LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM

 LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.

 Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.

 CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.

 0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.

 CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?

 CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.

 CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.

 0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.

 CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.

 CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.

 CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.

 CAPUT X. De Aesculapii, Apollinis, Neptuni, Martis, Castoris et Pollucis, Mercurii atque Liberi vita et gestis.

 CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.

 CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.

 CAPUT XIII. Quam vanae sint et inanes stoicorum interpretationes de diis et ibi de Jovis ortu, Saturno et Ope.

 CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.

 CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati

 CAPUT XVI. Qua ratione dii esse non possint, quos sexus differentia discernit et quod in naturam Dei non cadit officium generandi.

 CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.

 CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.

 CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.

 CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.

 0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.

 CAPUT XXII. 0242B Quid auctor praedictarum vanitatum in Italia apud Romanos fuerit, et quis apud alias gentes.

 CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.

 LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.

 CAPUT PRIMUM. Quod rationis oblivio faciat homines ignorantes veri 0253C Dei, qui colitur in adversis, et in prosperis contemnitur.

 CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.

 0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.

 CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.

 CAPUT V. Quod solus omnium creator Deus est colendus, non vero elementa, nec corpora coelestia: Refelliturque Stoicorum sententia, qui stellas et astr

 0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.

 CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.

 CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.

 0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

 CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.

 CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.

 CAPUT XII. Quod animalia non sponte nata sint, sed dispositione divina, cujus fecisset nos conscios Deus, si scire expediret.

 CAPUT XIII. 0319B Quare duo sexus in homine: quid sit mors ejus prima, quid secunda et de primorum parentum culpa et poena.

 0326A CAPUT XIV. De Noe vini inventore: qui primi scientiam astrorum habuerint, ac de ortu falsarum religionum.

 0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.

 0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.

 CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.

 CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.

 CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.

 CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.

 LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.

 CAPUT PRIMUM. Veritatis collatio cum eloquentia cur eam non sunt assecuti philosophi: de stylo simplici Scripturarum.

 0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.

 0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.

 0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.

 0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.

 0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.

 CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.

 CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.

 CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.

 0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.

 CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.

 CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.

 CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.

 CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.

 CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.

 0395A CAPUT XVI. Quod recte docentes philosophi male vivant, teste Cicerone unde non tam philosophiae, quam sapientiae studendum est.

 0398A CAPUT XVII. A Philosophia ad philosophos transit, initio ab Epicuro sumpto et quomodo Leucippum et Democritum habuerit auctores erroris.

 CAPUT XVIII. Pythagorici et Stoici, animarum immortalitatem statuentes, voluntariam mortem inaniter persuadent.

 CAPUT XIX. Cicero et alii sapientissimi animarum immortalitatem, sed infideliter docent et quod bona vel mala mors ex ante acta vita sit ponderanda.

 CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.

 CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.

 CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.

 0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.

 0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.

 CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.

 CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.

 CAPUT XXVII. 0433B Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

 0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.

 CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.

 CAPUT XXX. Epilogus ante dictorum et qua ratione sit transeundum a vanitate philosophorum ad sapientiam veram 0444B et veri Dei cognitionem, in quo s

 LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.

 CAPUT PRIMUM. De priore hominum religione, et quomodo error transfusus 0448C sit in omnem aetatem, ac de septem Graeciae sapientibus.

 CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.

 0453A CAPUT III. Sapientia et religio divelli non possunt necessarium est ut naturae Dominus sit uniuscujusque pater.

 CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.

 0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.

 0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.

 CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.

 CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.

 CAPUT IX. De Verbo Dei.

 0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.

 CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.

 CAPUT XII. De Jesu ortu ex Virgine, de ejus Vita, Morte, et Resurrectione atque de iis rebus testimonia Prophetarum.

 CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.

 CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.

 CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.

 CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.

 CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.

 CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.

 CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.

