Caput Primum. Analysis hujus libri.

Libri hujus initio (Cap. 1) eum a se idcirco conscriptum esse significat, ut plurimorum ac quorumdam 0148C etiam philosophorum coargueret errorem, quo Deum irasci pernegabant. Fatetur autem se non eo arrogantiae devenisse, ut persuasum haberet veritatem, quam nemo homo, teste Socrate, per se ipsum solum comparare potest, suo se comprehendisse ingenio: 0149A sed Dei, qui solus occultae veritatis patefaciendae potestatem habet, doctrinam se sequi profitetur.

Tribus vero gradibus ad hanc, inquit (Cap. 2) , veritatem conscenditur. Primus est falsas intelligere religiones, et abjicere impios deorum cultus. Secundus, cognoscere verum, unicum, summumque Deum, qui omnia potestate sua creavit, et providentia gubernat. Tertius, agnoscere Dei legatum ac nuntium, qui homines erroribus liberatos, ad hujus veri Dei cultum ac justitiam formavit. Breviter autem indicat ubinam illos, qui hunc triplicem veritatis gradum explicando aberraverint, aut confutaverit, aut deinceps confutaturus sit.

His ita praelibatis, docet quadruplicem de ira Dei 0149B haberi posse quaestionem. Primo, an Deo ira tribuenda sit, et demenda gratia. Secundo, an utraque ipsi detrahenda. Tertio, an gratia ipsi ascribenda, et tollenda ira. Quarto, an utraque ipsi attribuenda. De prima quaestione non potest, inquit (Cap. 3) , ulla esse disceptatio. Quid enim dictu magis absurdum, quam Deum, boni auctorem, nemini prodesse ac benefacere, sed nocere tantum omnibus, et irasci?

Epicurei vero plane somniaverant in Deo nullum esse aut gratiae aut irae motum (Cap. 4) . Sed pauci, iique scelerati homines hac falsissima ducebantur opinione. Si Deus enim, sicut illi garriebant, non movetur; si ulla absque voluntate aut providentia torpet immobilis, is proculdubio Deus non est. Quamobrem si haec sit Epicuri opinio, ille profecto non reipsa, 0149C sed verbo tenus Deum existere asseruit.

Stoici autem aliique nonnulli arbitrabantur (Cap. 5) gratiam in Deo quidem esse, sed nullam unquam irae commotionem. Etenim sicuti benignitas, aiebant, et beneficentia in Deo esse debet, ita et quaelibet mentis perturbatio ab eo omnino absit, necesse est. Contra vero Lactantius: Si Deus, inquit, movetur gratia; ergo et ira. Verumenimvero qui bonos et pios diligit, ille impiis et iniquis irascitur. Boni quippe dilectio ex mali odio, et mali odium ex boni dilectione manat ac profluit. Qui ergo gratiae motu bonis benefacit, ille etiam malis iratus, eos pro merito corripit et castigat.

Itaque auctor noster censet (Cap. 6) eam solam sententiam veritati consonam esse, quae asserit Deum 0149D sicut gratia, ita et ira reipsa commoveri. In hoc autem totius religionis summam et cardinem versari existimat (Cap. 7) . Quod quidem eo demonstrat, quod homo, etsi multa cum brutis communia, aut iis similia habeat, sapientia tamen ac potissimum religione, sive notitia et cultu Dei ab aliis distinguitur. Atqui religio sine sincero Dei, peccatoribus offensi, atque irati, metu stare non potest. Iram ergo Dei perperam tollere conabantur Epicurei (Cap. 8) , qui illum nihil curare effutiebant. Frustra enim nihil curanti, nihilque cum nobis commune habenti, templa aedificantur, ac fiunt sacrificia. Nullus enim honos ei debetur. Ad haec vero: si Deus non irascitur, utique non timetur; si non timetur, nec etiam colitur; quin immo 0150A homines nullo conscientiae fraeno coerciti, in omni scelerum genere volutabuntur.

Respondebant autem religionem et divinitatis metum a prudentibus viris conficta fuisse non veritatis, sed utilitatis gratia, ut alii nimirum vitam majori innocentia ac morum integritate ducerent. Fatetur quidem Lactantius magnam hoc responso sibi proponi disputandi materiam, et a suo proposito alienam, quam tamen breviter attingit. Narrat itaque (Cap. 9) Protagoram primum omnium in dubium vocasse, an sit aliquis Deus: deinde Epicurum aperta penitusque absurda contradictione docuisse divinam esse quamdam naturam, sed cujus providentia nulla sit; denique Diagoram et Theodorum omnino negasse ullum esse Deum.

