Caput XVII.

0324B

Felicitas ab eo recess. Nimirum a Diocletiano, quem per totos viginti annos imperii fuisse felicem produnt antiqui historiarum scriptores. Neque opus est referre testimonia singulorum. Sufficiet unicus auctor panegyrici Maximiano et Constantino dicti in nuptiis Faustae. Sic ergo ille: Sed pro fecto exegit hoc ipsa varietas et natura fortunae, cui nihil mutare licuerat dum vos imperium teneretis, ut illa viginti annorum continua felicitas intervallo aliquo distingueretur.

Perrexit Romam. Diocletianus, duabus de causis, ut vicennalia celebraret, et triumphum ageret de Narseo rege Persarum ante aliquot annos victo. Hoc enim anno actus est triumphus, non autem anno decimo octavo imperii, ut putavit Henricus Valesius, qui propterea cum triumpho conjunxit vilitatem annonae, quam imperatores jussisse docent Fasti Idatiani, tamquam id ab eis post triumphum constitutum 0324C esset in gratiam populi Romani. Recte igitur Scaliger in animadversionibus ad Chronicon Eusebii adnotat, triumphum a Diocletiano et Maximiano actum anno vicesimo imperii, aliquot mensibus antequam purpuram deponerent. Sed postremum illud falsum. Nam retinuerunt adhuc imperium fere per sesquiannum, ut postea videbimus. Porro triumphum actum esse tempore vicennalium, quod nobis incumbit probandum, patet ex capite decimo Lactantii, ubi, post narratam victoriam de Persis, ait Diocletianum in Orientem profectum, et annum illic egisse qui persecutionem antecessit, deinde hyematum venisse in Bithyniam, ac tum quidem captum consilium destruendarum ecclesiarum, et mense Februario sequenti coeptam persecutionem. Igitur certum est Diocletianum non fuisse Romae anno 18 imperii sui, quo eum triumphasse contendit Valesius secutus Eusebium, quem propterea reprehendit Josephus Scaliger. Sane, quod negari non potest, in vulgatis Chronici Eusebiani editionibus, et in plerisque 0324D antiquis exemplaribus, triumphus ille notatur in anno 18 Diocletiani. Verum in vetustissimo et optimo codice Colbertino, et in aliis antiquis quos Pontacus vidit, ponitur in anno 19, sed praepostero ordine, cum antecedat historiam persecutionis. Quae fuit occasio errandi clarissimo Valesio. Probabile autem est dilatum tamdiu a Diocletiano triumphum de Persis, ut eum conjungeret cum festis vicennalium, et ea sic faceret clariora atque celebriora. Nunc referenda sunt Eusebii verba: Diocletianus et Maximianus Augusti insigni pompa Romae triumpharunt, antecedentibus currum eorum Narsei conjuge, sororibus, liberis, et omni praeda qua Parthos spoliaverant. Eadem habet Eutropius in fine libri noni, ubi ait, Diocletianum et Herculium deposuisse purpuram post triumphum inclytum quem Romae ex numerosis gentibus egerant, pompa ferculorum illustri, qua Narsei conjuges, sororesque et liberi ante currum ducti sunt. 0325A Sed emendandus heic est Eutropius, ubi de conjugibus Narsei ante currum ductis loquitur. Quippe Sextus Rufus in duobus locis, et Eusebius in Chronico, qui accepisse videtur ex Eutropio, de una tantum Narsei uxore loquuntur. Igitur Diocletianus in Oriente fuit anno 302, eoque exeunte venit Nicomediam; ineunte anno 303, coepta persecutione, Romam postea profectus est, ut triumphum ageret et vicennalia celebraret.

Vicennalium diem. Haec agenda erant ineunte anno vigesimo imperii; et non uno solum die agebantur, sed continuatis diebus, ut patet etiam ex his, quae de Romano martyre narrat Eusebius in libro de martyribus Palestinae. Ad ista Diocletiani quod attinet, certum est ea Romae celebrata fuisse per mensem integrum, cum Lactantius dicat illum iis solemnibus celebratis, impatientem et aegrum animi prorupisse ex urbe, et tredecim dies tolerare non potuisse, ut Romae potius quam Ravennae procederet consul. Porro Diocletianum eo ipso anno vicennalia celebrasse, quo coepta est persecutio adversus Christianos, 0325B vel hic locus evincit, celebrata autem fuerunt eo anno, quo ipse consulatum octavum agebat. Nam prorupit ex urbe paucis diebus ante kalendas Januarias, quibus nonus consulatus illi deferebatur.