 0514A CAPUT XX. De Jesu in Galilaeam post resurrectionem profectione atque de utroque Testamento, Vetere et Novo.

 0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.

 CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.

 CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.

 CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.

 0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.

 CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

 0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

 CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.

 0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.

 CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.

 LIBER QUINTUS. DE JUSTITIA.

 CAPUT PRIMUM. De non damnandis reis, inaudita causa unde Litteras sacras contempserint philosophi de primis assertoribus religionis christianae.

 CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.

 CAPUT III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate atque Christum non fuisse magum.

 CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.

 CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.

 CAPUT VI. Explosa justitia, cupiditas, iniquae leges, audacia, avaritia, ambitio, superbia, impietas, aliaque regnarunt vitia.

 0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.

 0572A CAPUT VIII. De justitia omnibus nota ac non suscepta de vero Dei templo, atque de ejus cultu, ut cuncta conterantur vitia.

 CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.

 0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.

 CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.

 CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.

 CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.

 CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.

 0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.

 0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.

 CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.

 CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.

 CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.

 CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.

 CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.

 CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.

 0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.

 0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.

 LIBER SEXTUS. DE VERO CULTU.

 0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.

 CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.

 CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.

 CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.

 CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.

 CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.

 CAPUT VII. De via erroris ac veritatis quod ea simplex sit, angusta et ardua, atque Deum habeat ducem.

 CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.

 0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.

 CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.

 CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.

 CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.

 CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.

 CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.

 CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.

 CAPUT XVI. De affectibus, ac de iis Peripateticorum eversa sententia: quis sit verus affectuum, quique eorum malus usus.

 CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.

 CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.

 CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.

 CAPUT XX. De sensibus et eorum voluptatibus brutorum et hominis atque de oculorum voluptate et spectaculis.

 CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.

 0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A

 0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.

 0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.

 CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.

 LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.

 0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.

 CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.

 CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.

 CAPUT IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.

 CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.

 CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.

 CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.

 0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.

 0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.

 CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.

 CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.

 CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.

 CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.

 CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.

 CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.

 CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.

 CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.

 CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.

 CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.

 CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.

 CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.

 CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.

 CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.

 0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.

 CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.

 CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.

 CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.

 LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.

 1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.

 CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.

 CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.

 CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.

 CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.

 1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.

 1023A CAPUT VI. (Div. Inst. lib. I, c. 8.) Deus, cum 1023A sit aeternus et immortalis, sexu et successione non eget.

 CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.

 CAPUT VIII. (Div. Inst. lib. I, c. 10.) De Aesculapio, Apolline, Marte, Castore et Polluce, atque de Mercurio et Baccho.

 CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.

 CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.

 CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.

 CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.

 CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.

 CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.

 CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.

 CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.

 CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.

 CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.

 CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.

 CAPUT XXV. (Div. Inst. lib. I, c. 22 et 23.) De aureo saeculo de simulacris ac Prometheo, qui primus hominem effigiavit.

 CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.

 CAPUT XXVII. (Div. Inst. lib. II, c. 13.) De hominis creatione, peccato et poena ac de angelis, tum bonis, tum malis.

 CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.

 CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.

 CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.

 CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.

 CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.

 CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.

 CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.

 CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.

 CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.

 CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.

 CAPUT XXXVIII. (Div. Inst. lib. III, c. 21.) De Platone, cujus doctrina ad veritatem propius accedit.

 CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.

 CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.

 CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.

 CAPUT XLII. (Div. Inst. lib. IV, c. 3 et 7.) De sapientia religiosa Christi nomen nulli notum, nisi ipsi et Patri.

 CAPUT XLIII. (Div. Inst. lib. I, c. 8 IV, c. 10 et 11.) De Jesu Christi nomine, et duplici nativitate.

 CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.

 CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.

 CAPUT XLVI. (Div. Inst. lib. IV, c. 18.) Probatur ex prophetis passionem ac mortem Christi praenuntiatam fuisse.

