Stephani Baluzii Epistolae Duae, In Quibus Explicantur Et Illustrantur Duo Loca Ex Libro Lactantii De Mortibus Persecutorum. (Praefixa est initio observatio viri doctissimi de altero eorumdem locorum.)

0379A Illustrissimi viri Petri Valeri Diazii, consiliarii regis Hispaniarum in supremo consilio Aragonum, sententia de quodam loco Lactantii corrupto.

In libro Lactantii de Mortibus Persecutorum, quem litteratus orbis restitutum nuper vidit studio et virtute illustrissimi Dom. Stephani Baluzii, locus est prae aliis valde corruptus pag. 43, ubi sic editum videmus (col. 269): Etiam vel hi, qui emerunt, vel qui dono erunt consecuti, si putaverint de nostra benevolentia aliquid, Vicarium postulent, quo et ipsis per nostram clementiam consulatur.

Ego vero tribus emendationibus repurgandum esse hunc locum, et in hanc formam scribendum, censeo: Et jam vel hi qui emerunt, vel qui dono erunt consecuti, si optaverint de nostra benevolentia aliquid vicarium, postulent, quo et ipsis per nostram clementiam consulatur.

Ac primum quidem τὸ etiam non congruere huic 0379B parti, manifestum satis est, ac levi divisione substituendum et jam, quod idem significat, ac tum, vel mox, aut postquam, ut Plautus in Truculenti scena ultima dixit: Jam abis postquam aurum habes. Mens enim imperatorum in proposito edicto haec erat, ut bona Christianis restituerentur sine ullo pretio quantocius, ac deinde de indemnitate, ut postea dicunt, tractaretur, si eam cuperent. Secundo loco illud putaverint facili errore inductum est ex permutatione transpositioneque litterarum o et u. Ratio autem sermonis optime constat, legendo optaverint. Nam in eadem constitutione inferius dicitur, de nostra benevolentia sperent. Haec vero duo optandi et sperandi verba conjuncta saepe occurrunt, et Cicero orat. 27, ad Quirites dixit: Multa praeterea a diisim mortalibus optata consecuti sumus.

Praecipua autem animadversio nostra est circa τὸ Vicarium, quod verbum dominus Baluzius majuscula littera initiali curavit imprimi, fortassis quia in manuscripto Colbertino exemplari sic repererat, vel, 0379C quod magis puto, de suo adscripsit, Vicarii dignitatem significari hoc loco existimans, secutusque Eusebii antiquam lectionem et sententiam; quam et priorem interpretem Christophorsonum, et novissimum, eumque longe doctiorem accuratioremque Henricum Valesium, suis versionibus expressisse viderat. Caeterum erravit Eusebius (quod pace ejus dixerim) aliosque in errorem induxit, quem Lactantii locus hic nobis detexit. Nam in imperiali hoc edito, quod Latine, ut fuerat conceptum, transcripsit, non de gubernatore, Vicario, aut judice alio provinciae mentio facta est: sed aliquid vicarium, valet rem aliquam vicariam, seu vice et loco illius, quae restituta fuisset Christianis, reddendam ab imperatoribus; id quod sequentibus rationibus evincitur. Nam Lactantius diserte dixerat has litteras imperiales ad Praesidem datas, non ad Vicarium; et illarum sermo totus directus est ad eumdem, cui executio restitutionis faciendae committebatur: ut absurdum plane esset, ad alium quempiam praefectum, qui in illa provincia jus diceret, verba imperatorum converti.

Jam vero haec loquendi ratio, aliquid vicarium optare 0380A et postulare, Latine scribentibus eleganter usurpatur. Quin et aliquid vicarium reddere dictum legimus in sancta Scriptura, Levitici cap. XXIV, versu 19, ibi: Qui percusserit animal, reddet vicarium, id est, animam pro anima; et inferius versu 21: Qui percusserit jumentum, reddet aliud. Quo loco Cornelius a Lapide, ut alios criticos sacros omittam, interpretatur animal vivum vice animalis a se occisi. Lorinus vero ait: Vicarium animal significat aliud, quod suppleat vicem percussi, sive occisi. Ac deinde subjungit: Hoc tantum loco usum reperio interpretem nomine vicarii.

Illustrissimo doctissimoque viro Petro Valero Diazio, consiliario regio, Stephanus Baluzius Tutelensis.