Kalendas decembr. Quoniam imperium Diocletiani fundus est istius historiae, res postulare videtur ut ejus initia brevi sermone constituamus, ut finis tandem imponatur dissidiis quae ex ea occasione emerserunt inter viros doctos. Ac de anno sane quo is ad remp. administrandam accessit, non arbitror ambigi nunc posse, cum eum fuisse annum Christi 284 luculenter probaverit in libro XI de Doctrina temporum, cap. 30, vir istarum et multarum aliarum rerum peritissimus Dionysius Petavius. Denique, si persecutio adversus Ecclesiam commota est anno Christi 303, ut certum faciunt plurima loca istius Lactantianae lucubrationis, quae nos supra retulimus, commota autem sit anno imperii Diocletiani 19, ut omnes consentiunt, negari non potest principatum ejus incipere 0325C ab anno 284 exeunte. Major itaque difficultas est in constituendo die quo factus est imperator. Ante Petavium persuasum erat hominibus eruditis illum Palilibus ipsis, id est 11 kalendas maias, a militibus imperatorem esse salutatum; quam sententiam, ut falsam, merito refellit idem vir eruditissimus et addit: Resipiscant itaque deinceps Chronologi omnes, et hanc de primo Diocletianei imperii die πρόληψιν tam levi imo nullo argumento subnixam, dediscant, ac meliore commutent. Gratiae vero Alexandrino illi Chronico debentur, cujus auctor ex actis publicis diem nobis designat, quo primum Chalcedone Diocletianus imperator est appellatus, nimirum 15 kal. octobres. Si Petavius nunc viveret, certus sum eum, ut erat veri amantissimus, gloriam constitutae illius diei, quam falso tribuit auctori Chronici Alexandrini, redditurum Lactantio, et 15 kal. octobres mutaturum in 12 kal. decembres, quem diem Lactantius docet fuisse natalem imperii Diocletiani, quo vicennalia Romae celebraturus erat. Atque eo modo solvitur difficultas, quam Valesius in annotationibus 0325D ad Eusebium, pag. 175, indicavit, nimirum ex eo quod Eusebius dicit Romanum die 17 novembris martyrium consummasse, cum Diocletiani vicennalia agerentur, cum, si illud verum est, sequi videatur primum diem imperii Diocletiani incidere in mensem novembrem, non autem in septembrem, ut tradit auctor Chronici Alexandrini. Incidit itaque in mensem novembrem, sed posterius die decima septima ejusdem mensis. Sed adversus haec vir clarissimus Antonius Pagius opponit 12 kal. decembrium diem a Lactantio tributum vicennalibus Diocletiani non esse natalem ejus, sed Maximiani Herculii: quod ex eo quoque probat, quod in libro tertio codicis Justinianei descripta sit lex Diocletiani data idibus octobris, Carino II et Numeriano consulibus, id est, eo anno quo nos quoque scripsimus illum fuisse factum imperatorem, adeoque certum sit eum ad principale fastigium fuisse evectum diu ante 12 kal. decembris. 0326A Sane fateor istud esse magni momenti, si constaret certam esse lectionem. Verum, cum in codice Justinianeo unica tantum istiusmodi lex reperiatur, quae propterea auctoritatem ab aliis ejusdem temporis mutuari non potest, et in quatuor vetustis codicibus bibliothecae regiae, septem Colbertinae, tum etiam in tribus qui fuere Petri Pithoei, viri clarissimi, adscriptum non sit tempus quo data est, in uno autem regio, in uno Colbertino, et in tribus Pithoeanis dicatur esse Diocletiani et Maximiani Augustorum et Caesarum, patet nihil hinc boni firmique accipi posse ad constituenda initia imperii Diocletianei; adeoque etiam post illam Pagii observationem nobis liberum est existimare veram esse quam ex Lactantio concepimus opinionem de die quo idem Augustus ad imperium primo pervenit; praesertim cum Fasti Idatiani doceant Maximianum imperatorem fuisse levatum kalendis aprilis, non vero 12 kal. decembris.

Libert. p. r. ferre n. poterat. Immoderatam videlicet, eo acriorem, quod intermissa erat. Magnam enimvero 0326B oportuit fuisse populi Romani petulantiam et loquendi libertatem, quae Diocletianum, satis bonum alioqui Principem, si persecutionem adversus nostros motam excipias, coegerunt urbem relinquere sic praecipitanter. Eadem licentia Constantinum etiam movit, ut Romam relinqueret et sedem imperii alio transferret, ut in libro secundo historiarum suarum narrat Zozimus. Quamquam alia causa transferendi imperii habetur in donatione Constantini.