 CAPUT XLVII. (Div. Inst. lib. IV, c. 19 et 21.) 1055A De Jesu Christi resurrectione, apostolorum missione, Servatorisque in coelum ascensione.

 CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.

 CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.

 CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.

 CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.

 CAPUT LII. (Div. Inst. lib. V, c. 9.) Spes salutis hominum in veri Dei agnitione, et de odio ethnicorum in christianos.

 CAPUT LIII. (Div. Inst. lib. V, c. 21.) 1059C Rationes odii in christianos expenduntur, et refelluntur.

 CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.

 CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.

 CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.

 CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.

 CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.

 CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.

 CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.

 CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.

 CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.

 CAPUT LXIII, olim VI. (Div. Inst. lib. VI, c. 18 et 20.) Spectacula esse potentissima ad corrumpendos animos.

 CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.

 CAPUT LXV alias VII. (Lib. VI Inst., cap. 10 et seq.) Praecepta eorum quae jubentur et de misericordia.

 CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.

 CAPUT LXVII, alias IX. (Lib. VI Inst., c. 24 et 25 VII, c. 2 et 3.) De poenitentia, animae immortalitate, et de Providentia.

 CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.

 CAPUT LXIX, alias X. (Lib. VII Inst., c. 5, 8 et seq.) Mundum propter hominem, et hominem propter Deum esse factum.

 CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.

 CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.

 CAPUT LXXII. (Lib. VII Inst., c. 20, 24, 26.) 1091A De Christo e coelo descendente ad universale judicium, et de regno millenario.

 CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.

Chap. XXVI.—Of the Cross, and Other Tortures of Jesus, and of the Figure of the Lamb Under the Law.

I have spoken of humiliation, and frailty, and suffering—why God thought fit to undergo them. Now an account must be taken of the cross itself, and its meaning must be related. What the Most High Father arranged from the beginning, and how He ordained all things which were accomplished, not only the foretelling by the prophets, which preceded and was proved true814    i.e., was shown by the event to be true, not doubtful or deceptive.   in Christ, but also the manner of His suffering itself teaches. For whatever sufferings He underwent were not without meaning;815    Inania, “empty.”   but they had a figurative meaning816    Figuram.   and great significance, as had also those divine works which He performed, the strength and power of which had some weight indeed for the present, but also declared something for the future. Heavenly influence opened the eyes of the blind, and gave light to those who did not see; and by this deed He signified that it would come to pass that, turning to the nations which were ignorant of God, He might enlighten the breasts of the foolish with the light of wisdom, and open the eyes of their understanding to the contemplation of the truth. For they are truly blind who, not seeing heavenly things, and surrounded with the darkness of ignorance, worship earthly and frail things. He opened the ears of the deaf. It is plain that this divine power did not limit its exercise to this point;817    Hactenus operata est.   but He declared that it would shortly come to pass, that they who were destitute of the truth would both hear and understand the divine words of God. For you may truly call those deaf who do not hear the things which are heavenly and true, and worthy of being performed. He loosed the tongues of the dumb, so that they spake plainly.818    In eloquium solvit.   A power worthy of admiration,819    See Matt. ix. 33, “The dumb spake, and the multitudes marvelled;” Mark vii. 37, “They were beyond measure astonished, saying, He hath done all things well: He maketh both the deaf to hear and the dumb to speak.”   even when it was in operation: but there was contained in this display820    Inerat huic virtuti.   of power another meaning, which showed that it would shortly come to pass that those who were lately ignorant of heavenly things, having received the instruction of wisdom, might speak respecting God and the truth. For he who is ignorant of the divine nature, he truly is speechless and dumb, although he is the most eloquent of all men. For when the tongue has begun to speak truth—that is, to set forth the excellency and majesty of the one God—then only does it discharge the office of its nature; but as long as it speaks false things it is not rightly employed:821    In usu suo non est.   and therefore he must necessarily be speechless who cannot utter divine things. He also renewed the feet of the lame to the office of walking,—a strength of divine work worthy of praise; but the figure implied this, that the errors of a worldly and wandering life being restrained, the path of truth was opened by which men might walk to attain the favour of God. For He is truly to be considered lame, who, being enwrapped in the gloom and darkness of folly, and ignorant in what direction to go, with feet liable to stumble and fall, walks in the way of death.  

