In Caput IX.

Alter vero Maximianus. Nimirum Galerius; ex quibus nominibus male duos Caesares facit Jornandes: 0486A Ob quae Constantius, et Galerius, ac Maximianus Caesares assumuntur in regnum.

Narseus, rex Persarum. Diocletianus ante Persas vel vicerat, vel illi pacem cum ipso fecerant; nam Mamert. in Panegyr. quem Maximiano Herculio ante ipsius quinquennalia dixit, c. 7 ita loquitur: Credo itidem, optimam illam fertilemque Syriam velut amplexu suo tegebat Euphrates, antequam Diocletiano sponte se dederent regna Persarum; rursus, c. 10: Hoc eodem modo rex ille Persarum, nunquam se ante dignatus hominem confiteri, fratri suo supplicat, totumque, si ingredi ille dignetur, regnum suum pandit; et ipsum Herculium ad Euphratem bella gessisse, haud dubie colligitur ex cap. 2. Unde et cap. 5 Genethl.: Praetereo Francos ad petendam pacem cum rege venientes, Parthumque vobis munerum miraculis blandientem: de quibus muneribus etiam in alio Penegyrico loquitur, cap. 10.

Avi sui Saporis. Si alios sequimur. Sapor fuit atavus Narsei. Scilicet Sapori successit filius Hormisdates; 0486B hunc exigui temporis regem excepit Vararanes, qui cum tribus annis regnasset, reliquit filium ejusdem nominis, annorum septem et decem regem: illum secutus est Vararanes tertius, cognomine Segansaa, quia pater Vararanes gentem eam devicerat, uti videre licet apud Agathiam, lib. IV. Tertii Vararanis filium Eruditi Narsen faciunt, et ex eorum sententia proinde Sapor ejus atavus fuit. Sed tamen non narrat Agathias, Narsen Vararane tertio fuisse genitum, quamvis eum exceperit; et si vera Lactantius scribit, Saporque Narsei avus fuit, potuit esse genitus Hormisdate, ipsique propter infantiam avunculus, posteaque filii ipsius praelati sunt. Narses autem noster regnasse ab Agathia dicitur annos septem menses quinque quod certe verum esse nullo modo potest, si jam regnum Probi tempore obtinuit. Vopiscus, c. 16 Vitae ipsius ita loquitur: Fertur etiam epistola illius, repudiatis donis, quae rex Parthorum miserat, ad Narseum talis esse. Casaubonus notat, hunc Narseum fuisse Armeniae regulum, jussum a 0486C rege Persarum, vel Parthorum haec ad Rom. Principem deferre munera, et mentionem de hoc facere Aur. Victorem in Diocletiano. Victori certe nullus alius Narseus in Dioclet. memoratur, quam hic noster, qui Persarum rex, et a Galerio Maximiniano victus fuit: unde satis patet superque, male virum doctissimum et tempora, et personas confundere, et male existimare, Narseum Vopisci laudari Victori in Diocletiano. Propterea illum facit Armeniae regulum, cum tamen mihi etiam rex Persarum videatur esse: sed confundi cum Vararane, qui Probi tempore regnabat, si vera monet Agathias. Nam si Narseus dona attulit ad imperatorem Rom. et ita legati munus obiit, non est verisimile, Probum ad ipsum praesentem epistolam daturum, nec posset dici accepisse litteras, nec tertius esse et pacem fecisse; quae omnia regi Persarum, vel Parthorum conveniunt. Forte Casaubonus ante oculos habuit, cum haec scriberet, Narseum, quem Sapor, Narsetis nostri nepos, misit ad Constantium anno 357, uti legimus 0486D apud Amm. Marcel., XVII, 5, qui tamen non dicit, eum Armeniae regulum fuisse. Eutropius praeterea Narseum, vel Narseten, vel Narsen nostrum facit avum Ormisdae et Saporis; quod etiam examinandum est. Agathias narrat post Narseum regnasse filium ipsius Hormisdatem (qui avi