Articulus II.

Quam luculenter Lactantius christianae religionis veritatem 1059B asseruerit ex dirissimis Martyrum suppliciis, ad extremum usque vitae spiritum, non sine divinae gratiae auxilio, constantissime toleratis.

Aliud ad vindicandam christianae religionis veritatem argumentum, caeteris procul dubio non minus validum, Lactantio suppeditavit invictissima infinitorum cujuslibet aetatis, sexus, et conditionis martyrum constantia qua eam ubique ad extremum usque vitae spiritum defenderunt. Quamvis etenim omni suppliciorum genere, ac iis etiam, quae humana rabies excogitare potuit, crudelissimis saepissime excruciati fuerint, numquam tamen labefactari potuit eorum constantia, ac semel susceptae religionis propositum. Sed Lactantium nostrum pulchre, ut solet, ea de re disserentem, si lubet, audiamus: «Cum 1059C ab ortu solis usque ad occasum, lex divina suscepta sit, et omnis sexus, omnis aetas et gens, et regio unitis ac paribus animis Deo serviant, eadem sit ubique patientia, idem contemptus mortis, intelligere debuerant aliquid in ea re esse rationis, quod non sine causa ad mortem usque defendatur» (Lact., lib. V, cap. XIII) . Quomodo namque tantus potuit esse tot christianorum hominum, aetate, sexu, conditione tam diversorum, et in regionibus a se invicem adeo remotis habitantium consensus, tantaque pro religionis suae defensione conspiratio; nisi invictissimis rationum momentis persuasum omnino habuerint eam veram, nec humano ullo ingenio, sed ab ipsomet Deo institutam fuisse? Tanta siquidem hominum multitudo simul errare non potuit, nisi forte dixeris eos omnes 1059D eo stultitiae devenisse, ut unanimi consensu tormenta gravissima et mortem, quae vitare facillime poterant, nulla ratione omnibus commodis ac vitae suae praetulerint.

Sed haec mira prorsus martyrum fortitudo paulo attentiori animo consideranda est. Fatebantur ethnici christianos esse homines placidissimos, justorum imitatores, qui bona, ut ait Lactantius, et justa operabantur. Tanta tamen iniquitate ac feritate illos, ob solam Christi fidem, excarnificabant, quanta ac quam mirabili prorsus patientia innocentes ac vitae integerrimae illi viri quaelibet tolerabant irrogata sibi supplicia. Nam impii judices, tyranni et carnifices, contra omne humanitatis jus et fas, illos ne audita quidem 1060A causa, sed propter solum christianum nomen condemnabant, laniabant, occidebant. Quin etiam animas eorum, ut loquitur auctor noster, opes, liberos ferro et igni appetendo, horrenda prorsus immanitate ipsasmet feras, lupos et serpentes superabant. Quod quidem ille adhuc exprimit hoc Virgilii versu, sed tacito ejus nomine:

Lupi seu
Raptores atra in nebula, quos improba ventris
Exegit caecos rabies.
(Virgil., lib. III Aeneid., v. 354 et seq.) Sed immanissimos christiani nominis hostes non saeva ventris sicut feras, sed saevior cordis rabies efferaverat; nec hi in atra nebula, sed aperta praedatione in homines plane innocentes grassabantur. Parum autem erat eos viventes vexare, ac dirissimis 1060B necare suppliciis, sed horribili crudelitate mortuis illudebant eorum corporibus.

Ea autem erat plane diabolica ethnicorum iniquitas, ut si quis christianus doloris aut mortis metu, coeleste sacramentum, id est, Christi religionem desereret, sacrificaretque falsis numinibus, hunc laudarent et honoribus mactarent, hoc est, ut alibi diximus (Dissertat. in Minuc., cap. VIII, art. II) , augerent et cumularent. Contra vero in verae religionis professione perseverantes vocabant impios atque, ut a nobis observatum est (Ibid., cap. XII, art. I) , desperatos, totisque in eos incumbebant carnificinae viribus. Quamobrem Lactantius asserit (Lactant., lib. V, cap. 11) hos inhumanissimos tyrannos a prophetis, procul dubio nostris, bestias merito vocari. Nam bestiis, 1060C inquit, erant saeviores, nihilque hominis aliud gerebant, quam lineamenta et summam figuram. At, inquit ille, nihil, teste Cicerone, his miserius (Cicer. in fragment., tom. II, pag. 36) .