Likewise He cleansed the stains and blemishes of defiled bodies,—no slight exercise of immortal power; but this strength prefigured that by the instruction of righteousness His doctrine was about to purify those defiled by the stains of sins and the blemishes of vices. For they ought truly to be accounted as leprous and unclean,822    Elephantiaci, those afflicted with “elephantiasis,” a kind of leprosy, covering the skin with incrustations resembling the hide of an elephant.   whom either boundless lusts compel to crimes, or insatiable pleasures to disgraceful deeds, and affect with an everlasting stain those who are branded with the marks of dishonourable actions. He raised the bodies of the dead as they lay prostrate; and calling them aloud by their names, He brought them back from death. What is more suitable to God, what more worthy of the wonder of all ages, than to have recalled823    Resignasse, “to have unsealed or opened.”   the life which has run its course, to have added times to the completed times of men, to have revealed the secrets of death? But this unspeakable power was the image of a greater energy, which showed that His teaching was about to have such might, that the nations throughout the world, which were estranged from God and subject to death, being animated by the knowledge of the true light, might arrive at the rewards of immortality. For you may rightly deem those to be dead, who, not knowing God the giver of life, and depressing their souls from heaven to earth, run into the snares of eternal death. The actions, therefore, which He then performed for the present, were representations of future things; the things which He displayed in injured and diseased bodies were figures824    Figuram gerebant.   of spiritual things, that at present He might display to us the works of an energy which was not of earth, and for the future might show the power of His heavenly majesty.825    [It is undoubtedly true that all our Lord’s miracles are also parables. Such also is the entire history of the Hebrews.]    

Therefore, as His works had a signification also of greater power, so also His passion did not go before us as simple, or superfluous, or by chance. But as those things which He did signified the great efficacy and power of His teaching, so those things which He suffered announced that wisdom would be held in hatred. For the vinegar which they gave Him to drink, and the gall which they gave Him to eat, held forth hardships and severities826    Acerbitates et amaritudines.   in this life to the followers of truth. And although His passion, which was harsh and severe in itself, gave to us a sample of the future torments which virtue itself proposes to those who linger in this world, yet drink and food of this kind, coming into the mouth of our teacher, afforded us an example of pressures, and labours, and miseries. All which things must be undergone and suffered by those who follow the truth; since the truth is bitter, and detested by all who, being destitute of virtue, give up their life to deadly pleasures. For the placing of a crown of thorns upon His head, declared that it would come to pass that He would gather to Himself a holy people from those who were guilty. For people standing around in a circle are called a corona.827    The word “corona” denotes a “crown,” and also, as here, a “ring” of persons standing around. The play on the word cannot be kept up in English. [Thus “corona tibi et judices defuerunt.” Cicero, Nat. Deor., ii. 1. So Ignatius, στέφανον του̑ πρεσβυτερίου = corona presbyterii, vol. i. p. 64, this series."]   But we, who before that we knew God were unjust, were thorns—that is, evil and guilty, not knowing what was good; and estranged from the conception and the works of righteousness, polluted all things with wickedness and lust. Being taken, therefore, from briars and thorns, we surround the sacred head of God; for, being called by Himself, and spread around Him, we stand beside God, who is our Master and Teacher, and crown Him King of the world, and Lord of all the living.  

