Caput VIII.

Quid frater ejus. Nempe Diocletiani. Pagius , ad ann. Chr. 291, num. 2.—Recte, quamquam id nomen usque ab initio capitis 7, sit repetendum.

Frater ejus Maximianus. Non natura, sed imperio; siquidem Diocletianus Dalmata, Maximianus Pannonia oriundus fuerit. Diversum sanguinem, inquit Mamertinus in Panegyrico, «affectibus miscuistis. Non fortuita in vobis germanitas est, sed electa.» Ed. Ox. et Cant.— Maximien, son associé à l'Empire, Maucroix .—Id est, Maximianus ejus in imperii administratione socius; quocum anglica concinit translatio: His Colleague in the Empire, ejus in imperio collega. 0656B Confer Baluz., col. 308, Cuper., 483, Columb., 401.

Qui est dictus Herculius. Claudit hic primam hujus capitis periodum Maucroixii versio: Maximien, son associé à l'Empire, quel rapport n'avait-il pas avec lui? Claudit quoque editio Aboensis isto pacto: Quid frater ejus Maximianus, qui est dictus Herculius? Sed haec quidem ex optimo praemonstratore ampl. Cupero, quem videsis, col. 485.— Qui est dictus Herculius. Compendium Historiae Romanae a Pomponio Laeto vulgatum, ubi et rem pluribus exequitur: «Cognomina sibi indidere (Diocletianus et Maximianus). Diocletianus Jovius, Maximianus Herculius appellati sunt, velut ille Jovis, hic Herculis haeres.» Sed aliter, et magis credibiliter Aurelius Victor in Caesaribus: «Huic (Maximiano) postea cultu numinis, Herculei cognomentum accessit, uti Valerio (Diocletiano) Jovium: unde etiam militaribus auxiliis longe in exercitum praestantibus nomen impositum.» Adde Cuperum, ad Qui est dictus, col. 485; et Columbum, V. Herculius, col. 401.

Non dissimilis ab eo? Dele interrogationis notam. 0656C Gale .—Eamdem merito translatam hinc voluit Cuperus, loco recens laudato; ut postquam hic Scriptor ad Maximianum Herculium cum ista interrogatione transiverit: Quid frater ejus Maximianus, qui est dictus Herculius? sibi ipsi breviter responderit: Non dissimilis ab eo; hoc est, non dissimilis fuit a Diocletiano.

Nec enim possent in amicitia tam fideli cohaerere, nisi esset, etc. Oratorie dictum, pro Nec enim potuissent in amicitia tam fideli cohaerere, nisi fuisset; et quae sequuntur. Illi enim non vivebant amplius; optimeque adeo versio anglica: Nor could thei ave been cemented into so entire a friendship, if thei had not been, etc. Eodem redit Maucroixiana. A moins que d'avoir les mêmes inclinations, les mêmes pensées, les mêmes désirs, auraient-ils vécu dans une si parfaite intelligence?

Nec enim possent in amicitia. Notum illud Sallustii in Catilin.: Nam idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est. Tollius .

In utroque, etc. Vide Bal., col. 310.

Hoc solum differebant, quod avaritia minori, etc. 0656D Quod avaritiae minori. Editio Aboensis, cum Oxoniensi anni 1684 et Cantabr. anni sequentis. Legendum avaritiae. Vossius, cui mox adstipulabuntur alii.

