LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM

 LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.

 Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.

 CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.

 0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.

 CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?

 CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.

 CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.

 0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.

 CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.

 CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.

 CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.

 CAPUT X. De Aesculapii, Apollinis, Neptuni, Martis, Castoris et Pollucis, Mercurii atque Liberi vita et gestis.

 CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.

 CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.

 CAPUT XIII. Quam vanae sint et inanes stoicorum interpretationes de diis et ibi de Jovis ortu, Saturno et Ope.

 CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.

 CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati

 CAPUT XVI. Qua ratione dii esse non possint, quos sexus differentia discernit et quod in naturam Dei non cadit officium generandi.

 CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.

 CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.

 CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.

 CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.

 0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.

 CAPUT XXII. 0242B Quid auctor praedictarum vanitatum in Italia apud Romanos fuerit, et quis apud alias gentes.

 CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.

 LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.

 CAPUT PRIMUM. Quod rationis oblivio faciat homines ignorantes veri 0253C Dei, qui colitur in adversis, et in prosperis contemnitur.

 CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.

 0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.

 CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.

 CAPUT V. Quod solus omnium creator Deus est colendus, non vero elementa, nec corpora coelestia: Refelliturque Stoicorum sententia, qui stellas et astr

 0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.

 CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.

 CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.

 0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

 CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.

 CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.

 CAPUT XII. Quod animalia non sponte nata sint, sed dispositione divina, cujus fecisset nos conscios Deus, si scire expediret.

 CAPUT XIII. 0319B Quare duo sexus in homine: quid sit mors ejus prima, quid secunda et de primorum parentum culpa et poena.

 0326A CAPUT XIV. De Noe vini inventore: qui primi scientiam astrorum habuerint, ac de ortu falsarum religionum.

 0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.

 0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.

 CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.

 CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.

 CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.

 CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.

 LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.

 CAPUT PRIMUM. Veritatis collatio cum eloquentia cur eam non sunt assecuti philosophi: de stylo simplici Scripturarum.

 0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.

 0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.

 0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.

 0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.

 0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.

 CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.

 CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.

 CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.

 0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.

 CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.

 CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.

 CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.

 CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.

 CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.

 0395A CAPUT XVI. Quod recte docentes philosophi male vivant, teste Cicerone unde non tam philosophiae, quam sapientiae studendum est.

 0398A CAPUT XVII. A Philosophia ad philosophos transit, initio ab Epicuro sumpto et quomodo Leucippum et Democritum habuerit auctores erroris.

 CAPUT XVIII. Pythagorici et Stoici, animarum immortalitatem statuentes, voluntariam mortem inaniter persuadent.

 CAPUT XIX. Cicero et alii sapientissimi animarum immortalitatem, sed infideliter docent et quod bona vel mala mors ex ante acta vita sit ponderanda.

 CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.

 CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.

 CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.

 0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.

 0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.

 CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.

 CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.

 CAPUT XXVII. 0433B Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

 0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.

 CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.

 CAPUT XXX. Epilogus ante dictorum et qua ratione sit transeundum a vanitate philosophorum ad sapientiam veram 0444B et veri Dei cognitionem, in quo s

 LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.

 CAPUT PRIMUM. De priore hominum religione, et quomodo error transfusus 0448C sit in omnem aetatem, ac de septem Graeciae sapientibus.

 CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.

 0453A CAPUT III. Sapientia et religio divelli non possunt necessarium est ut naturae Dominus sit uniuscujusque pater.

 CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.

 0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.

 0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.

 CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.

 CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.

 CAPUT IX. De Verbo Dei.

 0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.

 CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.

 CAPUT XII. De Jesu ortu ex Virgine, de ejus Vita, Morte, et Resurrectione atque de iis rebus testimonia Prophetarum.

 CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.

 CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.

 CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.

 CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.

 CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.

 CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.

 CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.

 0514A CAPUT XX. De Jesu in Galilaeam post resurrectionem profectione atque de utroque Testamento, Vetere et Novo.

 0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.

 CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.

 CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.

 CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.

 0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.

 CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

 0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

 CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.

 0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.

 CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.

 LIBER QUINTUS. DE JUSTITIA.

 CAPUT PRIMUM. De non damnandis reis, inaudita causa unde Litteras sacras contempserint philosophi de primis assertoribus religionis christianae.

 CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.

 CAPUT III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate atque Christum non fuisse magum.

 CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.

 CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.

