Articulus Primus.

Quam rara Priscae, et frequens Valeriae apud antiquos auctores mentio; utrum ambae christianam religionem professae sint.

Quam saepe ab antiquis auctoribus Valeriae, Diocletiani filiae, tam raro uxoris ejus Priscae mentio facta est. Scimus quidem hujus imperatoris conjugem in quibusdam sanctorum Actis Serenam, in aliis Alexandram vocari. Sed haec Acta nec vera jure sane merito videntur, nec sincera. In gestis praeterea pontificalibus, ab Anastasio editis, appellatur Eleutheria, et in vetustissimo eorum codice Leutheres. At id solo 0935C horumce gestorum scriptoris testimonio nititur. Prisca porro a Cecilio nostro cognominatur: sed utrum potiori jure, eaque pluribus nominibus nuncupata sit, ab aliis eruditioribus libenter audiemus.

Caeterum Diocletianus ex uxore sua filiam suscepit Valeriam, quam in matrimonium, ut infra ostendemus, collocavit Maximiano Galerio, cum ipsum Caesarem, imperiique sui socium fecit. Hic vero caesis, ut scribit Aurelius Victor (Aurel. Vict. de Caesar. ubi de Arment.) , immanibus sylvis, ac Peltonae, apud Pannonios lucu in Danubium immisso, provinciam nomine uxoris suae Valeriam voluit nuncupare. Suffragatur huic opinioni Ammianus Marcellinus (Ammian. Marcell., lib. XIX, cap. 11) , qui litteris mandavit eam 0935D provinciam sic fuisse cognominatam in Valeriae Diocletiani filiae honorem. Exstat porro in gazophylacio regio istud ex aere secundi moduli numisma, quod acceptum referimus amantissimo sodali nostro Anselmo Bandurio, qui illud aliaque plura non sine eruditis observationibus publicam in lucem brevi emissurus est.

Cum primum autem Diocletianus in Christianos immani, sicuti vidimus, crudelitate saevire coepit: Primam omnium, ait Cecilius (Cec. c. 15) , filiam Valeriam, conjugemque Priscam sacrificio pollui coegit. Cur ergo eas coegit ad diis sacrificandum? An quia christianae erant, aut ut illas, gentilium superstitionibus addictas, ad praebendum aliis haec impia sacrificia faciendi exemplum 0936A cogeret? Diversae profecto sunt eruditorum virorum ea de re opiniones. Quidam enim eas christianae religioni nomen revera dedisse arbitrantur. Opinionem autem suam stabiliri posse existimant his Eusebii, tametsi, uti plures fatentur, obscurioribus verbis: Τί δεῖ περὶ τῶν κατὰ τοὺς βασιλικοὺς λέγειν οἴκους, καὶ τῶν πᾶσιν ἀρχόντων, οἳ τοῖς οἰκείοις εἰς πρόσωπον ἐπὶ τῷ θεὶῳ παῤῥησιαζομένοις λόγῳ τε καὶ βίῳ σηνεχώρουν, γαμεταῖς, καὶ παισὶ, καὶ οἰκέταις, μονονουχὶ καὶ ἐγκαυχᾶσθαι ἐπὶ τῇ παῤῥησίᾳ τῆς πίστεως ἐπιτρέποντες. οὗς ἐξόχως καὶ μᾶλλον τῶν σηνθεραπόντων ἀποδέκτους ἡγοῦντο. Quae sic interpretatur Valesius: «Quid opus est dicere de iis, qui in Imperatorum palatiis versabantur, quid de Imperatoribus ipsis? Qui domesticis suis, eorumque uxoribus, liberis, ac servis ea, quae religionis 0936B suae erant, tam verbis quam factis libere exsequendi coram semetipsis potestatem dederunt; ipsis ob hanc fidei suae libertatem gloriari ac se ostentare quodammodo permittentes, eosque prae caeteris omnibus ministris praecipuo quodam amore complectentes.» Suis autem in animadversionibus Valesius Christophorsonum arguit, qui graecum nomen γαμεταῖς de imperatorum uxoribus interpretatus est. Subsequentia siquidem Eusebii verba huic sensui penitus repugnare ipsi videntur.