Hoc solum differebant, quod avaritia minori, etc. Subesse hic loci mendum cum Baluzio suspicor; luxata est enim verborum structura: sed assentiri non possum viro doctissimo, qui ideo corrupta haec censet ac depravata, quod alias secum pugnaret Lactantius, qui subinde scribit, non admodum diligentem fuisse Maximianum in conservandis opibus quas ei Africa et Hispania opulentissimae provinciae subministrabant. Quidni enim rapacior Maximianus, tenacior Diocletianus haberi possit? Praesertim cum Maximianus fuerit ferus animo, avaritia crudelis; atque hac saltem parte consortem imperii vicerit. Locum itaque ita restituo, donec de illius sensu melius constiterit: Hoc solum differebant, quod avaritiae minori, id est, Maximiano, altero fuit plus (majori vero 0657A minus, sed plus timiditatis), plus vero animi, non ad bene faciendum, sed ad male. Ita ut intermedia verba uncis inclusa, et a praecedentibus sejuncta, videantur mihi sensum illum suppeditare, quem hic locus postulat. Editio Oxon. anni 1680, a qua tralationem anglicam non nisi verbis discrepare dici potest.—Episcopus Asaphensis legit: Quod avaritiae minori altero fuit plus, sed plus timiditatis: majori vero minus, sed plus animi, etc. Quae quidem lectio distinctior est: sed si admittatur, sibi non constabit Lactantius, quippe qui Diocletianum infra describit tanquam in omni tumultu meticulosum animique disjectum. Sparkius in edit. Oxon. anni 1684, itemque in Cantabr. post illa, quae modo ex priore Oxoniensi repraesentavimus.—Locum hunc corruptum et luxatum esse, quicumque in hoc libello emaculando elaborarunt, videre, variisque usi sunt remediis. Forte scripsit Lactantius: Hoc solum differebant, quod avaritia major in altero fuit, sed plus timiditatis; in altero vero minor avaritia, sed plus animi, non ad benefaciendum, sed ad male. 0657B Non ausim praestare hanc manum esse Lactantii; non tamen longius aberrare ab ea hanc lectionem mihi persuasi, si praecedentia inspicias, et quae sequuntur. Diocletiani dicit fuisse majorem avaritiam, sed et majorem timiditatem. Inde in capite praecedenti dixit, illum orbem terrae simul et avaritia, et timiditate subvertisse. Propter illam timiditatem tres in consortium imperii adscivit, qui multiplicatis exercitibus exhauserunt imperium Romanum; dein subjicit avaritiae exempla. Maximianum autem minus avarum fuisse, sed prodigum: animosiorem autem in agendo male, nimirum in locupletissimis senatoribus interficiendis, et virginibus abducendis. Vidi postea in eadem fere sententia doctissimum Columbum esse. Graevius .—Lego: Hoc solum differebant, quod avaritiae minori altero fuit plus, sed et plus timiditatis: majori vero minus, plus vero animi, non ad bene faciendum, etc. Gale .—Et nobis quoque liceat ad hujus loci intellectum ac restitutionem conjecturis indulgere. 0657C Quid si igitur minori et majori notulae antiquitus fuerint, quae ex ora libri, ubi primulum de more adscriptae essent, postea in auctoris verba malo fato irrepserint? auctor vero ab origine scripsisset: Hoc solum differebant, quod avaritiae in altero fuit plus, sed plus timiditatis; in altero minus, plus vero animi, non ad bene faciendum, sed ad male? Tunc certe pronum fuerit prius altero de minori, scilicet fratre, posterius autem de majori, pariter fratre, accipere; quod agat citra controversiam hic Scriptor de Diocletiano et Maximiano Herculio tanquam fratribus: pronum itidem posuisse confestim suis locis in margine minori et majori, modo certis Veterum fundamentis superstruens Annotator crederet, Diocletianum fuisse minorem natu, Herculium majorem. Fundamenta vero, quae nunc potissimum habeo ob oculos, duo sunt. Unum est, ex Cassiodori Chronico, Diocletianum et Maximianum Herculium eodem anno ob aetatis defectum purpuram deposuisse; postquam videlicet, narrante Eutropio, Diocletianus auctor fuisset Herculio, 0657D ut in privatam vitam concederent, et stationem tuendae Reipublicae viridioribus junioribusque mandarent. Alterum autem, quod ex Zozimo, non tantum Maximianus Herculius morte simplici obierit aeque ac Diocletianus, sed prior pluribus annis. Quam frequenter porro conquerantur docti, marginales notas in auctorum verba perperam irrepsisse, nemo nescit; et erit, credo, exemplum rei manifestissimum in proxime sequentibus. Scimus alias ex Victoris Epitome, Diocletianum vixisse annos sexaginta octo; Maximianum vero Herculium aetate tantum sexagenarium interiisse. Addantur Baluzius, col. 311, et Columbus, col. 401.