Operae autem pretium est hic ea referre quae ab illo de crudelissimi cujusdam tyranni, quem solo bestiae nomine appellat (Lact., lib. V, cap. 11) , inaudita hactenus saevitia et immanitate narrantur: Illa est, inquit, vera bestia, cujus una jussione

Funditur ater ubique cruor.
Crudelis ubique
Luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago.
(Virg., lib. II Aeneid., v. 647, et lib. II, v. 268 et seq.) Ibi ille plura conjunxit Virgilii carmina suppresso, uti adsolet, nomine, et in variis ejus libris decantata, nisi forte librarios potius errasse dixeris. Pergit 1060D vero: «Nemo hujus tantae bulluae immanitatem potest pro merito describere, quae uno loco recubans, tamen per totum orbem dentibus ferreis saevit, et non tantum artus hominum dissipat, sed et ossa ipsa comminuit, et in cineres furit, ne quis exstet sepulturae locus.» Ibi autem belluae nomine impium crudelemque procul dubio designat Diocletianum, cujus Eusebius (Euseb., lib. VIII Histor. Eccl., cap. III et seqq., pag. 293 et seqq.) haec et alia plura similia infandae in christianos inhumanitatis facinora memorat. At illud in primis quod scribit Lactantius noster, ferum illum imperatorem in occisorum martyrum saevisse cineres, potest confirmari testimonio jam laudati Eusebii (Idem. ibid., cap. VI, pag. 298) , qui 1061A memoriae prodidit Dorothei et Gorgonii, regiorum cubiculariorum, corpora, quae post mortem convenienti sepulturae tradita fuerunt, ex sepulcro eruta, projectaque in mare, ne quis eos in sepulcris conditos, pro diis habitos adoraret. Parem quoque Tertullianus ethnicorum in sepulta martyrum corpora furorem exagitat et insectatur (Tertullian., Apologet., c. XXXVII) . Sed de illo nos infra suo loco agemus. At Lucius Cecilius, uti alibi annotavimus (Dissert. in Luc. Cecil., cap. XII, art. III) , narrat eamdem fuisse inhumanissimi Galerii, cum Diocletiano imperantis, saevitiam ac feritatem. Si quis itaque bestiae nomine utrumque imperatorem ab auctore nostro designari recte probaverit, nos in suam eo facilius adducet opinionem, quo certius est latas adversus christianos 1061B leges utriusque imperatoris nomine fuisse inscriptas.

Prosequitur auctor noster (Lact., ibid.) , asseritque ab imperatoris Diocletiani satellitibus ac ministris tanta, tamque gravia excogitata fuisse ad excarnificandos et occidendos christianos tormentorum genera, ut ea nemo dicere, nec ullus voluminum numerus capere potuerit. Quaedam tamen ille ibi recenset, quae ab laudato Eusebio (Euseb. loc. cit., cap. VII et seqq.) satis confirmata, singillatim referre foret longius. At silentio is praeteriri non debet, quem Lactantius memorat ex ferocissimis illis hominibus unum ad cruentas caedes praecipitem exstitisse, qui in Phrygia, inquit, universum populum cum ipso pariter conventiculo concremavit. Sed hoc ab eodem Eusebio sic describitur: «Certe urbem quamdam Christianorum 1061C in Phrygia milites armati obsidione cinxerant, injectoque igne totam una cum viris, et mulieribus, ac parvulis, Christum Dominum invocantibus, concremarunt.» Valesius autem et alii, immo vero Gallaeus etiam fatentur eamdem historiam ab utroque Eusebio et Lactantio narrari. Vide ergo utrum apud Lactantium (Lact., ibid., cap. II) , idem significet conventiculum, atque apud Eusebium vox graeca πολίχνη, id est, oppidulum. At animadvertas velim quod paulo antea dixerat ipse Lactantius, cum Nicomediae in Bithynia oratorias litteras doceret, contigisse ut eodem tempore Dei templum everteretur. Numquid ergo tunc et templum, et totum oppidulum subversum fuisse significavit?

Caeterum postquam Eusebius (Euseb., lib. VIII 1061D Histor. Eccl., cap. 12) longa enumeratione recensuit varia supplicia, quibus christiani excarnificabantur, suam sic absolvit narrationem: «Singulos quidem martyres nominatim commemorare longum, ac difficile fuerit, ne dicam prorsus inexplicabile.» Plura autem de hac Diocletiani persecutione, et de incenso illo conventiculo, Lucius Cecilius in suo de Mortibus persecutorum libro tradidit, quae in nostra de hoc libro dissertatione explanare contendimus (Dissert. in Luc. Cecil., cap. VIII, art. IV et seq.) .