 CAPUT VI. Explosa justitia, cupiditas, iniquae leges, audacia, avaritia, ambitio, superbia, impietas, aliaque regnarunt vitia.

 0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.

 0572A CAPUT VIII. De justitia omnibus nota ac non suscepta de vero Dei templo, atque de ejus cultu, ut cuncta conterantur vitia.

 CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.

 0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.

 CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.

 CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.

 CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.

 CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.

 0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.

 0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.

 CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.

 CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.

 CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.

 CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.

 CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.

 CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.

 0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.

 0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.

 LIBER SEXTUS. DE VERO CULTU.

 0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.

 CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.

 CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.

 CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.

 CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.

 CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.

 CAPUT VII. De via erroris ac veritatis quod ea simplex sit, angusta et ardua, atque Deum habeat ducem.

 CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.

 0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.

 CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.

 CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.

 CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.

 CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.

 CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.

 CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.

 CAPUT XVI. De affectibus, ac de iis Peripateticorum eversa sententia: quis sit verus affectuum, quique eorum malus usus.

 CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.

 CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.

 CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.

 CAPUT XX. De sensibus et eorum voluptatibus brutorum et hominis atque de oculorum voluptate et spectaculis.

 CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.

 0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A

 0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.

 0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.

 CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.

 LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.

 0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.

 CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.

 CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.

 CAPUT IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.

 CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.

 CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.

 CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.

 0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.

 0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.

 CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.

 CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.

 CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.

 CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.

 CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.

 CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.

 CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.

 CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.

 CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.

 CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.

 CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.

 CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.

 CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.

 CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.

 0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.

 CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.

 CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.

 CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.

 LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.

 1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.

 CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.

 CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.

 CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.

 CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.

 1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.

 1023A CAPUT VI. (Div. Inst. lib. I, c. 8.) Deus, cum 1023A sit aeternus et immortalis, sexu et successione non eget.

 CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.

 CAPUT VIII. (Div. Inst. lib. I, c. 10.) De Aesculapio, Apolline, Marte, Castore et Polluce, atque de Mercurio et Baccho.

 CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.

 CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.

 CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.

 CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.

 CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.

 CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.

 CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.

 CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.

 CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.

 CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.

 CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.

 CAPUT XXV. (Div. Inst. lib. I, c. 22 et 23.) De aureo saeculo de simulacris ac Prometheo, qui primus hominem effigiavit.

 CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.

 CAPUT XXVII. (Div. Inst. lib. II, c. 13.) De hominis creatione, peccato et poena ac de angelis, tum bonis, tum malis.

 CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.

 CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.

 CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.

 CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.

 CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.

 CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.

 CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.

 CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.

 CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.

 CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.

 CAPUT XXXVIII. (Div. Inst. lib. III, c. 21.) De Platone, cujus doctrina ad veritatem propius accedit.

 CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.

 CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.

 CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.

 CAPUT XLII. (Div. Inst. lib. IV, c. 3 et 7.) De sapientia religiosa Christi nomen nulli notum, nisi ipsi et Patri.

 CAPUT XLIII. (Div. Inst. lib. I, c. 8 IV, c. 10 et 11.) De Jesu Christi nomine, et duplici nativitate.

 CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.

 CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.

 CAPUT XLVI. (Div. Inst. lib. IV, c. 18.) Probatur ex prophetis passionem ac mortem Christi praenuntiatam fuisse.

 CAPUT XLVII. (Div. Inst. lib. IV, c. 19 et 21.) 1055A De Jesu Christi resurrectione, apostolorum missione, Servatorisque in coelum ascensione.

 CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.

 CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.

 CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.

 CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.

 CAPUT LII. (Div. Inst. lib. V, c. 9.) Spes salutis hominum in veri Dei agnitione, et de odio ethnicorum in christianos.

 CAPUT LIII. (Div. Inst. lib. V, c. 21.) 1059C Rationes odii in christianos expenduntur, et refelluntur.

 CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.

 CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.

 CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.

 CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.

 CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.

 CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.

 CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.

 CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.

 CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.

 CAPUT LXIII, olim VI. (Div. Inst. lib. VI, c. 18 et 20.) Spectacula esse potentissima ad corrumpendos animos.

 CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.

 CAPUT LXV alias VII. (Lib. VI Inst., cap. 10 et seq.) Praecepta eorum quae jubentur et de misericordia.

 CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.