Ex litteris a te superiore anno datis ad illustrem notique nominis abbatem camerarium intellexi, bene te agere, illustrissime domine, et mei mentionem facere, nec injucundam, nec inutilem; quippe qui non solum amice et honorifice de me studiisque meis 0380B loqueris; sed etiam admones, quid tibi videatur emendandum in quadam constitutione Constantini M. quae extat in libro Lactantii de Mortibus persecutorum. Amplector utrumque cum ea reverentia et cum ea grati animi testificatione, quae tibi a me debentur, eruditissime vir; ideoque officii mei esse putavi has ad te litteras dare, tum ut tibi gratias agam pro hac animi tui in me propensione, tum ut per eam occasionem utar familiaritate ejus viri, quem is, cum quo meliorem vitae meae partem exegi, vir immortalis memoriae Petrus de Marca, archiepiscopus Parisiensis, plurimi faciebat, et cum Antonio Augustino conferre solebat. Revoco te, ut vides, ad scopulos Bresconis, illustrissime vir, unde initium commercii tui cum summo viro; quo in coelum postea sublato, et tu magno amico orbatus es, et ego optimo patrono.

Venio nunc ad locum Lactantii, cujus a te tentata emendatio est. Obscurum esse illum ac mutilum, satis 0380C constat, propter defectum nimirum unius vocis; quae si semel suppleta fuerit, nulla, ut ego quidem arbitror, difficultas remanebit. Quae autem illa sit, ipsa quidem Lactantii verba satis indicare videntur, clarius vero versio graeca Eusebii, ex qua colligimus, vocem poscendum, aut aliquam similem addendam esse in hoc loco, et sic legendum: Etiam vel hi, qui emerunt, vel qui dono erunt consecuti, si poscendum putaverint de nostra benevolentia aliquid, Vicarium postulent, quo et ipsis per nostram clementiam consulatur. Hanc restitutionem confirmant verba legis primae codicis Theodosiani de Officio rectoris provinciae: Si de civilibus causis quicquam putaverint esse poscendum. Tu vero, vir eruditissime, censes, ita legendum et interpungendum: Et jam vel hi, qui emerunt, vel qui dono erunt consecuti, si optaverint de nostra benevolentia aliquid vicarium, postulent, quo et ipsis per nostram clementiam consulatur. Et conjectura quidem tua docto et erudito viro digna est, et plurimam habet veri similitudinem. Veteres quippe eleganter dicebant vicariam operam, manus vicarias, amorem vicarium, poenam vicariam, mortem vicariam, et alia hujusmodi. Opinio tamen illa tua, si 0381A me permittis libere loqui, non vacat difficultate. Nam praeterquam quod tu non supples vocem, quae illic deest, vocemque putaverint mutas in optaverint, quod non licet absque evidentissima necessitate, sensus postulare videtur, ut Princeps designet personam, cui provinciales spoliati porrigant preces suas. Cum vero Vicarium totius collationis ac transmissionis cura constringeret, ut legitur in titulo Codicis Theodosiani de Officio Vicarii, nihil alienum ab ejus officio fecit Constantinus, cum jussit, ut qui putarent aliquid ab ejus benevolentia poscendum pro bonis, quae coacti reddidissent corpori Christianorum, Vicarium adirent, nimirum ut is ad Principem referret quicquid illud esset.