forte nomen gessit) per totidem annos et menses, illumque excepisse Saporera, filium posthumum, qui imperavit per annos LXX, et post mortem ipsius imperium ad fratrem ipsius Artaxerxem esse delatum; quae certe ego vix capere possum. Nam si uxorem gravidam Hormisdates reliquit, isque regnare debebat, quem regina esset paritura, uti Agathias memoriae mandat, clarum utique est, nec plures Hormisdati filios, nec Sapori fratrem fuisse. Unde et Persae cum ex Magis intellexissent, reginam filiam et successorem daturam, citarin utero ejus imposuerunt, et infantem necdum natum regem crearunt, qui fuit Sapor nepos nostri Narsei. Errat certe Chevraeus lib. IV, c. 3, cum Sapori, qui Valerianum 0487A vicit, et indignis adeo habuit modis, tam felix omen futurae potentiae nondum nato accidisse scribit. Nam illud nequaquam huic Sapori tribui potest: verum ad alterum, qui vixit tempore Juliani, referendum est, uti vel Agathiam inspicienti patebit. Narratio haec, ut dixi, fratrem plane excludit; et conciliari haec non possunt, nisi dicamus, Artaxerxem concubina Hormisdati genitum, et plusquam septuagenarium regno admotum esse. Sed mirum est, Sapori fratrem successisse, cum duos filios regis, id est, Saporis nostri, memoret Amm. Marcell. XXV, 1. Quod si ponamus, illos diem suum obiisse, nec Saporem posteros reliquisse, ita Artaxerxes frater ejus, licet ex concubina genitus, succedere potuit, quia filii ex concubinis geniti a regno erant remoti, quamdiu justi et legitimi liberi superessent, uti ex Herodoto notavit Brissonius. Claris certe verbis testatur Agathias, post Saporem per quatuor annos fratrem ipsius Artaxerxem regnasse, et hunc exceptum fuisse a filio itidem Sapore dicto. Atque hinc etiam 0487B patere arbitror, Hormisdam, qui ad Constantinum Magnum fugit, non potuisse esse Saporis longaevi fratrem; id quod tamen plerique Eruditi, et Henr. quoque Valesius ad Amm. XVI. 18. tradit, qui eum Regalem dicit fuisse, ut Zozimus et Suidas Regis filium: sed nemo eum Hormisdate, Narsei filio, progenitum scribit. Scilicet Narses quatuor filios habuit. Adanarsen, Hormisdam, anonymum et Hormisdatem. Adanarses ob crudelitatem et saevum dictum (quod tamen aliud est ab eo, quod Hormisdas projecit) regno excidit; Hormisdas propter jactatam Marsyae historiam, mortuo patre Narsete, et pulso Adanarse, in vincula conjectus est, quibus arte uxoris liberatus ad Constantinum Magnum aufugit: Hormisdati traditur regnum, qui alterum fratrem anonymum excaecavit, uti videre apud Zonaram licet. Videntur tamen Veteres censuisse, Hormisdam fratrem fuisse Saporis, nepotem Narsei, uti vel ex verbis Eutropii patet. Nec certe omnia in tanta historiae caligine liquido satis 0487C elucidari possunt. Restant duo illustranda, cum quo nimirum bellum intestinum gesserit Narseus, et num a Galerio captus sit. De priori re ita loquitur Mamert. c. 17 Genethl.: Ipsos Persas, ipsumque regem, ascitis Saccis, et Russis, et Gellis (vel Gethis) petit frater Ormies; nec respicit vel pro majestate quasi regem, vel pro pietate quasi fratrem. Livineius scribit Ormisda, et Eutropium notat Narseum facere avum Saporis et Ormisdae. Sed si tempora inspicimus, patebit facile, Eutropii Hormisdam locum hic habere non posse. Dictus est Panegyricus, uti ex initio ejus patet, ante celebrata quinquennalia Herculii, quae inciderunt in annum 288 vel sequentem. Nam si Narses per septem tantum