But with reference to the cross, it has great force and meaning, which I will now endeavour to show. For God (as I have before explained), when He had determined to set man free, sent as His ambassador to the earth a teacher of virtue, who might both by salutary precepts train men to innocence, and by works and deeds before their eyes828    Præsentibus.   might open the way of righteousness, by walking in which, and following his teacher, man might attain to eternal life. He therefore assumed a body, and was clothed in a garment of flesh, that He might hold out to man, for whose instruction He had come, examples of virtue and incitements to its practice. But when He had afforded an example of righteousness in all the duties of life, in order that He might teach man also the patient endurance of pain and contempt of death, by which virtue is rendered perfect and complete, He came into the hands of an impious nation, when, by the knowledge of the future which He had, He might have avoided them, and by the same power by which He did wonderful works He might have repelled them. Therefore He endured tortures, and stripes, and thorns. At last He did not refuse even to undergo death, that under His guidance man might triumph over death, subdued and bound in chains with all its terrors. But the reason why the Most High Father chose that kind of death in preference to others, with which He should permit Him to be visited, is this. For some one may perchance say: Why, if He was God, and chose to die, did He not at least suffer by some honourable kind of death? why was it by the cross especially? why by an infamous kind of punishment, which may appear unworthy even of a man if he is free,829    The cross was the usual punishment of slaves.   although guilty? First of all, because He, who had come in humility that He might bring assistance to the humble and men of low degree, and might hold out to all the hope of safety, was to suffer by that kind of punishment by which the humble and low usually suffer, that there might be no one at all who might not be able to imitate Him. In the next place, it was in order that His body might be kept unmutilated,830    Integrum.   since He must rise again from the dead on the third day.  

Nor ought any one to be ignorant of this, that He Himself, speaking before of His passion, also made it known that He had the power, when He willed it, of laying down His life and of taking it again. Therefore, because He had laid down His life while fastened to the cross, His executioners did not think it necessary to break His bones (as was their prevailing custom), but they only pierced His side. Thus His unbroken body was taken down from the cross, and carefully enclosed in a tomb. Now all these things were done lest His body, being injured and broken, should be rendered unsuitable831    A weak and senseless reason. The true cause is given by St. John xix. 36: “These things were done that the scripture should be fulfilled, A bone of Him shall not be broken.” [The previous question, however, remains: Why was the Paschal lamb to be of unbroken bones, and why the special providence that fulfilled the type? Doubtless He who raised up His body could have restored it, had the bones also been broken; but the preciousness of Christ’s body was thus indicated as in the new tomb, the fine linen and spices, and the ministry of “the rich in his death, because He had done no violence,” etc.—Isa. liii. 9.]   for rising again. That also was a principal cause why God chose the cross, because it was necessary that He should be lifted up on it, and the passion of God become known to all nations. For since he who is suspended upon a cross is both conspicuous to all and higher than others, the cross was especially chosen, which might signify that He would be so conspicuous, and so raised on high, that all nations from the whole world should meet together at once to know and worship Him. Lastly, no nation is so uncivilized, no region so remote, to which either His passion or the height of His majesty would be unknown. Therefore in His suffering He stretched forth His hands and measured out the world, that even then He might show that a great multitude, collected together out of all languages and tribes, from the rising of the sun even to his setting, was about to come under His wings, and to receive on their foreheads that great and lofty sign.832    The sign of the cross used in baptism.   And the Jews even now exhibit a figure of this transaction when they mark their thresholds with the blood of a lamb. For when God was about to smite the Egyptians, to secure the Hebrews from that infliction He had enjoined them to slay a white833    The account, Ex. xii., makes no mention of colour. “Without spot” is equivalent to “without blemish.” [But the whiteness implied. “Without spot” excludes “the ring-streaked and speckled,” and a black lamb a fortiori —1 Pet. i. 19. “Without spot” settles the case. Isa. i. 18 proves that the normal wool is white.]   lamb without spot, and to place on their thresholds a mark from its blood. And thus, when the first-born of the Egyptians had perished in one night, the Hebrews alone were saved by the sign of the blood: not that the blood of a sheep had such efficacy in itself as to be the safety of men, but it was an image of things to come. For Christ was the white lamb without spot; that is, He was innocent, and just, and holy, who, being slain by the same Jews, is the salvation of all who have written on their foreheads the sign of blood—that is, of the cross, on which He shed His blood. For the forehead is the top of the threshold in man, and the wood sprinkled with blood is the emblem834    Significatio.   of the cross. Lastly, the slaying of the lamb by those very persons who perform it is called the paschal feast, from the word “paschein,”835    ὰπο του̑ πάσχειν, “from suffering” The word “pascha” is not derived from Greek, as Lactantius supposes, but from the Hebrew “pasach,” to pass over.   because it is a figure of the passion, which God, foreknowing the future, delivered by Moses to be celebrated by His people. But at that time the figure was efficacious at the present for averting the danger, that it may appear what great efficacy the truth itself is about to have for the protection of God’s people in the extreme necessity of the whole world. But in what manner or in what region all will be safe who have marked on the highest part of their body this sign of the true and divine blood,836    [See book vii., and the Epitome, cap. li., infra.]   I will show in the last book.  

CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

Dixi de humilitate, et fragilitate, et passione, cur haec Deus subire maluerit: nunc ipsius crucis ratio reddenda est, et vis enarranda. Quid summus pater a principio disposuerit, et quemadmodum cuncta quae gesta sunt ordinarit, non tantum divinatio Prophetarum, 0525C quae in Christum vera praecessit, sed etiam ratio ipsius passionis docet. Quaecumque enim passus est, non fuerunt inania, sed habuerunt figuram et significantiam magnam, sicut etiam divina illa opera, quae fecit: quorum vis et potentia valebat quidem in praesens, sed declarabat aliquid in futurum. Aperuit caecorum lumina coelestis virtus, et lucem non videntibus 0526A reddidit. Et hoc facto significabat fore, ut conversus ad gentes quae Deum nesciebant, insipientium pectora illuminaret luce sapientiae, et ad veritatem contemplandam oculos cordis aperiret. Vere enim caeci sunt, qui coelestia non videntes, et tenebris ignorantiae circumfusi, terrena et fragilia venerantur. Patefecit aures surdorum. Non utique hactenus vis illa coelestis operata est: sed declarabat brevi fore, ut qui erant veritatis expertes, et audirent, et intelligerent divinas Dei voces. Vere enim surdos dixeris, qui coelestia et vera, et facienda non audiunt. Mutorum linguas in eloquium solvit admirabilis, etiam cum fieret, potentia: sed inerat huic virtuti alia significatio, quae ostenderet mox futurum, ut rerum coelestium nuper ignari, percepta sapientiae disciplina, 0526B de Deo, et veritate dissererent. Nam qui rationem divinitatis ignorat, is vere elinguis et mutus est, licet omnium disertissimus. Lingua enim cum verum loqui coeperit, id est, virtutem majestatemque Dei singularis interpretari, tum demum officio naturae suae fungitur. Quamdiu autem falsa loquitur, in usu suo non est; et ideo infans sit necesse est, qui divina proloqui non potest. Pedes quoque claudorum ad officium gradiendi reformavit laudabilis divini operis fortitudo: sed figura id continebat; quod cohibitis erroribus vitae secularis ac deviae, iter veritatis aperiretur, per quod graderentur homines ad Dei gratiam consequendam. Is enim vere claudus existimandus est, qui caligine ac tenebris insipientiae implicatus, et quo tendat ignarus, offensibilibus et 0526C caducis gressibus per viam mortis incedit.