Sed tu, vir doctissime, ais, Lactantium diserte dixisse, has litteras imperiales ad praesidem datas esse, non ad Vicarium, et totum illarum sermonem directum esse ad eumdem, cui executio restitutionis faciendae committebatur; absurdumque plane esse, ad alium quempiam Praefectum, qui in illa provincia 0381B jus diceret, verba imperatoris referri. Sed heic, ni fallor, observandum est, nomen praesidis non fuisse positum in fronte constitutionis, cum edicta generalia consueverint inscribi nominibus Praefectorum praetorio, quamvis ad eum missa fuerit a Licinio. Hic enim, cum manifesto divini Numinis auxilio victoriam de Maximino reportasset, cum primum postea Nicomediam ingressus est, gratiam summo Deo relaturus, litteras illas misit ad praesidem, ut ejus cura proponerentur in ea urbe. Cum autem praesidis nomen generale sit, et ad omnes pertineret, qui provincias imperii Romani regebant, videtur Lactantius isthic per Praesidem intellexisse, aut Vicarium Ponticae dioeceseos, aut consularem Bithyniae, quam fuisse constat sub dispositione ejusdem Vicarii. Itaque cum summus post praefectum magistratus in ea regione esset Vicarius Ponticae, videretur censendum, servatam ei fuisse suam auctoritatem in edicto, quod jussum est proponi in urbe Nicomediensi, 0381C adeoque retinendam lectionem vulgatam istius loci Lactantiani. Ego tibi, vir doctissime, mentem meam aperio, et conjecturas meas committo, facile amplexurus opinionem, quam tu probaveris esse veram. Jamdudum ausculto de epistolis Antonii Augustini, quas fama erat te vulgaturum. Magna est inter nos viri istius reverentia et auctoritas lucubrationesque ejus avidissime arripimus. Itaque si nondum ea editio facta est, oro te, vir illustrissime, nomine eorum omnium, qui bonas litteras amant, ne diutius protrahas expectationem nostram. Non dubito autem, quin inter epistolas Latini Latinii plures legeris datas ad eumdem Antonium, alias de eo loquentes, unam etiam ipsius ad Latinium. Caeterum disquirendum est, verane sit suspicio Latinii ad Metellum scribentis, alienatum nimirum ab eo fuisse animum Antonii, quod ad ipsum interdum scribens, amplissimos illustrium reverendissimorumque titulos, quibus Hispani valde delectarentur, ei non tribuerit. Ego enim Augustinum animadverti 0381D fuisse inanium contemptorem; ac proinde suspicor, alias fuisse causas, ob quas ille interrupit litterarum commercium, quod ipsi erat cum Latinio. Tui judicii facio totum illud negotium, eruditissime vir, tibique longam ac felicem vitam opto.

Lutetiae-Parisiorum, kal. Maiis 1683.

Clarissimo viro Henrico de Noris, Augustiniano, Stephanus Baluzius Tutelensis, S. P. D.

Cum ante hoc biennium vir tui meique ac communium studiorum nostrorum amantissimus, idemque doctissimus Antonius Magliabecus ad me misisset opus tuum, eruditissime vir, quo Cenotaphia Pisana Caii et Lucii Caesarum illustrasti, constitueram ad te scribere de controversia, quam video inter nos 0382A ortam esse propter verba quaedam obscura Pauli jurisconsulti; sic tamen ut totum illud negotium facerem tui judicii. Verum quoniam eo tempore multum occupatus eram in edendo primo tomo meorum Conciliorum, adeoque laborabam otii penuria, coactus sum deserere consilium illud meum, aut saltem in aliud tempus differre. Interim magnus ille studiorum meorum fautor et altor Joannes Baptista Colbertus excessit e vivis; eoque cadente, fateor, ita moerore abjectum ac profligatum esse animum meum, ut cum in libris meis quaererem perfugium ac solatium, nihil minus cogitaverim, quam ut ludicri certaminis speciem praeberem; adeoque memoriam quoque ipsam perdidi istius nostrae concertationis, de qua paulo ante memoravi. Revocata est autem occasione litterarum, quas amicus ille noster ad me dedit 15 kalendas Februarias hujus anni; quas accepi tardiuscule, nimirum 18 kal. Aprilis. Mentionem quippe in illis faciens novae lucubrationis a te emissae, quam se missurum pollicetur, excitavit memoriam Cenotaphiorum 0382B Pisanorum, et tuae mecum disputationis. Accedo itaque tandem bonae, ut reor, causae qualiscumque patronus, eam apud te acturus, vir eruditissime, te, inquam, judicem habiturus, quem ante expertus sum adversarium. Neque enim mihi metuendum est sub tali judice; qui praeterquam quod amicus meus est, justus et recti tenax, tres personas, ut Cicero de se aiebat, unus sustinebit summa animi aequitate, suam, adversarii, judicis.

Igitur haec sunt verba Pauli in editionibus per typographos vulgatis, quae manibus nunc eruditorum teruntur: Anniculus amittitur, qui extremo anni die moritur. Et consuetudo loquendi id ita esse declarat. Ante diem decimum kalendarum, post diem decimum kalendarum. Neque utro enim sermone undecim dies significantur.