annos et aliquot menses regnavit, ut Agathias memorat, si obiit anno 302, uti Eruditi censent, sequitur necessario, eum incoepisse regnare anno 295, ante quem Panegyricus ille pronuntiatus est; et deinde hoc bellum intestinum Narsetis avum, vel patrem exercuisse. Alterum, Narseum nimirum cum uxore, liberis, sororibusque a Galerio 0487D captum fuisse, notant Eruditi; auctoresque sententiae suae faciunt Eusebium in Chronicis, et Eutropium. Sed Eusebius scribit, Galerium, superato Narseo, et uxoribus, ac liberis, sororibusque ejus captis, a Diocletiano ingenti honore susceptum esse; et Eutropius, Galerium, pulso Narseo, castra ejus diripuisse, uxores, soceros, liberos cepisse: unde certe evinci nullo modo potest, Narsea in potestatem Galerii venisse. Narrat id tamen Victor Aurelius, quem miror viris doctis praeteritum esse: Denique ibidem Narseum regem in ditionem subegit, simul liberos, conjugesque, et aulam regiam. Idemque tradit etiam Chevraeus lib. IV, c. 3 Hist. Mundi. Verum uterque erravit; et ex aliis omnibus historicis, necnon Lactantio nostro, clare patet, regem fuga elapsum esse.

Fugatoque Narseo. Primo tamen victus fuit Galerius, uti ex Victore, Rufo, necnon Hieronymo constat, quorum hic ita loquitur Galerius Maximianus victus a Narseo ante carpentum Diocletiani purpuratus cucurrit; 0488A eamque ad historiam respicit Amm. Marcell. IV, 41, ubi Galerius etiam non Caesar, verum purpuratus vocatur; quia scilicet illi qui creabantur Caesares, purpura induebantur, uti vel patet ex c. 19 Lactantii, et Amm. Marcel. lib. XV unde Julianus apud eumdem XX, 5, milites alloquens Caesar, sese purpuratum nominat. Sed si audimus P. Diac. X Hist. Misc. primum praelium Galerius secundum habuit; inde inter Callinicum et Carras congressus, pulsus est, posteaque feliciter in Armenia minore pugnavit, Narseumque vicit: si vero Hugon. Floriacensem, Galerius, cum duobus jam praeliis adversus Narseum conflixisset, tertio congressu victus, amissis copiis, ad Diocletianum refugit, postea meliori fortuna usus. Caeterum notatu valde dignum est, Diocletianum tam arrogantem et tam immanem fuisse, ut Caesarem vel passus sit, vel jusserit ante carpentum purpuratum, id est, potestatis suae insignibus ornatum currere. Similia exempla historiae conservant. Eutropius VII, 5, narrat, multos reges ex regnis suis venisse, ut Augusto 0488B obsequerentur; et habitu Romano, togatos scilicet, ad vehiculum, vel equum ipsius cucurrisse: sed hoc voluntatis erat, alterum poena habebatur. Galba apud Suet. c. 6. ad essedum Caii imperatoris per XX passuum millia cucurrit, qui tamen erat nobili et veteri prosapia oriundus. Et hujus arrogantiae exemplum etiam praebet Epictetus episcopus, in Libello Precum, quem Faustinus et Marcellinus imperatoribus Valentiniano, Theodosio et Arcadio obtulerunt. Denique cum pro fidei integritate persistit (Rufinianus) hunc Epictetus, atrox ille et dirus de Centumcellis episcopus, ante rhedam suam currere coegit; et cum diu currit, sic in via, ruptis vitalibus, sanguinem fundens expiravit. Nec cuiquam mirum videri debet, Galerium paruisse Diocletiano; nam Caesares in Augustorum plane erant potestate. Hi illis annonas, notarios, vehiculationem praebebant, officiaque domus Caesarum ex eorum nutu pendebant, uti ex variis Ammiani Marcell. locis patet, apud quem propterea Julian. Caes. sese vocat 0488C ipse apparitorem fidum.