Item labes et maculas inquinatorum corporum repurgavit, non exigua immortalis potentiae opera: verum id portendebat haec vis, quod peccatorum labibus, ac vitiorum maculis inquinatos, doctrina ejus purificatura esset eruditione justitiae. Leprosi enim vere atque elephantiaci debent haberi, quos vel infinitae 0527A cupiditates ad scelera, vel insatiabiles voluptates ad flagitia compellunt, et dedecorum maculis inustos labe afficiunt sempiterna. Jacentia mortuorum corpora erexit, eosque nominibus suis inclinatos a morte revocavit. 0527A Quid congruentius Deo? Quid miraculo dignius omnium saeculorum, quam decursam vitam resignasse, completisque hominum temporibus tempora adjecisse perpetua, arcana mortis revelasse? Sed haec inenarrabilis potestas imago virtutis majoris fuit, quae demonstrabat tantam vim habituram esse doctrinam suam, ut gentes in orbe toto, quae alienae a Deo, subjectae morti fuerunt, cognitione veri luminis animatae, ad immortalitatis praemia pervenirent. Eos enim recte mortuos existimaveris, qui datorem vitae Deum nescientes, atque animas suas a coelo in terram deprimentes, in laqueos aeternae mortis 0527B incurrunt. Quae igitur tum faciebat in praesens, imagines erant futurorum; quae in laesis affectisque corporibus exhibebat, ea spiritalium figuram gerebant, ut et in praesenti virtutis non terrena opera monstraret, et in futurum potestatem coelestis suae majestatis ostenderet.

Ergo sicut opera ejus significantiam quoque majoris potestatis habuerunt, ita etiam passio non simplex, nec supervacua, nec fortuita praecessit. Sed ut illa, quae fecit, magnam virtutem ac potestatem doctrinae ejus significabant: sic ea, quae passus est, odio futuram esse sapientiam nuntiabant. Aceti enim potus, ac fellis cibus, acerbitates et amaritudines in hac vita sectatoribus veritatis pollicebatur. Et quamquam passio ipsa per se acerba et amara specimen nobis futurorum 0527C tormentorum dabat, quae morantibus in hoc saeculo virtus ipsa proponit; tamen illius modi potus, et cibus in os doctoris nostri veniens, pressurarum nobis, 0528A ac laborum et miseriarum praebebat exemplum. Quae omnia tolerare ac perpeti necesse est eos, qui veritatem sequuntur; quoniam veritas acerba est, et invisa omnibus, qui virtutis expertes, vitam suam mortiferis voluptatibus dedunt. Nam corona spinea capiti ejus imposita id declarabat, fore ut divinam sibi plebem de nocentibus congregaret. Corona enim dicitur, circumstans in orbem populus. Nos autem, qui ante cognitionem Dei fuimus injusti, spinae, id est mali et nocentes eramus, ignorantes quid esset bonum; et a justitiae notione atque operibus alieni, omnia scelere ac libidine polluebamus. Electi ergo ex dumis et sentibus sanctum Dei caput cingimus; quia convocati ab ipso, et circumfusi undique ad eum, magistro ac doctori Deo, assistimus, regemque illum 0528B mundi et omnium viventium Dominum coronamus.

Quod vero ad crucem spectat, magna in ea vis ac ratio est, quam nunc conabor ostendere. Deus namque (sicut superius exposui) cum statuisset hominem liberare, magistrum virtutis legavit in terram, qui et praeceptis salutaribus formaret homines ad innocentiam, et operibus factisque praesentibus justitiae viam panderet, qua gradiens homo, et doctorem suum sequens, ad vitam aeternam perveniret. Is igitur corporatus est, et veste carnis indutus, ut homini, ad quem docendum venerat, virtutis et exempla, et incitamenta praeberet. Sed cum in omnibus vitae officiis justitiae specimen praebuisset, ut doloris quoque patientiam mortisque contemptum, quibus perfecta et consummata sit virtus, traderet homini, venit in 0528C manus impiae nationis, cum et vitare potuisset scientia futuri quam gerebat, et repellere eadem virtute, qua mirabilia faciebat. Sustinuit ergo cruciatus, et verbera, et spinas. Postremo etiam mortem suscipere 0529A non recusavit, ut homo illo duce subactam et catenatam mortem cum suis terroribus triumpharet. 0529A Cur autem summus pater id potissimum genus mortis elegerit, quo affici eum sineret, haec ratio est. Dicat enim fortasse aliquis: cur si Deus fuit, et mori voluit, non saltem honesto aliquo mortis genere affectus est? cur potissimum cruce? cur infami genere supplicii, quod etiam homine libero, quamvis nocente, videatur indignum. Primum quod is, qui humilis advenerat, ut humilibus et infimis opem ferret, et omnibus spem salutis ostenderet, eo genere afficiendus fuit, quo humiles et infimi solent, ne quis esset omnino, qui eum non posset imitari. Deinde ut integrum corpus ejus conservaretur, quem die tertio resurgere ab inferis oportebat.