Sed utraque et Valesii et Christophorsoni interpretatio Toinardo liberior visa est, graecaque Eusebii verba sic latine reddenda esse opinatur: «Quid opus de iis dicere, qui in Imperatorum erant domibus, et iis, qui omnibus imperabant? Qui suis coram circa 0936C rem divinam et sermone et vivendi ratione libere sese gerere sinebant, uxoribus et liberis, et famulis tantum non, et gloriari super libera professione fidei permittentes, quos eximie, et prae caeteris eorum conservis acceptos habebant.» Contendit autem vocabulum οἰκείοις ibi esse, quasi genericum, quod γαμετὰς, παῖδας, et οἰκέτας, uxores, liberos et famulos imperatorum complectitur. Inde igitur concludit Priscam et Valeriam fuisse christianas. Confirmari autem potest haec interpretatio auctoritate Rufini, graeca illa Eusebii verba sic latine explicantis: «Aliquanti ex principibus Romanis, conjugibus, ac ministris, atque universae domui suae, non solum credere in Dominum nostrum Jesum Christum, verum et cum omni fiducia ac libertate in fide agere sinebant.» (Rufin., 0936D lib. VIII, cap. 1.)

At Cuperus putat his Eusebii verbis: ἐπί πᾶσιν ἀρχόντω, non imperatores, aut eos, qui omnibus praefecti sunt, designari, sed praefectos praetorio, vel potius praefectos cubiculi, aliosque similes, qui caeteris omnibus in palatio versantibus praeerant. Nam paulo post Eusebius aperte significat unum ex iis fuisse Dorotheum, alterum vero Gorgonium, qui domesticis et uxoribus suis permiserant christianam religionem libere profiteri.

Sed Eusebius ibi de illa tantummodo agere videtur libera facultate, quam imperatores, non vero alii eorum praefecti Christianis concesserant religionem suam publice palamque exercendi. Praeterea hi praefecti, 0937A in imperatorum palatio commorantes, hanc potestatem uxoribus domesticisque suis non fecerunt; nisi ipsimet imperatores annuerint, aut prius suis uxoribus eamdem dederint facultatem. Quis enim nesciat solitum esse curialium et palatinorum morem, ut nihil fere aliud publice agant, quam quod regibus placeat? Verisimilius est igitur illis Eusebii verbis significari, ante concitatam a Diocletiano in christianos persecutionem, imperatores domesticorum suorum conjugibus, multoque magis suismet uxoribus licentiam dedisse suam colendi religionem.

At tametsi res ita se haberet, in controversiam adhuc vocari potest utrum Prisca et Valeria, priusquam Diocletianus christianos vexare coeperit, christianam religionem revera amplexatae sint. Et id Baluzius quidem penitus inficiatur, quia Cecilius haud obscure 0937B testificatus est Priscam et Valeriam ausas non fuisse impio Diocletiani decreto refragari. Atqui si christianam fidem revera profitebantur, cur aliis christianis mulierculis et pueris, qui tanta fortitudine fidem suam ad dirissimam usque internecionem confessi sunt, timidiores sese nefandis ethnicorum sacrificiis tam facile coinquinaverunt? Huc accedit, quod postea in hoc Cecilii libro earum saepius fit mentio; nullibi tamen ullum prorsus religionis christianae, ab eis susceptae, vestigium exstat. Quin immo non propter hanc religionem, sed conditionem et pudicitiam, uti mox dicemus, interemptae dicuntur.

Alii tamen eas aut christianas fuisse, aut saltem christianis favisse inde arguunt; quia ad gentilium 0937C diis sacrificandum coactae fuerint. Gentiles enimvero non invito et ingratis, sed sponte et ultro diis sacrificabant. Quid vero, si post hoc sacrificium peccati eas non poenituerit, aut prae timore celaverint poenitentiam?

Neque objicias Cecilium paulo post (cap. 15) addidisse: Judices per omnia templa universos ad sacrificia cogebant. Nam haec non minori quam pleraque alia ejus verba obscuritate involuta sunt. Si universorum etenim nomine tam gentiles, quam christianos comprehendit, inde confici non potest Valeriam et Priscam fuisse christianas. Si vero nomen illud sensu accommodato accipiatur pro omnibus christianis, et ad eos referatur, hinc recte inferetur illas christianae religioni suum reipsa dedisse nomen. Fatendum est igitur valde ambiguam esse auctoris nostri elocutionem, 0937D ex qua vix certi aliquid possit concludi. Verumtamen ita fortasse locutus est; quia tunc omnibus tam exploratum fuit, quam nunc incompertum est utrum Prisca et Valeria christianae fuerint: sed illud profecto Cecilius posteris clarius explicare debebat.