Cum praeda ingenti. Eleganter de hac, atque aliorum imperatorum et Caesarum victoriis loquitur Eumenius in Oratione, quam pro restaurandis scholis habuit, cap. 21: «Ibi fortissimorum imperatorum pulcherrimae res gestae per diversa regionum argumenta recolantur; dum calentibus semperque venientibus victoriarum nuntiis, revisuntur gemina Persidos flumina, et Libyae arva sitientia, et connexa Rheni cornua, et Nili ora multifida; dumque sibi ad haec singula intuentium animus affingit, aut sub tua, Diocletiane Auguste, clementia, Aegyptum furore posito quiescentem, aut te, Maximiane invicte, perculsa Maurorum agmina fulminantem, aut sub dextra tua, Domine Constanti, Bataviam Britanniamque squalidum caput sylvis et fluctibus exerentem, aut te, Maximiane Caesar, Persicos arcus pharetrasque calcantem.» Praeda autem ingenti potitum fuisse Galerium, alii etiam omnes testantur; et notandum imprimis, auctorem Συναγωγῆς ἱστορίων a Scaligero editum, 0488D p. 395, narrare, eum reversum fuisse βαλάντια πεπληρωμένα ἔχοντα λίθων τιμίων καὶ μαργαριτῶν. Diocletianum tunc primum veste et calceis λίθοις ἑτιμίοις καὶ χρυσῷ κεκοσμημένοις usum esse, et eumdem jussisse, ut spreto salutandi veteri more, adoraretur. Sed Eusebius initium hujus moris refert ad annum 295 victum vero Narsetem ad annum 303, Quin et ante Diocletianum Carinus gemmas in calceis habuit, gemmata fibula usus est, et balteo saepe gemmato, teste Vopisco c. 17. Imo ante Carinum Aurelianus, gemmis et aurata omni veste, quod adhuc fere incognitum Romanis moribus videbatur, usus est, quemadmodum in Victoris Epitome legimus; adeo ut hujus moris auctor non fuerit Diocletianus, qui tamen gemmas augere et omnibus vestibus addere potuit. Tristanus t. III, p. 325, ex Eutropio notat, Diocletianum tibiarum tegumenta ex serico et purpura habuisse, se chaussant même de bas de soie et de pourpre, ce dit 0489A Eutrope; id quod tamen apud eum adhuc quaero.

Manubiis ingentibus. Praeterea Persae compulsi sunt Romanis cedere Mesopotamia et Transtigritanis regionibus quinque, teste Rufo Festo; quas, mortuo Juliano, Jovianus illis reddere coactus est, uti apud Ammianum XXV, 7, ubi etiam Maxim. Galerii mentio fit, legimus. Notatu insuper dignum est eumdem XXIII, 5, narrare Juliano adversus Persas bellanti oblatum fuisse leonem mortuum, non secus ac ante Maximiano nostro oblati erant leo et aper; ubi quid portenderint haec omina, disputat, Juliano scilicet mortem, Galerio victoriam.

Diocletiano timorem. Qui procul dubio noluit regiones novas adjicere Romano imperio, ne insolentior fieret Galerius. Victor: Adeo victor, ut ni Valerius, cujus nutu omnia gerebantur, incertum qua causa, abnuisset, Romani fasces in provinciam novam ferrentur. Causam, quam se nescire fatetur Victor, ex Lactantio nostro discere licet. Sed tamen mirum est Victorem talia tradere, cum ex iis, quae ad hoc ipsum caput 0489B notavi, pateat Narsen Mesopotamia, et quinque gentium trans Tigridem constitutarum ditione cessisse. Quae ut concilientur, statuendum est Romanos nihil recepisse, nisi quod Trajanus in potestatem redegerat. Illius sub imperio limes Orientalis super ripas Tigridis est institutus; et sub Diocletiano Mesopotamia est restituta, et super ripam Tigridis limes est reformatus ita, ut quinque gentium trans constitutarum ditionem Romani assequerentur: quae conditio foederis in tempus Divalis Constantii reservata duravit, teste Rufo Festo. Nam Transtigritanae regiones ita vocantur respectu Persarum, non respectu Romanorum, quemadmodum docuit Valesius ad lib. XXV Ammiani Marcellini.