 CAPUT LXVII, alias IX. (Lib. VI Inst., c. 24 et 25 VII, c. 2 et 3.) De poenitentia, animae immortalitate, et de Providentia.

 CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.

 CAPUT LXIX, alias X. (Lib. VII Inst., c. 5, 8 et seq.) Mundum propter hominem, et hominem propter Deum esse factum.

 CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.

 CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.

 CAPUT LXXII. (Lib. VII Inst., c. 20, 24, 26.) 1091A De Christo e coelo descendente ad universale judicium, et de regno millenario.

 CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.

Chap. XXVII.—How Little the Precepts of Philosophers Contribute to True Wisdom, Which You Will Find in Religion Only.

What, then? Do they enjoin nothing similar? Yes, indeed, many things; and they frequently approach the truth. But those precepts have no weight, because they are human, and are without a greater, that is, that divine authority. No one therefore believes them, because the hearer imagines himself to be a man, just as he is, who enjoins them. Moreover, there is no certainty with them, nothing which proceeds from knowledge. But since all things are done by conjecture, and many differing and various things are brought forward, it is the part of a most foolish man to be willing to obey their precepts, since it is doubted whether they are true or false; and therefore no one obeys them, because no one wishes to labour for an uncertainty. The Stoics say that it is virtue which can alone produce a happy life. Nothing can be said with greater truth. But what if he shall be tormented, or afflicted with pain? Will it be possible for any one to be happy in the hands of the executioners? But truly pain inflicted upon the body is the material of virtue; therefore he is not wretched even in tortures. Epicurus speaks much more strongly. The wise man, he says, is always happy; and even when shut up in the bull of Phalaris he will utter this speech: “It is pleasant, and I do not care for it.” Who would not laugh at him? Especially, because a man who is devoted to pleasure took upon himself the character of a man of fortitude, and that to an immoderate degree; for it is impossible that any one should esteem tortures of the body as pleasures, since it is sufficient for discharging the office of virtue that one sustains and endures them. What do you, Stoics, say? What do you, Epicurus? The wise man is happy even when be is tortured. If it is on account of the glory of his endurance, he will not enjoy it, for perchance he will die under the tortures. If it is on account of the recollection of the deed, either he will not perceive it if souls shall perish, or, if he shall perceive it, he will gain nothing from it.  

What other advantage is there then in virtue? what happiness of life? Is it that a man may die with equanimity? You present to me the advantage of a single hour, or perhaps moment, for the sake of which it may not be expedient to be worn out by miseries and labours throughout the whole of life. But how much time does death occupy? on the arrival of which it now makes no difference whether you shall have undergone it with equanimity or not. Thus it happens that nothing is sought from virtue but glory. But this is either superfluous and short-lived, or it will not follow from the depraved judgments of men. Therefore there is no fruit from virtue where virtue is subject to death and decay. Therefore they who said these things saw a certain shadow460    A shadow; outline, or resemblance.   of virtue; they did not see virtue itself. For they had their eyes fixed on the earth, nor did they raise their countenances on high that they might behold her  

“Who showed herself from the quarters of heaven.”461    Lucretius, i. 65.  

This is the reason why no one obeys their precepts; inasmuch as they either train men to vices, if they defend pleasure; or if they uphold virtue, they neither threaten sin with any punishment, except that of disgrace only, nor do they promise any reward to virtue, except that of honour and praise only, since they say that virtue is to be sought for its own sake, and not on account of any other object. The wise man therefore is happy under tortures; but when he suffers torture on account of his faith, on account of justice, or on account of God, that endurance of pain will render him most happy. For it is God alone who can honour virtue, the reward of which is immortality alone. And they who do not seek this, nor possess religion, with which eternal life is connected, assuredly do not know the power of virtue, the reward of which they are ignorant; nor look towards heaven, as they themselves imagine that they do, when they inquire into subjects which do not admit of investigation, since there is no other cause for looking towards heaven, unless it be either to undertake religion, or to believe that one’s soul is immortal. For if any one understands that God is to be worshipped, or has the hope of immortality set before him, his mind462    Thus St. Paul, Col. iii. 2, exhorts us to set our affections on things above, not on things of the earth.   is in heaven; and although he may not behold it with his eyes, yet he does behold it with the eye of his soul. But they who do not take up religion are of the earth, for religion is from heaven; and they who think that the soul perishes together with the body, equally look down towards the earth: for beyond the body, which is earth, they see nothing further, which is immortal. It is therefore of no profit that man is so made, that with upright body he looks towards heaven, unless with mind raised aloft he discerns God, and his thoughts are altogether engaged upon the hope of everlasting life.  