0150B Tam falsas autem has opiniones ut funditus evertat, variis ac validis profecto rationum momentis ostendit (Cap. 10) illos plane errare, qui mundum nulla Dei providentia, sed minutis et insecabilibus, sicuti Leucippus, Democritus, Epicurus et Lucretius, corpusculis concretum, sua sola natura extitisse somniaverant. Non leviori dehinc brachio, nec minoris ponderis argumentationibus errorem concutit destruitque Stratonis, qui stulte praedicabat naturam, sensu et figura carentem, ullo sine artifice, vel auctore, sed sua sponte generatam. Aliis vero argumentis evidentissime ostendit hominem, qui ab humo nomen sortitus est, et ejus animam, ac totum mundum a Deo fuisse creata; illiusque providentia gubernari. Plane ergo, ii omnes, inquit ille, delirabant, qui religionem 0150C metus ac terroris causa institutam venditabant.

Pluribus posthaec exemplis et rationibus manifestissime demonstrat (Cap. 11) unum tantummodo esse posse hunc Deum. Quod quidem, post patefactam impii plurium deorum cultus originem, publico, nec dubio certe Platonis, Trismegisti, Socratis, Pythagorae, Antisthenis et Aristotelis testimonio confirmat. Sed hi, inquit, quemadmodum poetae, et alii gentiles etiamsi concesserint unum esse Deum; quia tamen nihil de ejus, quem beneficum credebant, cultu statuerunt, idcirco arbitrati sunt illum ira nunquam concitari. Ex his porro, quae hactenus dicta sunt, ille concludit (Cap. 12) funditus eversam esse illorum responsionem, qui contendebant religionem utilitatis tantum gratia introductam.

0150D Aliis tamen adhuc rationum momentis convincit Deum reipsa irasci. Sed ut haec adhuc planiora omnibus fierent, luculenter ille ostendit (Cap. 13) mundum non mutorum animalium, sed hominum causa fuisse a Deo conditum.

At si ita est, inquiebant Academici, cur tam multa ipsimet homini contraria ac pestifera inveniuntur? Respondebant quidem Stoici latentem eorum utilitatem posse deinceps agnosci, ac ex ipsis animalibus contra eorum venena haberi remedium. Sed hos refellit Lactantius, quia multa nulli videntur esse utilitati, ac satius esset nulla fieri noxia et mortifera, quam ex illis adversus ipsa remedium quaerere. Quapropter ille respondet soli ex animantibus homini inditam 0151A a Deo sapientiam, qua bona discernat a malis, atque illa eligat, et haec ac quaecumque sibi noxia sunt, devitet.

Eadem ratione aliam evertit argumentationem, quam sibi ipse hunc proposuit in modum: Aut Deus potest, et non vult mala tollere, eoque ipso invidus est: aut vult, et non potest, et ita est infirmus. Ergo nec Deus dicendus erit. Concedit autem Lactantius Deum posse malum tollere, sed ideo illud non sustulisse; quia homini, uti dictum est, dedit sapientiam, qua potest malum agnoscere, et summum bonum, seu beatam immortalitatem adipisci.

Quemadmodum vero Deus mundum propter hominem, sic et hunc propter se creavit, id est, ut ab illo cognoscatur, ac debita veneratione colatur. Inde autem 0151B scite colligit (Cap. 14) eumdem hominem religionis, et ut ait Cicero, justitiae causa fuisse creatum. Si quis vero sciscitetur, unde ergo peccata ad hominem pervenerint, responsum a Lactantio is accipiet (Cap. 15) , se jam huic quaestioni satisfecisse, cum dixit Deum homini bonum proposuisse et malum, hoc autem, quod odit, permisisse, ut illud, quod amat, inde emicaret. At quia homo, non secus ac mundus, componitur rebus contrariis et repugnantibus, anima videlicet solida et aeterna, et corpore fragili et mortali, hinc profecto orta sunt et naturae ejus depravatio, et vitia, quae Dei legibus prohiberi oportuit. Deus ergo in bonos homines eis morem gerentes gratia, atque in praevaricatores ira commovetur.

Neque Epicurus objicere poterat in Deo pariter 0151C esse debere timoris, libidinis, et cupiditatis affectus. Nam hi aliique similes motus, ex hominis fragilitate orti, in Deum, qui immortalis est, et nullius rei eget, cadere non possunt (Cap. 16) . Contra vero ira adversus malos homines, et erga bonos charitas, atque in afflictos miseratio, sunt affectus Deo plane digni, suamque habent in ipso materiam. Secus enim omnia scelerum genera mundum impune inundarent.

Instabat Epicurus Deum esse beatum, ergo quietum et nihil curantem. At sentit certe, uti arguit Lactantius (Cap. 17) , semperque vivit. Agit igitur. Quae autem est actio Dei, nisi mundi administratio? At si curam mundi et hominis habet, vult profecto ab homine legem suam observari, et illius praevaricatoribus irascitur.