Ex Marte se procreatum dici. Voluit scilicet imitari Diocletianum et Maximianum, qui non tantum dicebantur Jovius et Herculius, sed qui etiam Jovem et Herculem patres suos faciebant. Hinc Mamert., c. 1 Paneg., Herculem appellat principem generis Maximiani; 0489C et mox ita loquitur: Quem similitudo ipsa stirpis tuae, ac vis tacita naturae ad honorandum natalem Romae diem tam liberalem facit. Idem Geneth., c. 2: Siquidem vos diis esse genitos, et numinibus quidem vestris, sed multo magis virtutibus, approbatis; c. 3: Deinde praecipue vestri parentes, qui vobis et nomina (Jovii et Herculii) et imperia tribuerunt, perpetuis maximorum operum actionibus occupantur; et mox Jupiter vocatur Diocletiani auctor deus, et ipse cum Hercule, parentes dii auct. incertus Pan. Herc. et Const. dicti, c. 8, non aliter de illo loquitur: Hic est qui nomen quod accepit a Deo principe generis sui dedit vobis; qui se progeniem esse Herculis, non adulationibus fabulosis, sed aequatis virtutibus comprobavit. Sed miror hanc Diocletiani et Maximiani arrogantiam non carpere Lactantium, cum eamdem in Galerio reprehendat.

Romulam matrem. Ita etiam Galerii Maximiani matrem appellat auctor Epitomes Aurelii Victoris, additque, 0489D eum insolenter affirmare ausum fuisse matrem, more Olympiadis, Alex. Magni creatricis, compressam dracone semet concepisse; quod licet multum a Lactantii narratione abeat, aeque tamen hominis arrogantiam arguit. Nomen autem hoc etiam aliis mulieribus datum est; et Petronia Romula occurrit in Insc. apud Reines. Nonnunquam ea vox est adjectiva, occurruntque Romula gens apud Horat., Romula sceptra apud Prudent., et Romula vox apud Grammat. vet. in Catalectis Pithoei. In principio autem capitis mulier haec dicitur fuisse Transdanuviana, et confugisse in Daciam novam. Et primo observanda orthographia in voce Transdanuviana, cum fluvius ille caeteroquin fere Danubius scribatur. Sed similiter plane in nummo Trajani apud Trist. I, p. 393, Danvvivs occurrit, non secus ac in inscriptione 3, Ccccxlviii, apud Gruterum. Deinde nonnulla de Dacia Nova monenda sunt. Memoratur etiam illa auctori Excerpt. Valesii: Licinius itaque, ex Nova Dacia vilioris originis, a 0490A Galerio factus imperator; estque Dacia Aureliani, uti recte docet Baluzius; et puto hanc ante oculos habuisse auctorem Expos. totius mundi a Gothofredo editum, cap. 6, ubi scribit, Dacas habitasse ab ea parte Danubii, ubi Pannonia et Thracia sunt. Epitome Victoris, quam P. Diaconus sequitur, narrat Armentarium ortum Dacia Ripensi, ibique sepultum, locumque ab eo Romulianum ex vocabulo Romulae matris appellatum esse. Superioris saeculi eruditi Daciam Transdanuvianam diviserunt in Mediterraneam, Ripensem et Alpestrem; quae distinctio, si vera, sequitur Armentarium natum esse antequam mater ejus in Daciam Novam, vel Cisdanuvianam migraret. Sed neminem ex Veteribus adhuc inveni, qui Daciae Alpestris mentionem faciat. Ripensis et Mediterranea memorantur: verum illae fuerunt ab hac parte Danuvii, et quidem in Moesia et Dardania, qua de re pluribus ago ad c. 