LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM

 LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.

 Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.

 CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.

 0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.

 CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?

 CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.

 CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.

 0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.

 CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.

 CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.

 CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.

 CAPUT X. De Aesculapii, Apollinis, Neptuni, Martis, Castoris et Pollucis, Mercurii atque Liberi vita et gestis.

 CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.

 CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.

 CAPUT XIII. Quam vanae sint et inanes stoicorum interpretationes de diis et ibi de Jovis ortu, Saturno et Ope.

 CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.

 CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati

 CAPUT XVI. Qua ratione dii esse non possint, quos sexus differentia discernit et quod in naturam Dei non cadit officium generandi.

 CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.

 CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.

 CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.

 CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.

 0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.

 CAPUT XXII. 0242B Quid auctor praedictarum vanitatum in Italia apud Romanos fuerit, et quis apud alias gentes.

 CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.

 LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.

 CAPUT PRIMUM. Quod rationis oblivio faciat homines ignorantes veri 0253C Dei, qui colitur in adversis, et in prosperis contemnitur.

 CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.

 0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.

 CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.

 CAPUT V. Quod solus omnium creator Deus est colendus, non vero elementa, nec corpora coelestia: Refelliturque Stoicorum sententia, qui stellas et astr

 0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.

 CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.

 CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.

 0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

 CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.

 CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.

 CAPUT XII. Quod animalia non sponte nata sint, sed dispositione divina, cujus fecisset nos conscios Deus, si scire expediret.

 CAPUT XIII. 0319B Quare duo sexus in homine: quid sit mors ejus prima, quid secunda et de primorum parentum culpa et poena.

 0326A CAPUT XIV. De Noe vini inventore: qui primi scientiam astrorum habuerint, ac de ortu falsarum religionum.

 0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.

 0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.

 CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.

 CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.

 CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.

 CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.

 LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.

 CAPUT PRIMUM. Veritatis collatio cum eloquentia cur eam non sunt assecuti philosophi: de stylo simplici Scripturarum.

 0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.

 0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.

 0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.

 0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.

 0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.

 CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.

 CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.

 CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.

 0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.

 CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.

 CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.

 CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.

 CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.

 CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.

 0395A CAPUT XVI. Quod recte docentes philosophi male vivant, teste Cicerone unde non tam philosophiae, quam sapientiae studendum est.

 0398A CAPUT XVII. A Philosophia ad philosophos transit, initio ab Epicuro sumpto et quomodo Leucippum et Democritum habuerit auctores erroris.

 CAPUT XVIII. Pythagorici et Stoici, animarum immortalitatem statuentes, voluntariam mortem inaniter persuadent.

 CAPUT XIX. Cicero et alii sapientissimi animarum immortalitatem, sed infideliter docent et quod bona vel mala mors ex ante acta vita sit ponderanda.

 CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.

 CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.

 CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.

 0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.

 0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.

 CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.

 CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.

 CAPUT XXVII. 0433B Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

 0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.

 CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.

 CAPUT XXX. Epilogus ante dictorum et qua ratione sit transeundum a vanitate philosophorum ad sapientiam veram 0444B et veri Dei cognitionem, in quo s

 LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.

 CAPUT PRIMUM. De priore hominum religione, et quomodo error transfusus 0448C sit in omnem aetatem, ac de septem Graeciae sapientibus.

 CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.

 0453A CAPUT III. Sapientia et religio divelli non possunt necessarium est ut naturae Dominus sit uniuscujusque pater.

 CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.

 0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.

 0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.

 CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.

 CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.

 CAPUT IX. De Verbo Dei.

 0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.

 CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.

 CAPUT XII. De Jesu ortu ex Virgine, de ejus Vita, Morte, et Resurrectione atque de iis rebus testimonia Prophetarum.

 CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.

 CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.

 CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.

 CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.

 CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.

 CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.

 CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.

 0514A CAPUT XX. De Jesu in Galilaeam post resurrectionem profectione atque de utroque Testamento, Vetere et Novo.

 0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.

 CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.

 CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.

 CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.

 0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.

 CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

 0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

 CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.

 0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.

 CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.

 LIBER QUINTUS. DE JUSTITIA.

 CAPUT PRIMUM. De non damnandis reis, inaudita causa unde Litteras sacras contempserint philosophi de primis assertoribus religionis christianae.

 CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.

 CAPUT III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate atque Christum non fuisse magum.

 CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.

 CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.

 CAPUT VI. Explosa justitia, cupiditas, iniquae leges, audacia, avaritia, ambitio, superbia, impietas, aliaque regnarunt vitia.

 0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.

 0572A CAPUT VIII. De justitia omnibus nota ac non suscepta de vero Dei templo, atque de ejus cultu, ut cuncta conterantur vitia.

 CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.

 0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.

 CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.

 CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.

 CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.

 CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.

 0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.

 0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.

 CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.

 CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.

 CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.

 CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.

 CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.

 CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.

 0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.

 0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.

 LIBER SEXTUS. DE VERO CULTU.

 0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.

 CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.

 CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.

 CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.

 CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.

 CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.

 CAPUT VII. De via erroris ac veritatis quod ea simplex sit, angusta et ardua, atque Deum habeat ducem.

 CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.

 0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.

 CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.

 CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.

 CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.

 CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.

 CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.

 CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.

 CAPUT XVI. De affectibus, ac de iis Peripateticorum eversa sententia: quis sit verus affectuum, quique eorum malus usus.

 CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.

 CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.

 CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.

 CAPUT XX. De sensibus et eorum voluptatibus brutorum et hominis atque de oculorum voluptate et spectaculis.

 CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.

 0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A

 0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.

 0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.

 CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.

 LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.

 0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.

 CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.

 CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.

 CAPUT IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.

 CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.

 CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.

 CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.

 0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.

 0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.

 CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.

 CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.

 CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.

 CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.

 CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.

 CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.

 CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.

 CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.

 CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.

 CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.

 CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.

 CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.

 CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.

 CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.

 0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.

 CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.

 CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.

 CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.

 LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.

 1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.

 CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.

 CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.

 CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.

 CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.

 1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.

 1023A CAPUT VI. (Div. Inst. lib. I, c. 8.) Deus, cum 1023A sit aeternus et immortalis, sexu et successione non eget.

 CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.

 CAPUT VIII. (Div. Inst. lib. I, c. 10.) De Aesculapio, Apolline, Marte, Castore et Polluce, atque de Mercurio et Baccho.

 CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.

 CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.

 CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.

 CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.

 CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.

 CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.

 CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.

 CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.

 CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.

 CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.

 CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.

 CAPUT XXV. (Div. Inst. lib. I, c. 22 et 23.) De aureo saeculo de simulacris ac Prometheo, qui primus hominem effigiavit.

 CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.

 CAPUT XXVII. (Div. Inst. lib. II, c. 13.) De hominis creatione, peccato et poena ac de angelis, tum bonis, tum malis.

 CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.

 CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.

 CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.

 CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.

 CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.

 CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.

 CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.

 CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.

 CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.

 CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.

 CAPUT XXXVIII. (Div. Inst. lib. III, c. 21.) De Platone, cujus doctrina ad veritatem propius accedit.

 CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.

 CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.

 CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.

 CAPUT XLII. (Div. Inst. lib. IV, c. 3 et 7.) De sapientia religiosa Christi nomen nulli notum, nisi ipsi et Patri.

 CAPUT XLIII. (Div. Inst. lib. I, c. 8 IV, c. 10 et 11.) De Jesu Christi nomine, et duplici nativitate.

 CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.

 CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.

 CAPUT XLVI. (Div. Inst. lib. IV, c. 18.) Probatur ex prophetis passionem ac mortem Christi praenuntiatam fuisse.

 CAPUT XLVII. (Div. Inst. lib. IV, c. 19 et 21.) 1055A De Jesu Christi resurrectione, apostolorum missione, Servatorisque in coelum ascensione.

 CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.

 CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.

 CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.

 CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.

 CAPUT LII. (Div. Inst. lib. V, c. 9.) Spes salutis hominum in veri Dei agnitione, et de odio ethnicorum in christianos.

 CAPUT LIII. (Div. Inst. lib. V, c. 21.) 1059C Rationes odii in christianos expenduntur, et refelluntur.

 CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.

 CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.

 CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.

 CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.

 CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.

 CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.

 CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.

 CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.

 CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.

 CAPUT LXIII, olim VI. (Div. Inst. lib. VI, c. 18 et 20.) Spectacula esse potentissima ad corrumpendos animos.

 CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.

 CAPUT LXV alias VII. (Lib. VI Inst., cap. 10 et seq.) Praecepta eorum quae jubentur et de misericordia.

 CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.

 CAPUT LXVII, alias IX. (Lib. VI Inst., c. 24 et 25 VII, c. 2 et 3.) De poenitentia, animae immortalitate, et de Providentia.

 CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.

 CAPUT LXIX, alias X. (Lib. VII Inst., c. 5, 8 et seq.) Mundum propter hominem, et hominem propter Deum esse factum.

 CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.

 CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.

 CAPUT LXXII. (Lib. VII Inst., c. 20, 24, 26.) 1091A De Christo e coelo descendente ad universale judicium, et de regno millenario.

 CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.

Chap. XXVII.—Of the Wonders Effected by the Power of the Cross, and of Demons.

At present it is sufficient to show what great efficacy the power of this sign has. How great a terror this sign is to the demons, he will know who shall see how, when adjured by Christ, they flee from the bodies which they have besieged. For as He Himself, when He was living among men, put to flight all the demons by His word, and restored to their former senses the minds of men which had been excited and maddened by their dreadful attacks; so now His followers, in the name of their Master, and by the sign of His passion, banish the same polluted spirits from men. And it is not difficult to prove this. For when they sacrifice to their gods, if any one bearing a marked forehead stands by, the sacrifices are by no means favourable.837    Litant, a word peculiar to the soothsayers, used when the sacrifices are auspicious.    

“Nor can the diviner, when consulted, give answers.”838    Virg., Georg., iii. 491.  

And this has often been the cause of punishment to wicked kings. For when some of their attendants who were of our religion839    Nostri, i.e., Christians.   were standing by their masters as they sacrificed, having the sign placed on their foreheads, they caused the gods of their masters to flee, that they might not be able to observe840    Depingere; to make observations on the entrails of the victims, so as to foretell future events.   future events in the entrails of the victims. And when the soothsayers understood this, at the instigation of the same demons to whom they had sacrificed,841    Prosecrârant. Others read “prosecârant,” a sacrificial word, properly denoting the setting apart some of the victim for offering to the gods.   complaining that profane men were present at the sacrifices, they drove their princes to madness, so that they attacked the temple of the god, and contaminated themselves by true sacrilege, which was expiated by the severest punishments on the part of their persecutors. Nor, however, are blind men able to understand even from this, either that this is the true religion, which contains such great power for overcoming, or that that is false, which is not able to hold its ground or to come to an engagement.  

But they say that the gods do this, not through fear, but through hatred; as though it were possible for any one to hate another, unless it be him who injures, or has the power of injuring. Yea, truly, it would be consistent with their majesty to visit those whom they hated with immediate punishment,842    Præsentibus pœnis, “on the spot.”   rather than to flee from them. But since they can neither approach those in whom they shall see the heavenly mark, nor injure those whom the immortal sign843    i.e., the sign of the cross, with which the early Christians frequently marked themselves. [So long as Christians were mocked and despised as followers of a crucified one, there was a silent testimony and bold confession in this act which must be wholly separated from the mere superstition of degenerate Christians. It used to mean just what the Apostle says, Gal. vi. 14. In this sense it is retained among Anglicans.]   as an impregnable wall protects, they harass them by men, and persecute them by the hands of others: and if they acknowledge the existence of these demons, we have overcome; for this must necessarily be the true religion, which both understands the nature of demons, and understands their subtlety, and compels them, vanquished and subdued, to yield to itself. If they deny it, they will be refuted by the testimonies of poets and philosophers. But if they do not deny the existence and malignity of demons, what remains except that they affirm that there is a difference between gods and demons?844    [See vol. iii. pp. 37, 176, 180, and iv. 189–190.]   Let them therefore explain to us the difference between the two kinds, that we may know what is to be worshipped and what to be held in execration; whether they have any mutual agreement, or are really opposed to one another. If they are united by some necessity, how shall we distinguish them? or how shall we unite the honour and worship of each kind? If, on the other hand, they are enemies, how is it that the demons do not fear the gods, or that the gods cannot put to flight the demons? Behold, some one excited by the impulse of the demon is out of his senses, raves, is mad: let us lead him into the temple of the excellent and mighty Jupiter; or since Jupiter knows not how to cure men, into the fane of Æsculapius or Apollo. Let the priest of either, in the name of his god, command the wicked spirit to come out of the man: that can in no way come to pass. What, then, is the power of the gods, if the demons are not subject to their control? But, in truth, the same demons, when adjured by the name of the true God, immediately flee. What reason is there why they should fear Christ, but not fear Jupiter, unless that they whom the multitude esteem to be gods are also demons? Lastly, if there should be placed in the midst one who is evidently suffering from an attack of a demon, and the priest of the Delphian Apollo, they will in the same manner dread the name of God; and Apollo will as quickly depart from his priest as the spirit of the demon from the man; and his god being adjured and put to flight, the priest will be for ever silent.845    [The cessation of oracles is attested by Plutarch. See also Tertullian, vol. iii. p. 38, this series, and Minucius, vol. iv. p. 190. Demonology needs further exposition, for Scripture is express in its confirmation of patristic views of the subject.]   Therefore the demons, whom they acknowledge to be objects of execration, are the same as the gods to whom they offer supplications.  