0529B Nec enim hoc cuiquam ignorandum est, quod ipse ante de sua passione praedicans etiam id notum fecerit, habere se postestatem, cum vellet, deponendi spiritum et resumendi. Suffixus itaque quia spiritum deposuerat, necessarium carnifices non putaverunt, ossa ejus suffringere (sicut mos eorum ferebat.) sed tantummodo latus ejus perforaverunt. Sic integrum corpus patibulo detractum est, et sepulcro diligenter inclusum. Quae omnia idcirco facta sunt, ne laesum ac diminutum corpus ad resurgendum inhabile redderetur. Illa quoque praecipua fuit causa, cur Deus 0530A crucem maluerit, quod illa exaltari eum fuit necesse, et omnibus gentibus passionem Dei notescere. Nam quoniam is, qui patibulo suspenditur, et conspicuus est omnibus, et caeteris altior, crux potius electa est, quae significaret illum tam conspicuum tamque sublimem futurum, ut ad eum cognoscendum pariter et colendum, cunctae nationes ex omni orbe concurrerent. Denique nulla gens tam inhumana est, nulla regio tam remota, cui aut passio ejus, aut sublimitas majestatis ignota sit. Extendit ergo in passione manus suas, orbemque dimensus est, ut jam tunc ostenderet, ab ortu solis usque ad occasum, magnum populum ex omnibus linguis et tribubus congregatum, sub alas suas esse venturum, signumque illud maximnm, atque sublime, frontibus suis suscepturum.

0530B Cujus rei figuram Judaei etiamnunc exhibent, cum limina sua de, cruore agni notant. Deus enim percussurus Aegyptios, ut ab ea plaga immunes faceret Hebraeos, praeceperat his, ut agnum candidum sine macula immolarent, ac signum liminibus suis de sanguine ejus imponerent. Itaque cum Aegyptiorum primogenita una nocte interissent, Hebraei soli signo sanguinis tuti fuerunt; non quia cruor pecudis tantam in se vim gerebat, ut hominibus saluti esset: sed imago fuerat rerum futurarum. Agnus enim candidus sine macula Christus fuit, id est innocens, et justus, et 0531A sanctus, qui ab iisdem Judaeis immolatus, saluti est omnibus qui signum sanguinis, id est crucis qua sanguinem fudit, 0531A in sua fronte conscripserint. Frons enim summum limen est hominis; et lignum sanguine delibutum crucis significatio est. Denique immolatio pecudis ab iis ipsis, qui faciunt, pascha nominatur, ἀπὸ τοῦ πάσχειν, quia passionis figura est, quam Deus praescius futurorum tradidit per Mosen populo suo celebrandam. Sed tum figura valuit in praesenti ad depellendum periculum; ut appareat, quantum veritas ipsa valitura sit, ad plebem Dei protegendam in extrema totius orbis necessitate. Quomodo autem, vel in qua plaga tuti omnes sint futuri, qui signum hoc veri et divini sanguinis in summo corporis sui notaverint, in novissimo libro docebo.