35. Hae sunt duae Daciae, quas recenset Rufus Festus in Breviario: Trajanus Dacos sub rege Decebalo vicit, et Daciam trans Danubium in 0490B solo Barbariae provinciam fecit, quae in circuitu habuit decies centena millia passuum. Sed Gallieno imperatore amissa est, et per Aurelianum translatis exinde Romanis duae Daciae in regionibus Moesiae ac Dardaniae factae sunt. Una harum Daciarum vocata est Ripensis, quia Danuvio proxima; altera vero Mediterranea, quia inde remota et interior erat. Daciam Novam autem Istro proximam fuisse patet ex Eutropio, lib. II, c. 9: Abductosque Romanos ex urbibus et agris Daciae in media Moesia collocavit; et est in parte dextera, Danubio in mare fluente, cum ante fuerit in laeva. P. Diaconus, lib. X Hist. Misc. hoc sequitur, additque: In Moesia media collocavit, appellavitque eam Daciam, quae nunc duas Moesias dividit; quae verba male Eutropio tribuit vir illustris. Hausta haec autem sunt ex Vopisco, c. 39 Aureliani, ubi illustris Salmasius Daciam Ripensem et Mediterraneam recte interpretatur. Nec obstare debet Aurelianum a Vopisco, Eutropio, IX, 9, Jornande, aliisque, dici ortum 0490C esse Dacia Ripensi; quia inde videtur sequi, jam ante ipsius imperium Daciam, ejusve partem, Ripensem fuisse appellatam. Nam anachronismum committunt auctores illi; et quae, nascente Aureliano, Moesia dicebatur, postea appellata est Dacia Ripensis; indeque factum est veterem quemdam auctorem tradidisse eum Moesia esse genitum: quod miror non intellexisse Vopiscum, cum idem dicant, qui narrant, Aurelianum natum esse in Dacia Ripensi, et alii, qui tradunt, eumdem genitum esse in Moesia.

Exuto socero. Notanda est loquendi ratio elegans admodum. Nam exuere aliquis, verbi causa, socerum dicitur, qui soceri animum abjicit, seseque ut socerum adversus generum non gerit. Ita exuere hominem dixerunt Statius et Quintilianus, id est, ab humana natura quasi desciscere, ferum et barbarum fieri: exuere foeminam, Seneca, ep. 95; exuere principem, et induere rabidum tyrannum, Haymo VIII, 0490D 2 Histor. Eccles.; exuere patrem, Val. Maximus; ἐκδῦναι τὸν ἄνθρωπον, Hesychius in Vitis Philos.; et induere proditorem et hostem, Tacitus, VI Annal. Sed ita hoc loco non potest exponi loquendi ea ratio, quia Galerius non fuit socer, verum gener Diocletiani. Quare exuto socero nihil aliud est quam Diocletiano ab imperio remoto, vel postquam Diocletianus, purpura exuta, se imperio abdicavit, et Galerius imperator, vel Augustus factus est, tunc de mum furere coepit. Notum est, purpuram, vel paludamentum purpureum fuisse insigne tam Caesarea quam Augustae dignitatis: hinc qui creabantur Caesares, vel Augusti, dicebantur simpliciter indui; qui vero imperium deponebant, vel deponere cogebantur, exui. Lactantius, cap. 18: Et eum misi ad Maximianum, ut ab eo induatur; et cap. 29: Exutus ille praecipitem se de tribunali dedit. Et ita optime cohaerebunt sequentia, in quibus Diocletianum, utpote privatum, Dioclem nominat; quaeque ita scribenda 0491A judico: Diocles (ita enim ante imperium vocabatur) cum rem publicam . . . . .