Prorupit ex urbe. Tertio decimo kalendas Januarii, post terminata vicennalia. Nam vicennalium festa duraverunt per mensem integrum, ut jam diximus.

Nonus consulatus. Haec etiam evincunt persecutionem excitatam esse anno Christi 303, cum nonum consulatum Diocletiano destinatum fuisse dicat ad kalendas Januarias, quae proximae post commotam persecutionem fuerunt. Nonus enim consulatus Diocletiani incidit in annum Christi 304.

Deferebatur. A senatu nimirum. Sed ista explicanda 0326C sunt. Nam certum est nominationem consulum fuisse tum prorsus in potestate imperatorum. Itaque senatus non designabat quidem consules, ut olim, sed eos declarabat, eis insignia consulatus tradebat, et sic quodammodo consulatum deferre ac tribuere videbatur. Ita nos docet Valerianus imper. in oratione ad Aurelianum, qui postea fuit imperator, apud Flavium Vopiscum: Nam te consulem hodie designo, scripturus ad senatum, ut tibi deputet scipionem, deputet etiam fasces. Haec enim imperator non solet dare, sed a senatu, quando fit consul, accipere. Itaque Diocletianus sibi consulatum destinaverat in annum sequentem; et, si mansisset Romae, ejus insignia pro more consulum accepisset a senatu. Sed tredecim dies tolerare non potuit ut sumeret, propter nimiam populi Romani licentiam.

Ravennae. Discedens igitur Roma Diocletianus profectus est Ravennam, qua rectum iter est in Illyricum et Bithyniam.

Procederet consul. Aelius Lampridius in Heliogabalo: 0326D Denique kal. Januariis, cum simul tum designati essent consules, noluit cum consobrino procedere. Fasti Idatiani Diocletiano II et Aristobulo: His coss occisus est Carinus Margo, qui ipso anno cum Aristobulo consul processerat. Chronicon Alexandrinum, pag. 641: Diocletianus imperator 15 kalendas Octobr. Chalcedone renuntiatus, 5 kalendas Octobres Nicomediam purpuratus intravit, et kalendis Januariis consul processit. Antiquorum consulum processio, ut ego quidem arbitror, et ut sunt omnia ferme initia, modesta erat et simplex. Postea vanitas et ambitio multa addidit, quae dein omnem modum excessere. Hinc illa querela Flavii Vopisci in D. Aureliano: Vidimus proxime consulatum Furii Placidi tanto ambitu in Circo editum, ut non praemia dari aurigis, sed patrimonia viderentur, cum darentur tunicae subsericae, lineae paragaudae, darentur etiam equi, ingemiscentibus frugi hominibus. Factum est enim ut jam divitiarum sit non 0327A hominum consulatus, quia utique si virtutibus defertur, editorem spoliare non debet. Perierunt casta illa tempora, et magis ambitione populari peritura sunt. Profusa autem plurimorum liberalitas in editione consulatus varias extorsit principum leges, quibus modum ponerent immensitati donorum, ut colligitur ex novella 105 Justiniani, qui processiones consulum enumerat per annum septem, et statuit quomodo illae celebrandae sint. De munificentia ejusdem Justiniani in editione primi consulatus sui vide Marcellinum comitem.

Profectus hyeme. Henricus Valesius in notis ad Eusebium, pag. 168, disputans adversus Josephum Scaligerum, qui contendit Diocletiani triumphum actum esse Romae anno imperii ejus vigesimo, aliquot mensibus antequam purpuram deponeret, adversus eum, inquam, disputans Valesius, ait istam opinionem ferri non posse, quod ex ea sequatur Diocletianum hyberno tempore triumphasse, et media adhuc hyeme ab urbe Roma profectum Nicomediam venisse. 0327B Quorum neutrum probabile est, inquit, cum nec triumphi per hyemem agi solerent ab imperatoribus Romanis, nec Diocletiani aetas ac valetudo tam longi itineris laborem hybernis mensibus sustinere valuerit. Haec tamen, quae absurda visa sunt viro clarissimo, vera sunt, et ea pro veris agnovisset ipse, si hanc Lactantii lucubrationem vidisset. Nam et certum est triumphum actum eodem tempore quo vicennalia, et Diocletianum Roma profectum hyeme, saeviente frigore, et dein Nicomediam venisse, non quidem ipsa hyeme, sed post aestatem sequentem. Neque verum est quod paulo post subdit idem Valesius, morbum illum quo Diocletianus de statu mentis paululum deturbatus est primum Nicomediae eum corripuisse paulo post excitatam ab eo persecutionem. Neque id dicit Constantinus. Is morbus eum corripuit post triumphum et vicennalia, cum in itinere esset, ut heic scribit Lactantius.

