LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM

 LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.

 Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.

 CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.

 0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.

 CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?

 CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.

 CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.

 0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.

 CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.

 CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.

 CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.

 CAPUT X. De Aesculapii, Apollinis, Neptuni, Martis, Castoris et Pollucis, Mercurii atque Liberi vita et gestis.

 CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.

 CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.

 CAPUT XIII. Quam vanae sint et inanes stoicorum interpretationes de diis et ibi de Jovis ortu, Saturno et Ope.

 CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.

 CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati

 CAPUT XVI. Qua ratione dii esse non possint, quos sexus differentia discernit et quod in naturam Dei non cadit officium generandi.

 CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.

 CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.

 CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.

 CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.

 0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.

 CAPUT XXII. 0242B Quid auctor praedictarum vanitatum in Italia apud Romanos fuerit, et quis apud alias gentes.

 CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.

 LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.

 CAPUT PRIMUM. Quod rationis oblivio faciat homines ignorantes veri 0253C Dei, qui colitur in adversis, et in prosperis contemnitur.

 CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.

 0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.

 CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.

 CAPUT V. Quod solus omnium creator Deus est colendus, non vero elementa, nec corpora coelestia: Refelliturque Stoicorum sententia, qui stellas et astr

 0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.

 CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.

 CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.

 0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

 CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.

 CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.

 CAPUT XII. Quod animalia non sponte nata sint, sed dispositione divina, cujus fecisset nos conscios Deus, si scire expediret.

 CAPUT XIII. 0319B Quare duo sexus in homine: quid sit mors ejus prima, quid secunda et de primorum parentum culpa et poena.

 0326A CAPUT XIV. De Noe vini inventore: qui primi scientiam astrorum habuerint, ac de ortu falsarum religionum.

 0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.

 0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.

 CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.

 CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.

 CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.

 CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.

 LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.

 CAPUT PRIMUM. Veritatis collatio cum eloquentia cur eam non sunt assecuti philosophi: de stylo simplici Scripturarum.

 0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.

 0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.

 0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.

 0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.

 0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.

 CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.

 CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.

 CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.

 0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.

 CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.

 CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.

 CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.

 CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.

 CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.

 0395A CAPUT XVI. Quod recte docentes philosophi male vivant, teste Cicerone unde non tam philosophiae, quam sapientiae studendum est.

 0398A CAPUT XVII. A Philosophia ad philosophos transit, initio ab Epicuro sumpto et quomodo Leucippum et Democritum habuerit auctores erroris.

 CAPUT XVIII. Pythagorici et Stoici, animarum immortalitatem statuentes, voluntariam mortem inaniter persuadent.

 CAPUT XIX. Cicero et alii sapientissimi animarum immortalitatem, sed infideliter docent et quod bona vel mala mors ex ante acta vita sit ponderanda.

 CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.

 CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.

 CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.

 0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.

 0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.

 CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.

 CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.

 CAPUT XXVII. 0433B Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

 0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.

 CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.

 CAPUT XXX. Epilogus ante dictorum et qua ratione sit transeundum a vanitate philosophorum ad sapientiam veram 0444B et veri Dei cognitionem, in quo s

 LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.

 CAPUT PRIMUM. De priore hominum religione, et quomodo error transfusus 0448C sit in omnem aetatem, ac de septem Graeciae sapientibus.

 CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.

 0453A CAPUT III. Sapientia et religio divelli non possunt necessarium est ut naturae Dominus sit uniuscujusque pater.

 CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.

 0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.

 0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.

 CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.

 CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.

 CAPUT IX. De Verbo Dei.

 0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.

 CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.

 CAPUT XII. De Jesu ortu ex Virgine, de ejus Vita, Morte, et Resurrectione atque de iis rebus testimonia Prophetarum.

 CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.

 CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.

 CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.

 CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.

 CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.

 CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.

 CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.

 0514A CAPUT XX. De Jesu in Galilaeam post resurrectionem profectione atque de utroque Testamento, Vetere et Novo.

 0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.

 CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.

 CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.

 CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.

 0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.

 CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

 0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

 CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.

 0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.

 CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.

 LIBER QUINTUS. DE JUSTITIA.

 CAPUT PRIMUM. De non damnandis reis, inaudita causa unde Litteras sacras contempserint philosophi de primis assertoribus religionis christianae.

 CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.

 CAPUT III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate atque Christum non fuisse magum.

 CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.

 CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.