If they imagine that we are unworthy of belief, let them believe Homer, who associated the supreme Jupiter846    There is probably a reference to Iliad, i. 221, where Athene is represented as going to Olympus:—   ἡ δ' Οὔλυπόνδε βεβήκει δώματ' ἐς αιγιόχοιο Διὸς μετὰ δαίμονας ἄλλους with the demons; and also other poets and philosophers, who speak of the same beings at one time as demons, and at another time as gods,—of which names one is true, and the other false. For those most wicked spirits, when they are adjured, then confess that they are demons; when they are worshipped, then falsely say that they are gods; in order that they may lead men into errors,847    Ut errores hominibus immittant.   and call them away from the knowledge of the true God, by which alone eternal death can be escaped. They are the same who, for the sake of overthrowing man, have founded various systems of worship for themselves through different regions,848    Per diversa regionum. There is another reading, “perversâ religione”—by perverted religion.  —under false and assumed names, however, that they might deceive. For because they were unable by themselves to aspire to divinity, they took to themselves the names of powerful kings, under whose titles they might claim for themselves divine honours; which error may be dispelled, and brought to the light of truth. For if any one desires to inquire further into the matter, let him assemble those who are skilled in calling forth spirits from the dead. Let them call forth849    The reference is to necromancy, or calling up the spirits of the dead by magic rites.  Jupiter, Neptune, Vulcan, Mercury, Apollo, and Saturnus the father of all. All will answer from the lower regions; and being questioned they will speak, and confess respecting themselves and God. After these things let them call up Christ; He will not be present, He will not appear, for He was not more than two days in the lower regions. What proof can be brought forward more certain than this? I have no doubt that Trismegistus arrived at the truth by some proof of this kind, who spoke many things850    There is another reading: “qui de Deo patre omnia, et de filio locutus est multa;” but this is manifestly erroneous.   respecting God the Son which are contained in the divine secrets.  

0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

Nunc satis est, hujus signi potentia quantum valeat, exponere. Quanto terrori sit daemonibus hoc 0532A signum, sciet qui viderit quatenus adjurati per Christum de corporibus, quae obsederint, fugiant. Nam sicut ipse, cum inter homines ageret, universos daemones verbo fugabat; hominumque mentes emotas, et malis incursibus furiatas, in sensus pristinos reponebat: ita nunc sectatores ejus eosdem spiritus inquinatos de hominibus, et nomine magistri sui, et signo passionis excludunt. Cujus rei non difficilis est probatio. Nam cum diis suis immolant, si assistat aliquis signatam frontem gerens, sacra nullo modo litant. Nec responsa potest consultus reddere vates.Et haec saepe causa praecipua justitiam persequendi malis regibus fuit. Cum enim quidam ministrorum nostri sacrificantibus dominis assisterent, imposito 0532B frontibus signo, deos illorum fugaverunt, ne possent in visceribus hostiarum futura depingere. Quod cum intelligerent aruspices, instigantibus iisdem daemonibus, quibus prosecant, conquerentes profanos homines sacris interesse, egerunt principes suos in furorem, 0533A ut expugnarent Dei templum, 0533A seque vero sacrilegio contaminarent, quod gravissimis persequentium poenis expiaretur. Nec tamen ex hoc ipso caeci homines intelligere possunt, aut hanc esse veram religionem, cui ad vincendum tanta vis inest, aut illam falsam, quae subsistere, aut congredi non potest.