0151D Nec erat profecto quod adhuc urgeret Epicurus eum, qui alteri nocet, non esse bonum. Non enim nocent, qui debitas a reis et iniquis poenas repetunt.

Ex variis deinde, quas Stoici et alii attulerunt irae definitionibus, planum utique Lactantius facit eos profecto non intellexisse quidnam inter iram justam et injustam sit discriminis. Data autem justae irae vera finitione, colligit (Cap. 18) eam nec ab homine, nec ab ipso Deo posse adimi. Quid igitur, inquiebant? Nonne sine irae affectu peccata corrigi possunt? Recte, ait Lactantius, si scelus occultum sit, aut ei humana lege caveatur. At quando cognitum et apertum est, aequum illius judicem indignari necesse est. Alioqui 0152A enim, probaret delictum, et ad majora iter securum panderet.

Neque sinit sibi objici Archytae exemplum, qui propterea quod villico peccanti iratus erat, eum punire noluit. Unicum quippe exemplum est, quod nullus, uti ille Platonis testimonio variisque rationibus probare contendit, debet imitari. At de Deo, inquit, de cujus tamen figura tacet, idem dicendum ac de homine, quem similem sibi fecit.

Verum quia homo anima constat et corpore quibus ad virtutes, aut contra sancitam a Deo legem ad vitia fertur; idcirco Deus, omnium pater et rector, delectatur illius virtutibus, et vitiis commovetur; bonos diligit, et injustos odio habet (Cap. 19) .

At quid ei, inquiebant, opus odio, qui et bonis statuit 0152B praemium, et malis poenam? Quia, inquit Lactantius, si quis juste ac recte vivat, Deum vero nec colat, nec curet, tunc ipse Deus hunc non sinit esse impunitum, ac propter ejus superbiam ira in eum commovetur. Qemadmodum ergo ignoscere potest, ita et irasci.

Interroganti autem cur ii, qui peccant, saepe felices, et qui pie vivunt, saepe miseri sint; respondet auctor (Cap. 20) noster filios sub disciplina patris sui constitutos, strictius et frugalius aliis fugitivis et abdicatis vivere. Deinde vero, qui peccant, inquit, non effugient Dei judicium, et debitas aeternasque scelerum poenas aliquando dabunt.

Instabant: eur Deus, si peccantibus irascitur, in eos statim non animadvertit? Quoniam cum ea, ait 0152C Lactantius, sit humana fragilitas, ut nemo non peccet, paucissimi profecto viverent. Deinde vero multi ex malis et improbis fiunt justi et continentes, pluresque ex idolorum cultoribus verum Deum agnoverunt. Utilissima igitur est patientia Dei, qui tametsi noxios sero puniat, eos nihilominus qui pertinaciter emendari nolunt, longius procedere non patitur.

Verum acrius adhuc alii urgebant tantum abesse, ut Deus irascatur, quin potius hominem irasci omnino prohibeat. Sed hoc facile diluit Lactantius (Cap. 21) . Nam Deus quidem vetat hominem irasci; quia saepe saepius injusta est ejus ira: ipse vero Deus nunquam ira nisi justa movetur. Ad haec vero Deus non prohibuit, ne homo quovis irae motu tangatur, sed ne in eo permaneat. Quapropter illam temperari jussit, 0152D et hominem ante solis occasum fratri suo reconciliari. Quamvis autem ipse sit aeternus, irae tamen suae motum in potestate sua ita habet, ut iis tantum, qui semper peccant, in aeternum irascatur.

Ea porro ira Deum revera commoveri auctor noster rursus probat (Cap. 22 et 23) non iis quidem, quae ethnici rejiciebant, sacrorum nostrorum vatum testimoniis, sed aliorum, atque in primis Sybillarum et Apollinis Milesii, quibus refragari ethnici omnino non poterant. Addit vero imperium sine metu, ac metum sine ira consistere non posse. Atqui Deus imperium habet, ergo et iram, atque idcirco daemones, et caetera omnia ad nutum ejus contremiscunt.

Denique librum hunc Lactantius absolvit epilogo, 0153A quo concludit Deum amandum, quia optimus pater; timendum, quia severus dominus; honorandum, quia Deus beneficentissimus est. Concludit itaque morem illi gerendum, caducis et fragilibus bonis, voluptatibus, et vitiis nuntium remittendum, vacandum operibus justitiae, innocentiae, beneficentiae, aliisque virtutibus; ut beatissima necessitudine ipsi Deo copulati, semper propitium habeamus, nec amplius vereamur iratum.