At subsequamur, si placet, Lactantium nostrum (Lactant., lib. V, cap. 11) diserte asseverantem eo usque processisse insatiabilem quorumdam crudelitatem, ut juberent, curam tortis, sicuti ille ait, dili 1062A genter adhiberi, ut ad alios cruciatus membra renoventur, et reparetur novus sanguis ad poenam. Testatum vero Eusebius alicubi facit (Euseb., lib. VIII Hist., cap. 11) quosdam martyres, variis curantium remediis refocillatos, ad mortem fidentiores perrexisse. Nos vero in jam citata de Lucii Cecilii libro dissertatione (Dissert. in Luc. Cecil., cap. XII, art. III) ostendimus Galerium imperatorem hac falsa pietate, quae ipsamet crudelitate crudelior erat, martyres nostros ad novos et redintegrandos praeparasse cruciatus.

Quidam vero, pergit Lactantius, sceleratissimi homicidae, aut nimio in christianos odio, aut innata animi feritate, aut tandem ut imperatoribus impie adularentur, ausi sunt saeva illorum edicta saevioribus explicationibus interpretari, ac singillatim enarrare 1062B quibus suppliciis christianos excruciari oporteret. Sed juvat ipsummet Lactantium loquentem audire: «Sceleratissimi, inquit, homicidae contra pios jura impia condiderunt. Nam et constitutiones sacrilegae, et disputationes jurisperitorum leguntur injustae. Domitius de officio proconsulis libro septimo rescripta nefaria collegit, ut doceret quibus poenis affici oporteret eos, qui se cultores Dei confiterentur.» (Lactant. loc. cit.) Ab Eusebio autem discimus (Euseb., lib. VIII Histor. Eccl., cap. 2) anno decimo nono imperii Diocletiani, mense Martio, circa diem festum dominicae passionis, datas esse duas leges, quarum prima praecipiebatur Ecclesias ad solum usque dirui, cremari sacros codices, infamia notari honoratos, qui in fidei christianae proposito permanerent, ac plebeios libertate spoliari. 1062C Nec multo post lata altera lege jubebatur, ut omnes ubicumque Ecclesiarum praesules conjicerentur in vincula, ac quoquo tandem modo sacrificare diis cogerentur. In Cecilii tamen libro de Mortibus persecutorum legimus sancitam fuisse a Diocletiano legem, sexto kalendas martias, qua cautum erat, ut omnes christiani cujuslibet ordinis aut gradus, omni privarentur honore et dignitate, atque in eos quibuscumque suppliciis animadverteretur. Sed de his in nostra de hoc Cecilii libro dissertatione disputavimus (Dissert. in Luc. Cecil., cap. VIII, art. IV) .

Citatum porro a Lactantio Domitium censent eum esse Domitium Ulpianum, Alexandri imperatoris praeceptorem, qui decem de officio proconsulis libros, nunc deperditos ediderat. Ex his autem libris plura 1062D in Digestis transcripta reperies (lib. I Digest., tit. 15 et alibi) . Utrum autem is ipse sit, de quo auctor noster loquitur, vel alius, Diocletiano imperante, jurisconsultus, expende, quaeso, ac pronuntia.

At certe ille jure prorsus merito detestatur acerbiorem omnibus tormentis falsam quorumdam praesidum indulgentiam, qui simulata humanitate et clementia, christianos torquere se nolle fingebant; ut ab illis facilius religionis suae repudiationem extorquerent. Neque ipse ab aliis tantum acceperat nonnullos sibi mirifice blandiri, quod eorum administratio hac in parte fuisset incruenta: sed, «Vidi ego, inquit, in Bithynia Praesidem, gaudio mirabiliter elatum, tamquam barbarorum gentem aliquam subjugasset: quod 1063A unus qui per biennium magna virtute restiterat, postremo cedere visus est.» Narrat autem Eusebius eosdem ethnicos machinas omnes adhibuisse, ut quibusdam falso persuaderent alios christianos diis tandem sacrificasse: «Adeo,» inquit, «pietatis hostes magno utique aestimabant, si id, quod voluerant, perfecisse saltem viderentur» (Euseb., lib. VIII Hist. Eccl., cap. 3) . Addit tamen id adversus fortissimos Christi martyres parum prospere successisse.

Verum quam fraudulenta erat horum certe paucissimorum lenitas, tam horrenda erat aliorum pene omnium feritas, qui belluis longe saeviores, nova et caeteris atrociora semper excogitabant tormenta, quibus christianos crudelius quam antea excarnificarent et interficerent. Nobis vero, si fidem omnem praebere 1063B dubites, eam procul dubio non denegabis Lactantio, qui de iis, quae tempore adhuc suo agebantur, aut ipse viderat, aut certo certius didicerat, hunc scribit in modum: «Spectatae sunt, spectanturque adhuc per orbem poenae cultorum Dei, in quibus excruciandis nova et inusitata tormenta excogitata sunt. Nam de mortis generibus horret animus recordari, cum immanium bestiarum, ultra ipsam mortem, carnificina saevierit.» (Lact., lib. VI Inst., cap. 17) . Dicit itaque ultra mortem, sicut prius dixerat, eos in martyrum cineres saeviisse.