Subjacerentque opulentissimae provinciae vel Africa, vel Hispania. Quid? si sola, verbi gratia, Africa subjacebat, subjacebantne plures ditissimae provinciae, ac non potius unica tantum? Ferret ergo manuscriptus codex: Subjacerentque opulentissimae provinciae Africa et Hispania, sicut clarissimis interpretibus 0658A contra illius, et Aurelii simul Victoris auctoritatem legere in mentem venit. Aut ferret saltem: Subjacerentque opulentissimae provinciae vel Africae, vel Hispaniae, in genitivo casu. Verum vulgata lectio ejusmodi est, ut postquam initio, non unius, sed plurium provinciarum mentionem injecit, illae subito in unicam Africam, vel Hispaniam recidant. Deinde, cum Aurelius Victor, qui de Caesaribus sub imperatore Juliano scribebat, probe noverit, quasi partito imperio, cuncta quae trans Alpes Galliae erant, fuisse Constantio commissa, Africam Italiamque Herculio, Illyricique oram ad usque Ponti fretum Galerio: caetera vero Valerium (Diocletianum) retentasse, (et inter quae igitur Hispaniam putare oportet) quis credat, nostrum Cecilium, qui Maximiani Herculii temporibus multo vicinior extitit, paria nescivisse; seu, quod idem est, non potuisse utrum Africa, vel Hispania Herculio praeter Italiam subjacuerit, invenire et dicere? Scripserat ergo simpliciter, ut res clamitat: Nam cum ipsam imperii sedem teneret, subjacerentque opulentissimae provinciae, 0658B (Africae scilicet generalis, in qua plures minores provinciae continebantur) non erat in custodiendis opibus tam diligens, etc. Sed ad voces opulentissimae provinciae, nescio quis longe post nostrum natus, et qui, quas praecise provincias noster intellexisset, ignorabat, aut non satis meminerat, et locum tamen sibi, vel aliis volebat obiter illustrare, notaverat per compendium ad marginem, vel Africa, vel Hispania, hoc est, velut Africa, vel Hispania; et inde postea confecta et exarata in libri contextu lectio, ad quam haec annotamus. Aliter tamen, quod fatendum, viri docti, ut sequentia ostendent.

Dodwellus in dissertatione XI Cyprianica de Paucitate martyrum, num. 75, existimat, nullos martyres in Hispaniis hoc tempore fuisse, quod eas Constantius regeret. Victor enim de Caesaribus, qui scribit, Italiam et Africam Maximiano Herculio paruisse, de Constantio ait: Quasi partito imperio, cuncta, quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa. Quare 0658C cum Hispaniam aliis ditionibus Victor non accensuerit, putat Dodwellus vir eruditissimus, Hispanias, Britannias et Gallias Constantio Caesari creditas fuisse; indeque infert, nullos in Hispaniis martyres fuisse, cum nullum accesserit Constantii edictum, et Urbici magistratus, cum gladii potestate carerent, nullos martyrio coronare possent. Verum Victoris verba citata tantum ostendunt, Constantium Gallias rexisse: Hispanias autem Maximiano Herculio subditas fuisse, docet Lactantius lib. de Mortibus Persecutorum, cap. 8: «Nam cum ipsam Imperii sedem teneret Italiam (nempe Herculius), subjacerentque opulentissimae provinciae vel Africa, vel Hispania, non erat in custodiendis opibus tam diligens, quarum illi copia suppetebat.» Pagius ad annum Christi 303, num 10.

Non erat in custodiendis opibus tam diligens. He was not so careful in the management of his Treasure as was necessary. Versio anglica.—Id est, non erat in custodiendis opibus tanta, quanta oportebat, diligentia. Possit simplicius tam diligens, pro valde diligens 0658D sumi. Haud raro enim idonei auctores eleganter tam, pro valde posuerunt. Plinius, l. VII Hist. Nat., c. 49: M. Caecilius Rufus et C. Licinius Calvus eadem die geniti sunt, oratores quidem ambo, sed tam dispari eventu; ubi ne aliud quidem umquam tam dispari queat esse, quam valde dispari. Plautus pariter in Mostell., act. IV, sc. 2, V. 9:

Ferocem facis, quia te herus tam amat.
Ad quem versum jure merito Taubmannus, tam, id est, valde: quod et confirmat laudato Plinii loco, atque aliis.

Non deerant locupletissimi Senatores, etc. Artificium Aureliano satis notum, Vopisco referente. Dicitur praeterea hujus fuisse crudelitatis, ut plerisque senatoribus simulatam ingereret factionem conjurationis ac tyrannidis, quo facilius eos posset occidere. Edit. Oxon. et Cant. Confer Baluz., col. 311.