 CAPUT VI. Explosa justitia, cupiditas, iniquae leges, audacia, avaritia, ambitio, superbia, impietas, aliaque regnarunt vitia.

 0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.

 0572A CAPUT VIII. De justitia omnibus nota ac non suscepta de vero Dei templo, atque de ejus cultu, ut cuncta conterantur vitia.

 CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.

 0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.

 CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.

 CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.

 CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.

 CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.

 0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.

 0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.

 CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.

 CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.

 CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.

 CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.

 CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.

 CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.

 0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.

 0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.

 LIBER SEXTUS. DE VERO CULTU.

 0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.

 CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.

 CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.

 CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.

 CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.

 CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.

 CAPUT VII. De via erroris ac veritatis quod ea simplex sit, angusta et ardua, atque Deum habeat ducem.

 CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.

 0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.

 CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.

 CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.

 CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.

 CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.

 CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.

 CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.

 CAPUT XVI. De affectibus, ac de iis Peripateticorum eversa sententia: quis sit verus affectuum, quique eorum malus usus.

 CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.

 CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.

 CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.

 CAPUT XX. De sensibus et eorum voluptatibus brutorum et hominis atque de oculorum voluptate et spectaculis.

 CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.

 0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A

 0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.

 0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.

 CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.

 LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.

 0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.

 CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.

 CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.

 CAPUT IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.

 CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.

 CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.

 CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.

 0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.

 0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.

 CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.

 CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.

 CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.

 CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.

 CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.

 CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.

 CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.

 CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.

 CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.

 CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.

 CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.

 CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.

 CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.

 CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.

 0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.

 CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.

 CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.

 CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.

 LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.

 1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.

 CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.

 CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.

 CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.

 CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.

 1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.

 1023A CAPUT VI. (Div. Inst. lib. I, c. 8.) Deus, cum 1023A sit aeternus et immortalis, sexu et successione non eget.

 CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.

 CAPUT VIII. (Div. Inst. lib. I, c. 10.) De Aesculapio, Apolline, Marte, Castore et Polluce, atque de Mercurio et Baccho.

 CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.

 CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.

 CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.

 CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.

 CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.

 CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.

 CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.

 CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.

 CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.

 CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.

 CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.

 CAPUT XXV. (Div. Inst. lib. I, c. 22 et 23.) De aureo saeculo de simulacris ac Prometheo, qui primus hominem effigiavit.

 CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.

 CAPUT XXVII. (Div. Inst. lib. II, c. 13.) De hominis creatione, peccato et poena ac de angelis, tum bonis, tum malis.

 CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.

 CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.

 CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.

 CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.

 CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.

 CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.

 CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.

 CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.

 CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.

 CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.

 CAPUT XXXVIII. (Div. Inst. lib. III, c. 21.) De Platone, cujus doctrina ad veritatem propius accedit.

 CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.

 CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.

 CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.

 CAPUT XLII. (Div. Inst. lib. IV, c. 3 et 7.) De sapientia religiosa Christi nomen nulli notum, nisi ipsi et Patri.

 CAPUT XLIII. (Div. Inst. lib. I, c. 8 IV, c. 10 et 11.) De Jesu Christi nomine, et duplici nativitate.

 CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.

 CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.

 CAPUT XLVI. (Div. Inst. lib. IV, c. 18.) Probatur ex prophetis passionem ac mortem Christi praenuntiatam fuisse.

 CAPUT XLVII. (Div. Inst. lib. IV, c. 19 et 21.) 1055A De Jesu Christi resurrectione, apostolorum missione, Servatorisque in coelum ascensione.

 CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.

 CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.

 CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.

 CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.

 CAPUT LII. (Div. Inst. lib. V, c. 9.) Spes salutis hominum in veri Dei agnitione, et de odio ethnicorum in christianos.

 CAPUT LIII. (Div. Inst. lib. V, c. 21.) 1059C Rationes odii in christianos expenduntur, et refelluntur.

 CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.

 CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.

 CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.

 CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.

 CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.

 CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.

 CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.

 CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.

 CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.

 CAPUT LXIII, olim VI. (Div. Inst. lib. VI, c. 18 et 20.) Spectacula esse potentissima ad corrumpendos animos.

 CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.

 CAPUT LXV alias VII. (Lib. VI Inst., cap. 10 et seq.) Praecepta eorum quae jubentur et de misericordia.

 CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.

 CAPUT LXVII, alias IX. (Lib. VI Inst., c. 24 et 25 VII, c. 2 et 3.) De poenitentia, animae immortalitate, et de Providentia.

 CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.

 CAPUT LXIX, alias X. (Lib. VII Inst., c. 5, 8 et seq.) Mundum propter hominem, et hominem propter Deum esse factum.

 CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.

 CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.

 CAPUT LXXII. (Lib. VII Inst., c. 20, 24, 26.) 1091A De Christo e coelo descendente ad universale judicium, et de regno millenario.

 CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.

Chap. IX.—Of the Law and Precept of God; Of Mercy, and the Error of the Philosophers.

The first head of this law is, to know God Himself, to obey Him alone, to worship Him alone. For he cannot maintain the character of a man who is ignorant of God, the parent of his soul: which is the greatest impiety. For this ignorance causes him to serve other gods, and no greater crime than this can be committed. Hence there is now so easy a step to wickedness through ignorance of the truth and of the chief good; since God, from the knowledge of whom he shrinks, is Himself the fountain of goodness. Or if he shall wish to follow the justice of God, yet, being ignorant of the divine law, he embraces the laws of his own country as true justice, though they were clearly devised not by justice, but by utility. For why is it that there are different and various laws amongst all people, but that each nation has enacted for itself that which it deemed useful for its own affairs? But how greatly utility differs from justice the Roman people themselves teach, who, by proclaiming war through the Fecials, and by inflicting injuries according to legal forms, by always desiring and carrying off the property of other, have gained for themselves the possession of the whole world.1121    [Dan vii. 23. An appeal for reformation.]      Libidinis finis est.   But these persons think themselves just if they do nothing against their own laws; which may be even ascribed to fear, if they abstain from crimes through dread of present punishment. But let us grant that they do that naturally, or, as the philosopher says, of their own accord, which they are compelled to do by the laws. Will they therefore be just, because they obey the institutions of men, who may themselves have erred, or have been unjust?—as it was with the framers of the twelve tables, who certainly promoted the public advantage according to the condition of the times. Civil law is one thing, which varies everywhere according to customs; but justice is another thing, which God has set forth to all as uniform and simple: and he who is ignorant of God must also be ignorant of justice.  

But let us suppose it possible that any one, by natural and innate goodness, should gain true virtues, such a man as we have heard that Cimon was at Athens, who both gave alms to the needy, and entertained the poor, and clothed the naked; yet, when that one thing which is of the greatest importance is wanting—the acknowledgment of God—then all those good things are superfluous and empty, so that in pursuing them he has laboured in vain.1122    [1 Cor. iii. 11–15. But are the heathen to be judged by the New Covenant? See vol. ii. (Clement, sparsim), this series.]      Senescit.   For all his justice will resemble a human body which has no head, in which, although all the limbs are in their proper position, and figure, and proportion, yet, since that is wanting which is the chief thing of all, it is destitute both of life and of all sensation. Therefore those limbs have only the shape of limbs, but admit of no use, as much so as a head without a body; and he resembles this who is not without the knowledge of God, but yet lives unjustly. For he has that only which is of the greatest importance; but he has it to no purpose, since he is destitute of the virtues, as it were, of limbs.  

Therefore, that the body may be alive, and capable of sensation, both the knowledge of God is necessary, as it were the head, and all the virtues, as it were the body. Thus there will exist a perfect and living man; but, however, the whole substance is in the head; and although this cannot exist in the absence of all, it may exist in the absence of some. And it will be an imperfect and faulty animal, but yet it will be alive, as he who knows God and yet sins in some respect. For God pardons sins. And thus it is possible to live without some of the limbs, but it is by no means possible to live without a head. This is the reason why the philosophers, though they may be naturally good, yet have no knowledge and no intelligence. All their learning and virtue is without a head, because they are ignorant of God, who is the Head of virtue and knowledge; and he who is ignorant of Him, though he may see, is blind; though he may hear, is deaf; though he may speak, is dumb. But when he shall know the Creator and Parent of all things, then he will both see, and hear, and speak. For he begins to have a head, in which all the senses are placed, that is, the eyes, and ears, and tongue. For assuredly he sees who has beheld with the eyes of his mind the truth in which God is, or God in whom the truth is; he hears, who imprints on his heart the divine words and life-giving precepts; he speaks, who, in discussing heavenly things, relates the virtue and majesty of the surpassing God. Therefore he is undoubtedly impious who does not acknowledge God; and all his virtues, which he thinks that he has or possesses, are found in that deadly road which belongs altogether to darkness. Wherefore there is no reason why any one should congratulate himself if he has gained these empty virtues, because he is not only wretched who is destitute of present goods, but he must also be foolish, since he undertakes the greatest labours in his life without any purpose. For if the hope of immortality is taken away, which God promises to those who continue in His religion, for the sake of obtaining which virtue is to be sought, and whatever evils happen are to be endured, it will assuredly be the greatest folly to wish to comply with virtues which in vain bring calamities and labours to man. For if it is virtue to endure and undergo with fortitude, want, exile, pain, and death, which are feared by others, what goodness, I pray, has it in itself, that philosophers should say that it is to be sought for on its own account? Truly they are delighted with superfluous and useless punishments, when it is permitted them to live in tranquillity.  