Neminem porro sanae mentis hominem esse putamus, qui ex hac certissima tot tantorumque suppliciorum, a christianis tanta constantia toleratorum, narratione apertissime non videat veram esse illorum 1063C et falsam gentilium religionem. Ea enim religio plane falsa esse convincitur, cujus sectatores summa iniquitate ac contra omnia divinarum et humanarum legum jura christianos, prorsus innocentes, ac veri Dei cultores, non audita umquam causa, sed suum solum ob nomen, iis necabant cruciatibus, quos, ut ait Lactantius, horret animus recordari. Vera enim religio cum scelere et injustitia consistere non potest. Contra autem haec religio vera est, cujus sectatores pietate, aequitate, morum integritate, fatentibus etiam hostibus suis, plane conspicua, haec omnia supplicia ad mortem usque miranda prorsus constantia atque, ut Lactantius adhuc asseverat (Idem lib. V, cap. 17) . non necessitate, sed voluntate tolerabant. Nihil enim facilius illis erat, quam vel semel vel etiam ficte, ejurato nomine suo, non solum omnia illa tormenta 1063D declinare, sed praemia etiam temporalia, honores et dignitates consequi.

Quis insuper sani capitis homo, cum cerneret martyres, tanta tamque crudelia quarumlibet poenarum tormenta mirabili et invicta prorsus patientia perpeti, statim fateri non cogebatur, nec ipsam, inquit Lactantius, patientiam sine Deo cruciatus tantos posse sustinere? Non enim latrones et robusti corporis viri possunt tam patienter ejusmodi lacerationes perferre, sed exclamant, gemitus edunt et dolore vincuntur. Cur ergo? Quia illis, ait auctor noster, deest inspirata patientia. Atqui si martyrum nostrorum patientia humanas vires superavit, si ipsis ab omnipotente 1064A Deo inspirata est, uti etiam in superioribus dissertationibus nostris ostendimus (Dissert. in Minuc. Octav. cap. VI, art. IV) , hinc evidentissime conficitur veram esse christianam religionem.

Novum autem huic argumento robur ac firmamentum inde accedit, quod his invictissimorum martyrum nostrorum poenis ac caedibus non modo non minueretur christianorum numerus, sed magis magisque semper augeretur. Talis siquidem, adeoque universalis hujuscemodi tormentorum et mortis contemptus, aliis plane persuasit aliquid procul dubio in eorum religione esse prorsus insolitum ac divinum; quo factum est, ut unde everti debebat, hinc altiores egerit radices, firmiusque stabilita et disseminata fuerit. Et certe hac pene incredibili martyrum patientia 1064B docti pariter atque indocti agnoverunt veram esse illorum religionem, eamque non hominum ingenio, sed Dei ipsius ope ac virtute fundari. «Nam cum videat vulgus», inquit, «dilacerare homines variis tormentorum generibus, et inter fatigatos carnifices invictam tenere patientiam, existimant id, quod res est, nec consensum tam multorum, nec perseverantiam morientium, vanam esse, nec ipsam patientiam sine Deo cruciatus tantos posse superare» (Ibid. lib. V. cap. XIII) , vel sicut brevius postea dixit: Augetur religio Dei, quanto magis premitur. Plurimis enim, examinata et cognita causa cur christiani tam patienter haec perferrent, merito displicuit iniquissima tyrannorum crudelitas, atque explorata mirabili martyrum patientia ac virtute, agnoverunt ipsorum 1064C innocentiam, ac illius, quam tam constanter tuebantur, religionis veritatem.

Eodem quoque modo Tertullianus (Tertull. Apolog. cap. L) adversus gentiles in christianae religionis defensionem argumentatur, ac publico in scripto audacter asseverat horrendam tyrannorum crudelitatem fuisse illecebram, qua alii ad illius religionis professionem alliciebantur. Qui enim videbant quibus suppliciis martyres torquerentur, causam requirebant, ac facile agnoscebant illorum innocentiam; qua agnita, religionem christianam amplexabantur. Atque ita, ut ait Tertullianus, martyrum sanguis erat semen christianorum, ac quam eorum religio vera sit, certissima comprobatio. In superioribus porro nostris dissertationibus ostendimus quomodo alii 1064D Ecclesiae Patres hoc pro christiana religione argumentum proponant, explicent, et confirment.