Ripae strigae. Quo tempore hunc Lactantii librum 0327C emisimus, monuimus aut locum hunc cubare in mendo, aut ripae Strigae nomine intelligi debere oram Propontidis circa Nicomediam. Conjecturam nostram non putavit vir clarissimus Thomas Sparkius esse veram; ideoque eruditam sane et elegantem dissertationem edidit ut ostenderet, ripae Strigae nomine quidvis potius intelligi, quam oram Propontidis; et, post longos circuitus de significatione vocis Strigae et de ripa Danubii, pronuntiavit isthic intelligi ripam Danubii, sive Istri, quo vectum ait Diocletianum aegrum usque ad Pontum Euxinum. Verum Lactantius non ait illum navigio peregisse iter suum, sed per circuitum ripae: quod manifeste evincit illud terra fuisse confectum, cum secundum Ulpianum, lib. LXVIII ad Edictum, quod in ripa fit non videatur in flumine factum. Confecit ergo Diocletianus iter suum terra, nimirum per ea loca quae in Itinerario Antonini describuntur per ripam a Viminacio Nicomediam, quae est ipsa ripa Istri, cujus meminit etiam 0327D Ovidius, lib. I de Ponto, eleg. IX:

Stat vetus urbs ripae vicini nominis Istri,
quo loci poeta intelligit Istrum Antonini, seu Istropolim Plinii, Ptolemaei, tabulae Peutingerianae, et aliorum. Quin et legiones riparienses vocabantur quae locatae erant in ripa Istri, uti patet ex notitia imperii. Ister autem est idem fluvius qui a jugo Abnobae montis ortus Danubius dicitur, donec perventum est Axiopolim, ubi Danubium accipere nomen Istri tradit Ptolemaeus. Axiopolim porro sitam fuisse inter Sucidavam et Capidavam videre est apud eumdem Ptolemaeum, in Itinerario Antonini, et in tabula Peutingeriana. Itaque Diocletianus, relicta Ravenna, post hyemem iter ingressus, per viam publicam, quae in eodem Itinerario descripta est et in tabula Peutingeriana, pervenit Nicomediam sub exitum mensis Novembris, id est, per Veronam, Altinum, Concordiam, Aquileiam, Sirmium, Taurunum, Viminacium, 0328A et hinc per ripam Strigam, sive Istricam, per Cuppas et caetera loca, usque ad Dorostolum, Sucidavam, Axiopolim, Capidavam, Istrum, Develtum, Burtudizum, Drisiparam, Heracleam, Byzantium, Pantichium, Libyssam, et hinc statim Nicomediam. Haec loca nominavi, quia inter illa quae ad ripam Istricam sunt majorem habent celebritatem, et quia eorum magna pars notata est in constitutionibus quibusdam Diocletiani codice Justinianeo comprehensis, quae progressum itineris ejus demonstrare videntur. Nam ex ea quae data est Ravennae 15 kal. Aprilis anno 304 colligitur, eum Ravenna digressum non esse ante mensem Martium, eumque Veronae fuisse 14 kal. Junias docet lex alia illic eo die lata. Hinc profectus est Aquileiam, Sirmium, Taurunum, Viminacium, ubi eum aliquandiu substitisse colligi posse videtur ex legibus ibidem datis, sive subscriptis, ab excessu mensis Augusti usque ad kalendas Octobris. Dorostoli deinde eum fuisse liquet 12 et 11 kal. Novembris. Tertio dein kal. erat Develti, 3 Non. Burtudizi, 0328B 6 Idus Heracleae, 5 kal. Decembris Nicomediae. Ista colligi possunt, ut dixi, ex legibus Diocletiani quae extant in codice Justinianeo. Nolim tamen contendere ista esse omni ex parte vera, cum sciam illum iisdem diebus aliorum annorum potuisse esse in iisdem locis. Affero tantum conjecturam meam, quae satis mihi videtur esse probabilis. Si quis tamen eam non probaverit, potest eam rejicere ut falsam, et judicio suo frui, praesertim si non obscuras dissentiendi causas habeat.

Circum dedicaret. Apud Nicomediam, quam vir aedificandi cupidissimus urbi Romae coaequare studebat.