Hunc ego locum sic interpretatus sum in Annotationibus ad librum Lactantii de Mortibus persecutorum, ut existimaverim, eumdem diem significari 0382C duobus loquendi modis adductis a Jurisconsulto. Tu contra, vir clarissime, putas priore modo intelligi debere dies decem, qui kalendas antecedunt, posteriore, decem qui subsequuntur easdem kalendas, id est, decimum diem mensis sequentis. Quamvis autem Rebuffus scripserit, hanc quaestionem plus subtilitatis, quam utilitatis habere, putaverintque Budaeus et Alciatus, Paulum ludere potius et morari lectorem hoc grypho voluisse, quam docere, adeoque inutile videri possit ultra perscrutari verum verborum illorum sensum; enitar tamen pro virium mearum modulo ostendere, quid dicere voluerit Jurisconsultus, simulque confirmabo opinionem meam de verbis Lactantii.

Duplex antiquitus fuit editio verborum Pauli, in quibus tota consistit difficultas, et quae crucem fixerunt viris eruditissimis. Quidam enim codices habent: Aeque utroque enim sermone undecimus dies significatur; alii contra: Neutro enim sermone undecimus dies significatur. Prior editio, quam Paulus de Middelburgo, 0382D Valla, Budaeus, Alciatus, Rebuffus et Dionysius Gothofredus amplexi sunt, nititur auctoritate veterum exemplarium manuscriptorum, quorum unum est bibliothecae Regiae, reliqua Colbertinae; cum quibus congruit etiam codex Germani Colladonii laudatus ab eodem Gothofredo. Altera, quam Cujacius, Antonius Augustinus, Marcellus Francolinus et Dionysius Petavius sequi maluerunt, suffragatores habet duos veteres libros bibliothecae Regiae, quorum unus fuit olim Aemari Ranconeti viri doctissimi; neque eam alibi reperi. An illam adjuvet auctoritas Pandectarum Florentinarum, videbimus postea. Interim expendamus utramque editionem, affirmativam videlicet et negativam, ut eas quidam vocavere.

Affirmativam habent, ut dixi, octo vetera exemplaria bibliothecae Regiae et Colbertinae. Et in Regio quidem signato 4673, sic legitur: Aeque enim utro sermone undecima dies significatur. Codices vero Colbertini 0383A notati 524, 529, 2608, habent: Aeque utroque enim sermone undecimus dies significatur. Codex 743: Aeque utroque sermone undecimus dies significatur. Codices 397 et 461: Utroque enim sermone undecimus dies significatur. Codex denique 583: Utroque sermone 11 dies significatur. Contra in codice Regio notato 4672, scriptum est: Neutro enim sermone undecima dies significatur. In eo vero, qui fuit Aemari Ranconeti, sic: Neutro enim sermone undecimus dies significatur. Ubi illud admonendum est, supra lineam istius ultimi codicis scriptum esse antiquitus alibi legi utro pro neutro; quae lectio propius accedit ad eam, quam codex Florentinus exhibet, in quo sic legi etiam tu ipse testaris: Neque utro enim sermone undecim dies significantur.

Investigandum nunc est, utrum illa codicis vestri lectio bona sit, et utrum negativam, ut nonnulli putant, adjuvet, an potius revocari debeat ad eam, quam tot vetera exemplaria praeferunt. Prima sane 0383B fronte codex ille vester, omnium, qui hodie extant, sine controversia vestustissimus, videtur ostendere, neutro horum loquendi modorum, ut etiam scriptum est in libris Regiis, et ut in vestro legisse se ait Antonius Augustinus, significari diem undecimum kalendarum, atque ita confirmare censendus est lectionem, quam vocant negativam. At si consideremus, verissimum illud esse, quod vir doctissimus Nicolaus Rigaltius observavit ad Tertullianum, veterum librorum auctoritate falsissimas interdum lectiones asseri, ac praeterea ex adverso statuamus, consensum tot veterum codicum, qui lectionem affirmativam praeferunt, dubitare jure meritoque licebit, an huic vestro exemplari insistendum sit, an vero amplectenda lectio, quam reliqui codices exhibent, quam negari non potest sumptam esse ex antiquioribus exemplaribus. Neque fortassis aberraverit, qui putabit, in vestro per errorem scriptum esse neque, pro aeque; sicut in Fragmento sancti Ambrosii relato in gestis primae Synodi Ephesinae, codices 1363 et 1600 bibliothecae 0383C Colbertinae, et antiquissima exemplaria veteris versionis latinae ejusdem synodi habent, Nec ipsa littera, pro eo, quod in editionibus Operum ejusdem sancti Ambrosii legitur, Haec ipsa littera, et apud Marium Mercatorem, et in editione Contiana ejusdem Synodi, Et ipsa littera, ut monui nuper, dum recenserem eamdem antiquam versionem.