For if our souls are mortal, if virtue is about to have no existence after the dissolution of the body, why do we avoid the goods assigned to us, as though we were ungrateful or unworthy of enjoying the divine gifts? For, that we may enjoy these blessings, we must live in wickedness and impiety, because virtue, that is, justice, is followed by poverty. Therefore he is not of sound mind, who, without having any greater hope set before him, prefers labours, and tortures, and miseries, to those goods which others enjoy in life.1123    [1 Cor. xv. 19.]      Intervallum.   But if virtue is to be taken up, as is most rightly said by these, because it is evident that man is born to it, it ought to contain some greater hope, which may apply a great and illustrious solace for the ills and labours which it is the part of virtue to endure. Nor can virtue, since it is difficult in itself, be esteemed as a good in any other way than by having its hardship compensated by the greatest good. We can in no other way equally abstain from these present goods, than if there are other greater goods on account of which it is worth while to leave the pursuit of pleasures, and to endure all evils. But these are no other, as I have shown in the third book,1124    [See cap. 12, p. 79, supra.]      Perpetuitas.   than the goods of everlasting life. Now who can bestow these except God, who has proposed to us virtue itself? Therefore the sum and substance of everything is contained in the acknowledging and worship of God; all the hope and safety of man centres in this; this is the first step of wisdom, to know who is our true Father, and to worship Him alone with the piety which is due to Him, to obey Him, to yield ourselves to His service with the utmost devotedness: let our entire acting, and care, and attention, be laid out in gaining His favour.1125    In eo promerendo. [John xvii. 3.]      Tusc. Disp., i. 46.    

0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei; de Misericordia, atque errore Philosophorum.

Hujus legis caput primum est, ipsum Deum nosse, soli obtemperare, solum colere. Non potest enim rationem hominis obtinere, qui parentem animae suae Deum nescit; quod est summum nefas. Quae ignoratio facit, ut diis alienis serviat, quo nihil sceleratius committi potest. Hinc jam proclivis est ad malitiam gradus per ignorantiam veri ac singularis boni; quia Deus, quem nosse refugit, fons est ipse bonitatis. Vel si justitiam sequi volet Dei, divini tamen juris ignarus, 0662B gentis suae leges tanquam verum jus amplectitur; quas non utique justitia, sed utilitas reperit. Cur enim per omnes populos diversa et varia jura sunt condita, nisi quod unaquaeque gens id sibi sanxit, quod putavit rebus suis utile? Quantum autem a justitia recedat utilitas, populus ipse Romanus docet, qui per Feciales bella indicendo, et legitime injurias faciendo, semper aliena cupiendo, atque rapiendo, et possessionem sibi totius 0663A orbis comparavit. Verum hi justos se putant, 0663A si contra leges suas nihil faciant; quod etiam timori adscribi potest, si praesentium poenarum metu sceleribus abstineant. Sed concedamus sane, ut id natura, vel (ut ait philosophus) sua sponte faciant, quod legibus facere coguntur. Num idcirco justi erunt, quia parent institutis hominum, qui et ipsi aut errare, aut injusti esse potuerunt! Sicut illi duodecim Tabularum conditores, qui certe publicae utilitati pro conditione temporum servierunt. Aliud est igitur civile jus, quod pro moribus ubique variatur: aliud est vera justitia, quam uniformem ac simplicem proposuit omnibus Deus; quem qui ignorat, et ipsam justitiam ignoret necesse est.