Qui subornatis indiciis, etc. Haeserat mihi aqua 0659A hoc loco, quem eapropter ex isto inter alios Livii explicandum credideram: Ad invidiam (Marco Fulvio) faciendam, legatos ambracienses in senatum subornatos criminibus introduxit; hoc est ad criminandum, prout crimen frequenter Ciceroni ipsa criminatio est, sive criminum accusatio. Sed nodus aliunde multo melius solvi potest, ut jam videbis.— Subornare indicia est subornare indices. Sic conjugia, pro conjugibus; servitia, pro servis; officia, pro iis, qui funguntur officiis, et mille talia, quae facile possunt congeri. Nihil certius. Suetonius, verbi gratia, in Augusto, consilia semestria, pro consiliariis semestribus. Graevius .—Astipulatur versio anglica. Accused by some Witnesses, that were suborned to swear against them, etc., id est, accusati a subornatis aliquot testibus.

Effoderentur assidue lumina senatus. Justinus de Athenis a Lacedaemoniis captis eadem fere phrasi utitur. Et noster, l. V, c. 12: Manus ei denique auferantur, effodiantur oculi. Infra, c. 36: Itaque confessoribus effodiebantur oculi. Tollius . Adde Baluz., 0659B col. 311, et Cup., col. 485.

Jam libido in homine pestifero. Recte Heinsius legendum vidit: Jam libido in homine pestifera, etc. Graev .

Non modo ad corrumpendos mores, etc. Sensus erit magis nitidus, si legeris mares. Et licet gradatio videatur minus congrua a crimine Sodomiae ad raptus virginum, apud Romanos tamen hoc crimen illo majus habebatur. Burnetus .—Longe antequam Sarisberiensis esset episcopus, ac subjiciendam paulo post Colomesii notulam cum caeteris accepissemus. Confer Cup., col. 485.—Nihil certius conjectura pulcherrima doctissimi Burneti. Gr.—Eo magis, liceat hoc addere, quia, si rem propius consideraverimus, auctoris gradatio non simpliciter a crimine Sodomiae ad raptus virginum procedit, quod aliquanto nimis innuit viri celeberrimi locutio, sed a crimine corruptorum marium ad crimen violatarum nobilium filiarum: ut his adeo Maximianus, rem cum eis habendo, vim inferret, maribus minime, quos nempe sibi prius vel prece, vel pretio, aliisve lenociniis 0659C conciliasset. Corrumpere certe eo sensu minus est quam violare; praesertim, quando de violatis primorum filiabus agitur, uti nunc. Neque aliter sine dubio distinguenda apud Aurelium Victorem, matrimonia nobilium corrupit, de Carino, qui militariam nuptas affectabat; et constupratis vi plerisque, de Victorino.—Pro mores, mares legendum esse sagacissime odoratus est amicus noster Joannes Battely, Suffolciensis archidiaconus, vir clarissimus, idemque reverendissimo archiepiscopo Cantuariensi a sacris domesticis. A quo diversus non abit reverendus doctor Burnetus in anglica sua libelli hujus translatione. Colomesius .

Verum etiam ad violandas prim. fil. Vir ergo reapse τὰ εἴς ἀφρωδίτην παντοίως ἀσελγής, ut loquitur de illo Julianus imperator in Caesaribus.— In the debauching daughters . . . Anglica versio.—Auribus, opinor, parcens, cum vox violandas hoc loco multo plus notet.

Felicitatem imperii. Vide Cup., col. 485.

Si libidini, et cupiditati malae nihil denegaret. Hi mores hominis, qui postea Ecclesiam persecutus est. Pagius , 0659D ad annum Chr. 291, n. 2.— Si libidini. Cic. apud Nonium: Graves enim dominae cogitationum libidines infinita quaedam cogunt, atque imperant; quae quia expleri, atque saliari nullo modo possunt, ad omne facinus impellunt eos, qui illecebris suis incenduntur. Tollius .

Constantium. Intellige Constantium Chlorum, unum ex tribus illis, quos capite 7, num. 6, Diocletianus dicitur participes fecisse sui regni. Tres enim participes regni sui fecit. Ad quae verba, quo id anno singulis post Christum natum contigerit, notavimus. Confer Baluz., col. 312; et Columb., col. 402.

Orbem. Eum nempe, quem capite 7, num. 8, Diocletianus narratur in quatuor partes divisisse; in quatuor partes orbe diviso. Vide notas. The whole empire. Versio anglica. Id est, totum imperium: sensu optime, si quid video, expresso. Accepit contra de toto seu universo terrarum orbe Maucroixius: Digne de commander à tout l'univers.