Praeterea quis in animum inducere queat, virum gravem Paulum jurisconsultum uti negatione voluisse ad eam rem confirmandam, quae maxime egebat probatione affirmativa? Probandum enim erat, eum censeri anniculum, qui extremo anni die moritur, sive incipiente, sive exacto. Similitudine igitur istud ostendere volens Jurisconsultus, ait eo modo, quo idem dies significatur, sive dicas ante decimum kalendarum, sive post decimum kalendarum, id est, sive ante absolutum, sive post absolutum diem, eodem modo anniculum esse censendum eum, qui extremo anni die extinguitur, sive dies ille sit absolutus, 0383D sive non sit absolutus. Porro dum viri docti haec verba, Ante diem decimum kalendarum, sic interpretati sunt, ut significare docerent rem actam ante diem decimum absolutum et finitum, nobis documentum dederunt, ut ista, Post diem decimum kalendarum, interpretemur de ipso die decimo kalendarum, sed tamen exacto et finito. Quoniam autem hi duo loquendi modi promiscue et indifferenter a populo usurpabantur, consuetudine factum est, ut utroque sermone idem dies ita intelligeretur, ut quicquid intra viginti quatuor horas diei et noctis actum esset, perinde existimaretur quasi quavis hora lucis actum esset, ut docet idem Paulus, lib. XIII, ad Sabinum: More Romano, inquit, dies a media nocte incipit, et sequentis noctis media parte finitur. Itaque quicquid in his viginti quatuor horis (id est, duabus dimidiatis noctibus et luce media) actum est, perinde est quasi quavis hora lucis actum esset. Confirmat Censorinus, cap. 23, cujus 0384A verba transcribo: Romani, inquit, a media nocte ad mediam noctem diem esse existimaverunt. Indicio sunt sacra publica, et auspicia etiam magistratuum: quorum si quid ante medium noctis est actum, diei, qui praeteriit, adscribitur; si quid autem post mediam noctem et ante lucem factum est, eo die gestum dicitur, qui eam sequitur noctem. Idem significat, quod qui a media nocte ad proximam mediam noctem in his horis quatuor et viginti nascuntur, eumdem diem habent natalem.

Hinc colligi posse mihi videtur, Romanos, quamvis diem ordirentur a media nocte, in vulgari tamen sermone diem dixisse illud spatium, quod est inter ortum solis et occasum, id est, diem naturalem, et quod agebatur summo mane, sive ante lucem, ut ante me observavit Josephus Scaliger (Scalig., lib. II, de Emend. temp.) , vocavisse initio ante kalendas, quod post recessum solis, post kalendas: sed deinde paulatim utroque loquendi modo idem tempus significatum, quia tum populus, quem penes arbitrium est et jus et norma loquendi, non attendebat ad discrimen, 0384B quod olim ita loquendo ponebant inter diem incipientem et exactum. Itaque Cicero ad Tironem scribens, cujus tu locum, vir eruditissime, attulisti ad confirmandam opinionem tuam, ait se nonis Novembris fuisse apud Alyziam, indeque ante lucem proficiscentem, ante diem octavum idus Novembris has litteras dedisse (Cicero, lib. XVI, ad Famil. epist. 3) ; quod etsi de quavis hora diei capi possit, proclivius est, ut interpretemur de die incipiente, cum Cicero scribat, se litteras illas dedisse cum Alyzia proficisceretur, quod fuit ante lucem. Eodem modo Seneca Claudium imperatorem, quem animam agere coepisse ait, cum sol ad occasum festinaret, hora inter sextam et septimam, tradit mortuum esse ante tertium idus Octobris, quem Suetonius scribit, defecisse prope lucem, id est sub initium diei naturalis. Quod confirmari quoque potest ex verbis Taciti; qui cum docuisset, celatam aliquandiu fuisse mortem ejus, addit, Neronem egressum esse ad cohortem medio 0384C diei ejusdem.