CAPUT XXVII. 0433B Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

Quid ergo? nihilne illi simile praecipiunt? Imo permulta; et ad verum frequenter accedunt. Sed nihil ponderis habent illa praecepta, quia sunt humana, et auctoritate majori, id est divina illa, carent. Nemo igitur credit; quia tam se hominem putat esse, qui audit, quam est ille, qui praecipit. Praeterea 0434A nihil apud eos certi est, nihil quod a scientia veniat. Sed cum omnia conjecturis agantur, multa etiam diversa et varia proferantur, stultissimi est hominis, praeceptis eorum velle parere, quae utrum vera sint, an falsa, dubitatur; et ideo nemo paret, quia nemo vult ad incertum laborare. Virtutem esse Stoici aiunt, quae sola efficiat vitam beatam. Nihil potest verius dici. Sed quid, si cruciabitur aut dolore afficietur? Poteritne quisquam inter carnifices beatus esse? Imo vero illatus corpori dolor materia virtutis est: itaque ne in tormentis quidem miser est. Epicurus multo fortius. Sapiens, inquit, semper beatus est; et vel inclusus in Phalaridis tauro hanc vocem emittet: «Suave est, et nihil curo.» Quis eum non irriserit? Maxime, quod homo voluptarius personam 0434B sibi viri fortis imposuit, et quidem supra modum, non enim fieri potest, ut quisquam cruciatus corporis pro voluptatibus ducat, cum satis sit, ad officium virtutis implendum, perferre ac sustinere. Quid dicitis Stoici? Quid tu Epicure? Beatus est sapiens, etiam cum torquetur. Si propter gloriam patientiae; non fruetur; in tormentis enim fortasse morietur. Si propter memoriam; aut non sentiet, si occidunt animae, aut si sentiet, nihil ex ea consequetur.

0435A Quis ergo alius fructus est in virtute? quae beatitudo vitae? ut aequo animo moriatur? Bonum mihi affertis unius horae, aut fortasse momenti, propter quod non expediat in tota vita miseriis et laboribus confici. Quantum autem temporis mors occupat? quae cum veniat 0435A utrum aequo an iniquo animo eam subieris, jam nihil refert. Ita fit, ut nihil aliud ex virtute captetur, nisi gloria. Sed haec aut supervacua et brevis est, aut pravis hominum judiciis non sequetur. Nullus igitur ex virtute fructus est, ubi virtus mortalis est et caduca. Ita qui haec locuti sunt, umbram quamdam virtutis videbant, ipsam virtutem non videbant. Defixi enim fuerunt in terram, nec vultus suos in altum erigebant, ut eam possent intueri, Quae sese a coeli regionibus ostentabat.0435B Haec causa est, cur praeceptis eorum nullus obtemperet: quoniam aut ad vitia erudiunt, si voluptatem defendunt; aut si virtutem asserunt, neque peccato poenam minantur, nisi solius turpitudinis, neque virtuti ullum praemium pollicentur, nisi solius honestatis et laudis, cum dicant, non propter seipsam expetendam esse virtutem.

Beatus est igitur sapiens in tormentis: sed cum torquetur pro fide, pro justitia, pro Deo, illa patientia doloris beatissimum faciet. Est enim Deus, qui solus potest honorare virtutem; cujus merces immortalitas sola est: quam qui non appetunt, nec religionem tenent, cui aeterna subjacet vita, profecto neque virtutis vim sciunt, cujus praemium ignorant; 0435C neque in coelum spectant, quod ipsi se facere putant, 0436A cum res non vestigabiles quaerunt, quia ratio in coelum spectandi nulla alia est, nisi aut religionem suscipere, aut animam suam immortalem esse credere. Quisquis enim aut Deum colendum esse intelligit, aut immortalitatis spem sibi propositam habet, mens ejus in coelo est; et licet id non aspiciat oculis, animae tamen lumine aspicit. Qui autem religionem non suscipiunt, terreni sunt; qui religio de coelo est, et qui animam putant cum corpore interire, aeque in terram spectant, quia ultra corpus quod est terra, nihil amplius vident, quod sit immortale. Nihil igitur prodest hominem ita esse fictum, ut recto corpore spectet in coelum; nisi erecta mente Deum cernat, et cogitatio ejus in spe vitae perpetuae tota versetur.