi, dum student id, quod falso susceperant, confirmare, et sensibilem esse mundum, et Deum, argumentorum suorum consequentia non viderunt. Nam 0282B si mundi pars est homo, et sensibilis est mundus, quia homo sentit: ergo quia mortalis est homo, mortalis sit et mundus necesse est; nec tantum mortalis, sed et omnibus morbis et passionibus subjectus.
Et e contrario: Si Deus est mundus, et partes ejus utique immortales sunt; ergo et homo Deus est, quia pars est (ut dicitis) mundi. Si homo; ergo et jumenta, et pecudes, et caetera genera bestiarum, et avium, et piscium; quoniam et illa eodem modo sentiunt, et mundi partes sunt. At hoc tolerabile est: nam et haec colunt Aegyptii. Sed res eo pervenit, ut 0283A et ranae, 0283A et culices, et formicae dii esse videantur, quia et ipsis inest sensus, et partes mundi sunt. Ita semper argumenta ex falso petita ineptos et absurdos exitus habent. Quid, quod iidem ipsi aiunt, deorum et hominum causa mundum esse constructum, quasi communem domum: ergo nec mundus Deus est, nec animans, si constructus est; animans enim non construitur, sed nascitur. Et si est aedificatus sic utique tamquam domus, tamquam navis; est ergo aliquis artifex mundi Deus; et seorsum erit mundus, qui factus est, seorsum ille, qui fecit. Jam illud quam repugnans et absurdum, quod cum coelestes ignes caeteraque mundi elementa deos affirment, item ipsum deum mundum dicunt. Quomodo potest ex deorum multorum acervo unus Deus confici? Si astra dii sunt, mundus ergo non Deus, sed domicilium 0283B deorum est. Si vero Deus mundus est; ergo omnia illa quae sunt in eo dii non sunt, sed Dei membra, quae utique sola Dei nomen accipere non possunt. Nec enim recte quis dixerit, membra hominis unius multos homines esse: sed tamen non est similis comparatio animalis et mundi. Animal enim, quia sensu praeditum est, etiam membra ejus habent sensum, nec, nisi a corpore divulsa, brutescunt. Cujus igitur rei similitudinem gerit mundus? Nimirum ipsi docent, cum factum esse non diffitentur, ut esset diis et hominibus quasi communis domus. Si ergo est constructus, ut domus, nec ipse Deus est, nec elementa, quae sunt partes ejus; quia neque domus habere dominium sui potest, neque illa de quibus 0283C domus constat. Non tantum igitur veritate, sed 0284A etiam verbis suis revincuntur. Sicut enim domus, in usum habitandi facta, per se nihil sentit, dominoque subjecta est, qui eam fecit, aut incolit: ita mundus, per se nihil sentiens, factori Deo subjacet, qui eum in usum sui fecit.