Itaque ut ad id revertamur, unde digressi sumus, cum veteres dicebant, Ante decimum kalendas, Post decimum kalendas, utroque sermone significare volebant diem decimum kalendarum, ipsis kalendis numeratis. Hanc interpretationem ex lectione quoque codicis vestri hausit doctissimus conterraneus meus Simeo Bosius, qui in animadversionibus ad epistolam primam Ciceronis earum quae datae sunt ad Atticum, ait, utroque loquendi modo diem ipsum decimum kalendarum significari. Contra Cujacius (Cujac. lib. XIII D. de verbor. oblig.) , existimat quidem utroque loquendi modo significari diem decimum, sic tamen, ut decimum diem, qui vocatur post kalendas, interpretetur de decimo die mensis, qui sequitur post kalend. Quo loco, ne quid dissimulem, consentaneam habet Cujacius veterem glossam interlinearem codicis 524 bibliothecae Colbertinae; in quo supra haec verba, Ante diem decimum kalendarum, scriptum est, scilicet kalendas praecedentem; supra vero ista, Post 0384D diem decimum kalendarum, itidem scriptum est, Scilicet kalendas sequentem. Verum et vetustum hunc glossatorem, et Cujacium ipsum, aliosque, quia destituti erant exemplo simili, quod habetur apud Lactantium, ad hanc interpretationem adegit obscuritas hujus loci; qui si exemplum illud Lactantii habuissent, attenteque considerassent, veteribus Romanis in usu positum non fuisse, ut dies, qui sequuntur post kalendas annecterent kalendis, sed nonis, aut idibus, numquam eo modo detorsissent sensum verborum Pauli. Nam si fas esset ita interpretari veteres, ex conjectura tantum, absque ullo exemplo, absque auctoritate, mallem dicere, aut Paulum existimasse utroque loquendi modo intelligi diem undecimum kalendarum, ut habent pleraque vetera exemplaria, aut librarium, qui primus hunc locum rescripsit, a quo caeteri acceperint, errore undecimum posuisse pro decimo, potius quam lectores in eam 0385A sententiam trahere, cui omnis retro antiquitas adversatur. In obscuris enim, ut docet idem Paulus, inspici solet quod verisimilius est, aut quod plerumque fieri solet.

Scio uti vos solere quodam loco Ciceronis, seu potius M. Coelii ad Ciceronem scribentis, ex quo colligitis, eum tempora divisisse in ante et post kalendas, quia is refert, dixisse Pompeium, se ante kalendas Martias non posse sine injuria de provinciis Caesaris statuere, post kalendas Martias se non dubitaturum (Cicero, lib. VIII ad Famil. Epist. 8) . Verum cum locus ille sit temporis indeterminati et indefiniti, nullo pacto juvat opinionem vestram, neque eam labefactat, quam ego tueor. Nemo enim diffitetur, quin dici optime possit, rem quampiam non posse agi ante kalendas, posse agi post kalendas. Sed istud non probat, dies qui sequuntur post kalendas, consuesse conjungi cum kalendis, ita ut exempli causa quae acta sunt 41 idus Januarias, dici quoque possint acta post 10 kalendas Januarias.

0385B At Plutarchus in vita Ciceronis ait, eum natum ἡμέρᾳ τρίτῃ τῶν νέων Καλανδῶν, idque Franciscus Fabricius vertit post diem tertium kalendarum Januarii, quia ex Cicerone ipso et A. Gellio constat, eum natum tertio nonas ejusdem mensis. Ergo dies tertius nonarum est etiam tertius kalendarum. Fateor, diem tertium nonarum eumdem esse cum tertio post kalendas. Sed quamvis Fabricius locum Plutarchi sic interpretatus sit, ut dixerit, Ciceronem natum esse post diem tertium kalendarum Januarii, istud causae nostrae non officit, quia Fabricius non habet auctoritatem antiquitatis, adeoque nullius momenti est ad ostendendum, dies qui sequuntur post kalendas, adjungi solitos kalendis in computatione dierum. Plutarchus, homo Graecus, Graeco more locutus est, Cicero et Gellius Latino; et Ciceronem Latine de se scribentem sequi malo, quam Plutarchum Graece de Cicerone loquentem. Quamquam nec ipsa Plutarchi verba admodum favent vestrae opinioni, cum ex ipsis 0385C nihil aliud colligi possit, quam Ciceronem natum esse die tertio novarum kalendarum, quae coeperant, seu potius desierant prima die mensis Januarii.