Sed putemus fieri posse, ut aliquis naturali et ingenito 0663B bono veras virtutes capiat, qualem fuisse Cimonem Athenis accepimus, qui et egentibus stipem dedit, et pauperes invitavit, et nudos induit. Tamen cum illud unum quod est maximum deest, agnitio Dei, jam illa bona omnia supervacua sunt et inania, ut frustra in his assequendis laboraverit. Omnis enim justitia ejus similis erit humano corpori caput non habenti; in quo tametsi membra omnia, et locis suis constent, et figura, et habitudine, tamen quoniam deest id, quod est omnium principale, et vita, et 0664A omni sensu caret. Itaque membra illa formam tantummodo membrorum habent, usum non habent, tam scilicet, quam caput sine corpore. Cui similis est, qui cum Deum non ignoret, vivit injuste. Id enim solum habet, quod est summum: sed frustra, quoniam virtutibus tanquam membris eget.

Itaque ut sit vivum ac sensibile corpus, et agnitio Dei necessaria est, quasi caput; et omnes virtutes, quasi corpus. Ita fiet homo perfectus, ac vivus: sed tamen summa omnis in capite est; quamvis constare non possit sine omnibus, sine quibusdam tamen potest. Et erit quidem animal vitiosum ac debile; sed tamen vivet, sicut is qui et Deum novit, et in aliqua re peccat. Dat enim veniam peccatis Deus. Itaque sine membris aliquibus vivi potest, sine capite nullo modo. 0664B Haec res efficit, ut philosophi, etiamsi natura sint boni, tamen nihil sciant, nihil sapiant. Omnis doctrina et virtus eorum sine capite est; quia Deum nesciunt, qui est virtutis ac doctrinae caput: quem qui non agnoscit, licet videat, caecus est; licet audiat surdus; licet loquatur, elinguis est. Cum vero conditorem rerum parentemque cognoverit, tunc et videbit, et audiet, et loquetur. Habere enim caput coepit, in quo sunt sensus omnes collocati, hoc est oculi, aures, et lingua. Nam profecto is videt, qui veritatem in qua Deus est, vel 0665A Deum in quo veritas est, oculis cordis aspexerit: is audit, qui divinas voces ac praecepta vitalia 0665A pectori suo affigit: is loquitur, qui coelestia disserens, virtutem ac majestatem Dei singularis enarrat. Quare non est dubium, quin impius sit, quisquis Deum non agnoverit; omnesque virtutes ejus, quas habere aut tenere se putat, in illa mortifera via reperiuntur, quae est tota tenebrarum. Quapropter nihil est quod aliquis sibi gratuletur, si has inanes virtutes adeptus est; quia non tantum miser, qui bonis praesentibus careat, sed etiam stultus sit necesse est, qui labores in vita sua maximos suscipiat incassum. Nam dempta spe immortalitatis, quam Deus pollicetur in sua Religione versantibus, cujus assequendae gratia virtus appetenda est, et quidquid malorum acciderit perferendum, 0665B maxima erit profecto vanitas, obsequi velle virtutibus, quae frustra homini calamitates afferunt et labores. Nam si virtus est, egestatem, exilium, dolorem, mortem, quae timentur a caeteris, pati fortiter ac subire; quid tandem in se boni habet, cur eam propter seipsam philosophi dicant expetendam? Nimirum supervacuis et inanibus poenis delectantur, quibus licet agere tranquille.

Si enim mortales sunt animae, si virtus dissoluto corpore nihil futura est, quid fugimus attributa nobis bona, quasi aut ingrati, aut indigni qui divinis muneribus perfruamur? Quae bona ut habeamus, scelerate impieque vivendum est; quia virtutem, id est, justitiam paupertas sequitur. Sanus igitur non est, qui nulla spe majore proposita, iis bonis, quibus caeteri 0665C utuntur in vita, labores, et cruciatus, et miserias anteponat. Si autem virtus (ut ab his rectissime dicitur) capessenda est, quia constet ad eam nasci hominem, subesse debet spes aliqua major, quae malorum et laborum, quos perferre virtutis est, magnum afferat praeclarumque solatium. Nec aliter virtus, cum per se dura sit, haberi pro bono potest quam si acerbitatem suam maximo bono penset. 0666A Aeque non aliter his bonis praesentibus abstinendum est, quam si sunt alia majora, propter quae tanti sit, et voluptates omittere, et mala omnia sustinere. Ea vero nulla sunt alia (ut in tertio docui) nisi perpetuae vitae. Hanc autem praestare quis potest, nisi Deus, qui virtutem ipsam proposuit? Ergo in Dei agnitione et cultu rerum summa versatur: in hoc est spes omnis ac salus hominis; hic est sapientiae gradus primus, ut sciamus quis sit nobis verus pater, eumque solum pietate debita prosequamur, huic pareamus, huic devotissime serviamus; in eo promerendo actus omnis, et cura, et opera collocetur.