Sed aiunt, hoc deos non metu, verum odio facere; quasi quisquam possit odisse nisi eum, qui aut noceat, aut possit nocere. Immo vero congruens majestati fuit, ut eos, quos oderant, praesentibus poenis afficerent potius, quam fugerent. Sed quoniam neque accedere ad eos possunt, in quibus coelestem notam viderint, nec iis nocere, quos signum immortale munierit tamquam inexpugnabilis murus; lacessunt eos per homines, et manibus persequuntur alienis: quos 0533B profecto si esse confitentur, vicimus. Necesse est enim veram esse hanc religionem, quae et rationem daemonum novit, et astuciam intelligit, et vim retundit, et eos spiritalibus armis domitos ac subactos cedere sibi cogit. Si negant, testimoniis poetarum ac philosophorum refellentur. Quod si esse, et malos esse, inficias non eunt, quid superest, nisi ut alios dicant esse deos, alios daemones? Exponant igitur nobis differentiam generis utriusque, ut sciamus quid colendum, quid execrandum sit; habeantne inter se aliquod consortium, an vero inimici sint. Si sunt aliqua necessitudine copulati, quatenus eos discernemus? aut quomodo utriusque generis honorem cultumque miscebimus? Si autem sunt inimici, cur aut 0533C daemones deos non timent, aut dii daemones fugare non possunt? Ecce aliquis instinctu daemonis percitus 0534A dementit, effertur, insanit: ducamus hunc in Jovis optimi maximi templum; vel, quia sanare homines Jupiter nescit, in Aesculapii vel Appollinis fanum. Jubeat utriuslibet sacerdos, dei sui nomine, ut nocens ille spiritus excedat ex homine: nullo id pacto fieri potest. Quae igitur vis deorum est, si subjectos sibi daemonas non habent? At vero iidem daemones, adjurati per nomen Dei veri protinus fugiunt. Quae ratio est, ut Christum timeant, Jovem autem non timeant, nisi quod iidem sunt daemones, quos vulgus deos esse opinatur? Denique si constituatur in medio et is, quem constat incursum daemonis perpeti, et Delphici Apollinis vates, eodem modo Dei nomen horrebunt; et tam celeriter excedet de vate suo Apollo, quam ex homine spiritus ille daemoniacus, 0534B et adjurato fugatoque deo suo, vates in perpetuum conticescet. Ergo iidem sunt daemones, quos fatentur execrandos esse, iidem dii, quibus supplicant.

Si nobis credendum esse non putant, credant Homero, qui summum illum Jovem daemonibus aggregavit: sed et aliis poetis ac pbilosophis, qui eosdem modo daemonas, modo deos nuncupant; quorum alterum verum, alterum falsum est. Illi enim nequissimi spiritus, ubi adjurantur, ibi se daemonas confitentur; ubi coluntur, ibi se deos mentiuntur, ut errores hominibus immittant, et avocent a veri Dei notione, per quam solam potest mors aeterna vitari. Iidem sunt, qui dejiciendi hominis causa, varios sibi cultus per diversa regionum condiderunt, mentitis tamen assumptisque nominibus, ut fallerent. Nam quia 0534C divinitatem per seipsos affectare non poterant, adsciverunt sibi nomina potentium regum, sub quorum 0535A titulis honores sibi deorum vindicarent. Qui error discuti potest, et in lucem veritatis protrahi. 0535A Nam si quis studet altius inquirere, congreget eos, quibus peritia est ciere ab inferis animas. Evocent Jovem, Neptunum, Vulcanum, Mercurium, Appollinem, patremque omnium Saturnum. Respondebunt ab inferis omnes, et interrogati loquentur, et de se ac Deo fatebuntur. Post haec evocent Christum, non aderit, non apparebit; quia non amplius quam biduo apud inferos fuit. Quid hac probatione certius proferri potest? Ego vero non dubito, quin ad veritatem Trismegistus hac aliqua ratione pervenerit, qui de Deo Filio locutus est multa, quae divinis continentur arcanis.