Objicitur etiam nobis auctoritas Caii jurisconsulti, cujus haec sunt verba: Post kalendas Januarias die tertio pro salute principis vota suscipiuntur. Quo loquendi modo intelligi tertium diem nonarum januarii, tu recte observas. Verum huic objectioni jam satisfactum a me est in disputatione de die natali Ciceronis, et certum praeterea est, haec Caii verba non pertinere ad hanc nostram controversiam. Non dicit enim, Post tertium kalendas Januarias, ut necesse esset eum dicere ad fulciendam opinionem vestram: sed Post kalendas Januarias die tertio. Quod nos ultro concedimus verum esse.

Antequam huic disputationi meae finem imponam redeundum esse mihi video ad postremam partem loci Paulini, quam satis scio mihi posse opponi etiam post omnia illa, quae a me dicta huc usque sunt. Nam tamenetsi 0385D mihi concedatis, his duobus loquendi modis, Ante diem decimum kalendarum, Post diem decimum 0386A kalendarum, unum eumdemque diem demonstrari, semper tamen verum erit, neutro eorum significari diem undecimum kalendarum; hincque colligetis, veriorem esse lectionem, quam vocant negativam. Fateor, hanc difficultatem esse magnam, eique facile responderi non posse. Verum cum illa nullum detrimentum afferat causae nostrae, sed illam potius confirmare videatur, in eam ultra inquirere non est animus; cum, si negativam lectionem ut veram assumimus, sic capienda putem verba Pauli, ut dicere voluisse videatur, hinc colligi posse, his duobus loquendi modis intelligi diem decimum kalendarum, prout Romani numerare consueverant, quia neutro undecimus significatur. Et sic propositio negativa convertetur in affirmativam.

Abunde, ni fallor, ostendi, quaenam sit verior explicatio verborum Pauli, quae viros doctissimos exercuerunt. Ut vero probationes meas cumulem, afferam etiam auctoritatem Lactantii; et quemadmodum testimonio Pauli usus olim sum, ut ostenderem 0386B discrepantiam verborum Lactantii nullam importare repugnantiam, ita nunc Lactantii verbis utar, ut evincam nullam esse contradictionem in verbis Pauli. Nam cum utriusque par omnino similisque sit sermo, manifestum est, eos lucem a se invicem mutuari, et quae obscura in uno eorum sunt, alterius ope posse fieri clariora. Ait ergo Lactantius in libro quarto divinarum Institutionum, c. 10, Christum cruci affixum fuisse a Judaeis ante diem decimum kalendarum Aprilium; in libro vero de Mortibus persecutorum, eum cruciatum fuisse ab iisdem Judaeis post diem decimum kalendarum Aprilis. Tu vero, vir clarissime, censes horum loquendi modorum sensum esse diversum, et priore quidem intelligi debere diem vigesimam tertiam Martii, posteriore decimam Aprilis. Ego vero a te peto, utrum probabile sit Lactantium, virum doctum et eruditum, sibimetipsi contraria et contradicentia scripsisse; praesertim cum ejus aetate persuasum vulgo esset, Christum passum esse die decimo kalendarum 0386C Aprilis, nullus hactenus scripsisset, passum esse die decima Aprilis? Huic argumento non puto quemquam posse obniti, cum sit robustissimum et validissimum, adeoque affirmari posse credo absque ullo periculo, Lactantium his duobus loquendi modis eamdem omnino rem exprimere voluisse, nimirum Christum cruci affixum die vigesima tertia mensis Martii. Quod si ita est, ut certe est, jam constat, verborum quoque Pauli unum eumdemque debere sensum esse, et priore posterioreque modo intelligi debere diem decimum, qui antecedit kalendas, nullo modo decimum, qui subsequitur kalendas.

Haec apud te, doctissime vir, ad defensionem opinionis meae peroravi quanta potui brevitate. Tui deinceps, ut initio dicebam, judicii erit constituere, quid censendum sit de toto isto negotio; meque pro tua humanitate in viam revocabis, veriora monstrando, si forte me limitem veritatis excessisse cognoveris. Interim vale, et me semper ama tui nominis 0386D studiosissimum.

Lutetiae-Parisiorum 4 idus Apr. 1684.