Anno p. v. repleto. Id est, ut ego arbitror, 12 kalendas Decembres. Sic enim postulat sensus. Sane postea Lactantius cum aliquo intervallo memorat Idus ejusdem mensis. Non deposuit ergo purpuram Diocletianus anno Christi 304, ut placuit viris eruditissimis, sed altero post actum triumphum et celebrata 0328C vicennalia, id est, anno Christi trecentesimo quinto. Melius igitur Scaliger, qui in animadversionibus ad Chronicon Eusebii ait, Diocletianum deposuisse purpuram aliquanto tardius quam vulgo censent viri docti, eo inter caetera argumento, quod certum sit Diocletianum gessisse decimum consulatum, et dici non possit eum fuisse consulem post depositam purpuram. Nam Cassiodorus ait Diocletianum et Maximianum deposuisse purpuram eo anno quo Diocletianus decimum et Maximianus septimum consulatum agebant. Quod etiam legitur in vetustissimo codice ms. bibliothecae regiae litteris uncialibus scripto, qui inscriptus est Chronica Georgii Ambianensis episcopi. Quanquam, ut verum fatear, decimus ille Diocletiani consulatus mihi multum suspectus est, et valde huc inclino, ut existimem conflatum esse per errorem ex illis verbis Fastorum. Item decies et Maximiano septimum, quae referenda sunt ad Maximianum Herculium et Galerium Maximianum. Ista tamen non impediunt 0328D quin abdicatio facta dicatur anno trecentesimo quinto, praesertim cum res eadem aliis adhuc testimoniis probetur. Nam cum Zozimus scribat, a consulatu Chilonis et Libonis, quo Severus ludos seculares exhibuit, centum et unum annos effluxisse usque ad eum quo Diocletianus et Maximianus abdicaverunt, quem falso notat incidere in Diocletiani IX et Maximiani VIII consulatum, et Scriptorum omnium consensu ludi illi seculares anno Christi 204 celebrati fuerint, luce clarius est rem quae centesimo primo post anno gesta est anno Christi 305 evenisse. Quod adeo verum est, ut cum Joannes Fridericus Herwardus in capite 230 suae chronologiae retulisset hunc Zozimi locum, in eaque sententia esset ut Diocletianum abdicasse anno 304 censeret, centum et unum annos, qui a ludis Severi usque ad annum abdicationis fluxerant, sic interpretari coactus est, ut utrumque extremum eo numero includi assereret, 204 nimirum, et 304. Videbat enim quod si inciperet ab anno 205 0329A ut par erat, numerus annorum centum et unius non congrueret cum anno abdicationis imperii, quam, ut dixi, putavit anno 304 evenisse. At, si scivisset eam sequenti tantum anno peractam, non redactus fuisset in has angustias. Porro abdicationem contigisse anno quo diximus probatur etiam ex capite 44 Lactantii, in quo ille scribit annum octavum nuncupationis Maximini cognomento Dazae completum fuisse kalendis maiis anni quo ille pugnam commisit cum Licinio: quae cum pugnata fuerit anno 313, consequens est Diocletianum abdicasse, et Maximianum fuisse nuncupatum Caesarem anno 305 kalendis maiis.

Celari mortem. Ut fieri olim solebat post mortem principum. Nam id de Augusto narrat Tacitus in libro primo Annalium, de Constantino Ruffinus, l. I, cap. 11 Historiae ecclesiasticae. Possunt inveniri etiam alia exempla. Sed ista tanti non sunt.

Kal. Martiis. Anni sequentis, id est, anni trecentesimi quinti. Nam, cum certum sit Diocletianum vicennalia 0329B celebravisse Romae anno 303, et hinc digressum medio decembri, Nicomediam pervenisse post aestatem anni 304, et Circum dedicavisse anno post vicennalia repleto, id est, mense novembri, deinde ita aegrotasse, ut mortuus crederetur idibus decembribus, manifestum est kalendas martias, quae post idus illas subsecutae sunt, incidisse in annum 305, adeoque adhuc eo tempore Diocletianum fuisse imperatorem. Sed paulo post eum visuri sumus cum Galerio deliberantem de abdicando imperio.

Demens factus est. Eusebius, lib. VIII, cap. 13, recte hunc Diocletiani morbum, cujus vi demotus est de mentis suae statu, accidisse ait post acta vicennalia, et post motam adversus nostros persecutionem. Recte quidem. Sed idem tamen in eo castigandus est, quod vicennalia ab eo expleta ait antequam bellum inferret Christianis, cum ex Lactantio teste oculato constet motam primo persecutionem, vicennalia deinde acta exeunte anno. Meminit autem 0329C amentiae Diocletiani et Chrysostomus oratione in sanctum Babylam martyrem.