Articulus VII.

De Diocletiani vicennalibus, ac quando Romae celebrata fuerint, cur ille inde festinanter exierit, Ravennamque veniens, ac levi morbo correptus, nonum ibi susceperit consulatum, quo sensu inde Nicomediam 0925B per ripam strigam contendisse, ibique morti sopitus, in dementiam incidisse dicatur.

Post accensum immanissimae persecutionis ignem, Christianos in omnibus pene, sicut dictum est, Romani imperii provinciis depascentem, Diocletianus Romam se contulit; ut ibi 12 kalendas decembris, id est, die 20 Novembris, anno 303, vicennalia, sive vicesimum imperii sui annum cum Maximiano Herculio, de quo postea agendum, celebraret. At Eusebius scribit (Euseb. de Mart. Palaest., cap. 1 et 2) hunc festum diem vicennaliorum die 17 Novembris celebratum fuisse Antiochiae. Neutro tamen die completa erant Diocletiani vicennalia; quia die 17 Sept. anno 384, uti jam annotavimus, creatus est imperator. Plures itaque eruditi homines Cecilii nostri 0925C auctoritatem caeteris omnibus anteponunt, putantque Diocletianum, aliorum exempla secutum, atque ut sumptibus parceret, illud festum in vigesimum Novembris diem distulisse; ut sua celebraret una cum Maximiano Herculio vicennalia, simulque publicum cum eo de Narseo Persarum rege victo triumphum ageret. Non desunt, nihilominus, qui suspicentur Ceciliani libri scriptorem errasse in numero describendo atque ibi pro XII. Kl. Dcb. legendum 15 kal., id est, die 17 Novembris. Sed quis hoc audeat certo affirmare, nisi accedat melioris alterius codicis testimonium?

Ut ut sit: Diocletianus, uti ait Cecilius (Cecil., cap. 17) , ferre non potuit populi Romani libertatem, id est, haud dubie probra, contumelias, convicia, 0925D quibus ab eo ob superbiam, et divini honoris ambitum publice vexabatur. Quamobrem festinanter et jam impendentibus kalendis Januariis prorupit ex urbe Roma, nec in ea tredecim adhuc dies remanere potuit. Inde autem venit Ravennam. Sed per omne iter, uti Cecilius noster loquitur, tametsi lectica plurimum vectus, saevientibus frigore et imbribus, in levem incidit perpetuamque aegritudinem. Kalendis porro Januariis, anno 304, nonum consulatum Ravennae inivit. At ibi levi illo morbo semper laborans, post transactam aestatem hinc egressus est, Nicomediamque se contulit per circuitum, inquit Cecilius, ripae strigae.

At mirum profecto quantum haec duo posteriora 0926A verba ingenium eruditorum nostrae aetatis virorum exercuerint. Dodwellus enim peculiarem et integram de iis scripsit dissertationem, quae ad calcem hujus Ceciliani libri in quibusdam illius editionibus adjecta est. In ea autem probare conatur strigam vocem esse agrimensorum, a castrametatione ad coloniarum agros distribuendos traductam, eaque agrorum, et antea castrorum metam ac limites significari. Tum deinde similiter nititur demonstrare Danubium Romani imperii fuisse limitem. Atque ex his ille concludit ripae strigae nomine designari Danubii ripam. Itaque opinatur ex duobus illis Cecilii verbis colligi posse Diocletianum Ravenna usque ad Danubii ripam lectica, ac deinde navi delatum per Danubium, huc et illuc se flectentem, et Pontum Euxinum venisse 0926B Nicomediam.

Sed quamvis Dodwellus luce clarius ostendisset strigae nomine Danubium potius, quam alium fluvium designari, ac vocem ripae ideo additam, quia huc et illuc fluvius ille se flectit, Romanique imperii meta erat; pluribus tamen non persuasit Diocletianum aegrotantem longa et periculosa navigatione per cataractas Danubii et Ponti Euxini procellas Nicomediam transvectum fuisse.

Alii igitur censent illum Ravenna Nicomediam deportatum pedestri itinere, non via quidem breviori, quae difficilior erat, sed longiori atque faciliori, per Danubii videlicet ripam. Tota itaque difficultas in nomine strigae versatur. Eam autem in codice manuscripto corruptam putant: sed quomodo corrigenda 0926C sit, diversae prorsus sunt illorum opiniones. Quidam enim reponendum suspicantur Strigoniae, alii Phrygiae, alii Histriae, vel Histricae, alii denique Istricae, id est, Danubianae. Nam Danubius alio nomine, uti omnes norunt, Ister vocatur. Si autem Diocletianus Danubii ripam peragravit, haec posterior opinio aliis certe videtur verisimilior. Danubius quippe ibi nomen Ister sortitur ubi versus ostia vergit, atque inde Diocletianus Nicomediam deferri potuit.

Per totum autem illud iter Diocletiani morbus sic recruduit, eoque Nicomediae ita oppressus est, ut idibus Decembris pro mortuo habitus fuerit. Tunc tamen: Morte sopitus, inquit auctor noster, animam receperat. Sed quid haec verba morte sopitus, inquiunt aliqui, significant, nisi mortuum? Quia ergo Diocletianus 0926D adhuc vivebat, legendum potius existimant, pro mortuo, aut morti sopitus. Quid vero, si Cecilius minus proprie locutus, significare voluerit maximum animi deliquium, quo Diocletianus omni sensu vitali aliquandiu privatus est, atque adeo tamquam morte, sive morti sopitus? Et certe ille sic prosequitur: Animam receperat; nec tamen totam. Demens enim factus est; ita ut certis horis insaniret, certis resipisceret.

Visne hanc Diocletiani dementiam tibi alterius Scriptoris testimonio comprobari? En adest Eusebius (Euseb., lib. VIII Eccles. histor., cap. 13) , qui memoriae mandavit illum, vix expleto secundo persecutionis anno, in difficilem quemdam morbum incidisse: Ὑφ᾽ ἧς δὴ καὶ τὰ τῆς διανοίας εἰς ἔκστασιν αὐτῷ παρήγετο, 0927A cujus vi de mentis suae statu dimotus est. Constantinus (Constant. Magn. Orat. ad Sanct. Coet., cap. 25) vero Magnus testificatur illum post cruentae persecutionis saevitiam, suamet sententia damnatum, διὰ τὴν τῆς ἀφροσύνης βλάβην, ob insaniae vitium, et vili quodam domicilio inclusum, scelerum suorum dedisse poenas. Nec desunt, qui opinantur eumdem Diocletianum, tacito tamen nomine, a Chrysostomo designari (Chrysost., lib. contr. Gent. et de Babyl.) , ubi de variis tyrannorum suppliciis disserendo, litteris tradidit unum ex iis mortuum esse μανέντα ad insaniam redactum.

At Diocletianus, ut mortis suae suspicionem tolleret, prodivit in publicum, kalendis martii, anno videlicet 305. Sed quia toto fere anno aegritudine 0927B contabuerat, vix a quoquam agnosci potuit.