Caput X.

0314A

Scrutator rer. futur. Aurelius Victor: Namque imminentium scrutator, ubi fato intestinas clades, etc.

Quidam ministrorum. Et hic quoque locus aperte ostendit librum istum esse Lactantii. Similia enim omnino ipse habet in libro quarto Institutionum, cap. 27: Nam cum diis suis immolant, si assistat aliquis signatam frontem gerens, sacra nullo modo litant, nec responsa potest consultus reddere vates. Et haec saepe causa praecipua justitiam persequendi malis Regibus fuit. Cum enim quidam ministrorum nostrorum sacrificantibus Dominis assisterent, imposito frontibus signo deos illorum fugaverunt, ne possent in visceribus hostiarum futura depingere. Quod cum intelligerent aruspices, instigantibus iisdem daemonibus quibus prosecrant, conquerentes prophanos homines sacris interesse, egerunt principes suos in furorem ut expugnarent Dei templum. Quo loco, ut illud obiter admoneam, lapsus graviter est Josephus Isaeus, putans heic agi de templo Jovis, Apollinis, vel cujusvis alterius daemonis 0314B expurgato, cum tamen hic locus intelligendus sit de Ecclesia, sive de corpore Christianorum, ut recte ista explicat laudatus supra Cuperus. Nam eo tempore quo principes acti sunt in furorem ut expugnarent Dei templum, Diocletianus non erat apud Nicomediam, sed in Oriente, ut docet Lactantius: qui quod in libro quarto dixit de expugnato Dei templo explicat de perniciois et injustis Diocletiani jussis, qui non eos tantum qui sacris ministrabant, sed universos qui erant in palatio sacrificare jussit, et milites etiam cogi praecepit ad nefanda sacrificia. Itaque prima illa militum persecutio incidit in annum 302. Neque certe furore, sed pietate potius opus est ad expurgandum templum: ad expugnandum vero templum sive corpus Christianorum, quod Deus, qui in templo Christianorum colebatur, sacra turbasset quibus Imperatores operam dabant, furor animum addidit. Melius Thomasius, qui vocem expugnarent heic retinuit, aliam rejecit: quoniam si legeremus 0314C expurgarent, per Dei templum esset intelligendum Apollinis vel alterius hujusmodi, quod Lactantius non templum Dei, sed daemonis profanum domicilium nominasset. Sed idem tamen hujus loci sensum assecutus non est. Existimat enim heic per templum intelligi viros illos Christianos, qui sacrificiis intererant, qui martyrio affecti sint ob querelas daemonum et eorum sacerdotum, cum certum sit heic agi de Ecclesia in universum. Errandi itaque occasio fuit Vox expurgarent, quam quaedam edititiones habent pro expugnarent. Porro legendum esse expugnarent docent sex vetusti codices Bibliothecae regiae, totidem Colbertinae, item alii duo vetusti codices Bononienses, quos et Thomasius et Isaeus viderunt; ut testatum fecit Latinus Latinius in ora sui Lactantii, quem mecum pro amicitia nostra communicavit clarissimus et eruditissimus conterraneus meus Antonius Faure, Doctor Theologus Parisiensis, et Praepositus Ecclesiae Remensis. Quo etiam modo Petrus Ciaconius legendum esse monuit in margine Lactantii 0314D sui, quem mihi utendum dedit idem vir clarissimus. Atque ita sane habent vetus illa editio Romana, Veneta, anni 1521, et Basileensis Xysti Betuleii.

Immortale signum. Lactantius, lib. IV Institut. cap. 27: Quos signum immortale munierit tanquam inexpugnabilis murus. Alibi dixit coeleste signum.

Tagis. Puto haec oratorio more dicta esse, quia Tages Thuscus fuit olim magnus aruspex et magister aruspicum. Arnobius, libro secundo adversus Gentes: Antequam Thages Thuscus oras contingeret luminis, quisquam hominum sciebat, aut esse noscendum condiscendumque curabat, an fulminum casus aut extorum aliquid significaretur in venis? Ubi vide observationes Gebharti Elmenhorstii. Hinc illud Ammiani Marcellini ex libro XVII, pag. 101: In Tageticis libris legitur Vejovis fulmine mox tangendos adeo hebetari, ut nec tonitrum, nec majores aliquos possint audire 0315A fragores. Sic hunc locum emendavit Henricus Valesius, cum antea legeretur Tagetis Thusci. In veteri codice ms. bibliothecae Colbertinae scriptum est Tagetinicis.

Praepositi. Nomen id dignitatis militaris, et quidem post Tribunos, qui tamen praeerant cohorti perinde ac Tribuni, ut observat Henricus Valesius ad Ammianum Marcellinum. Lactantius, cap. 46 istius historiae: Scribuntur haec in libellis pluribus, et per Praepositos Tribunosque mittuntur. Ex eorum numero fuit Dorotheus ille cujus encomium enarrat Eusebius, lib. VIII Hist. eccles., cap. I, ut ex Actis martyrum Indis et Domnae collegit idem Valesius.

Milites cogi. Recte itaque adnotat Eusebius in eodem capite primo libri octavi, orsam primum persecutionem fuisse ab iis qui militabant. Neque tum illa processit ulterius.

Bithyniam. In veteri codice legitur Bethaniam, manifesto errore. Certum quippe est ea quae deinceps narrantur, peracta esse apud Nicomediam Bithyniae 0315B metropolim.