LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM

 LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.

 Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.

 CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.

 0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.

 CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?

 CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.

 CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.

 0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.

 CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.

 CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.

 CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.

 CAPUT X. De Aesculapii, Apollinis, Neptuni, Martis, Castoris et Pollucis, Mercurii atque Liberi vita et gestis.

 CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.

 CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.

 CAPUT XIII. Quam vanae sint et inanes stoicorum interpretationes de diis et ibi de Jovis ortu, Saturno et Ope.

 CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.

 CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati

 CAPUT XVI. Qua ratione dii esse non possint, quos sexus differentia discernit et quod in naturam Dei non cadit officium generandi.

 CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.

 CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.

 CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.

 CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.

 0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.

 CAPUT XXII. 0242B Quid auctor praedictarum vanitatum in Italia apud Romanos fuerit, et quis apud alias gentes.

 CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.

 LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.

 CAPUT PRIMUM. Quod rationis oblivio faciat homines ignorantes veri 0253C Dei, qui colitur in adversis, et in prosperis contemnitur.

 CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.

 0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.

 CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.

 CAPUT V. Quod solus omnium creator Deus est colendus, non vero elementa, nec corpora coelestia: Refelliturque Stoicorum sententia, qui stellas et astr

 0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.

 CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.

 CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.

 0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.

 CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.

 CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.

 CAPUT XII. Quod animalia non sponte nata sint, sed dispositione divina, cujus fecisset nos conscios Deus, si scire expediret.

 CAPUT XIII. 0319B Quare duo sexus in homine: quid sit mors ejus prima, quid secunda et de primorum parentum culpa et poena.

 0326A CAPUT XIV. De Noe vini inventore: qui primi scientiam astrorum habuerint, ac de ortu falsarum religionum.

 0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.

 0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.

 CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.

 CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.

 CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.

 CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.

 LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.

 CAPUT PRIMUM. Veritatis collatio cum eloquentia cur eam non sunt assecuti philosophi: de stylo simplici Scripturarum.

 0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.

 0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.

 0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.

 0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.

 0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.

 CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.

 CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.

 CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.

 0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.

 CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.

 CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.

 CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.

 CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.

 CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.

 0395A CAPUT XVI. Quod recte docentes philosophi male vivant, teste Cicerone unde non tam philosophiae, quam sapientiae studendum est.

 0398A CAPUT XVII. A Philosophia ad philosophos transit, initio ab Epicuro sumpto et quomodo Leucippum et Democritum habuerit auctores erroris.

 CAPUT XVIII. Pythagorici et Stoici, animarum immortalitatem statuentes, voluntariam mortem inaniter persuadent.

 CAPUT XIX. Cicero et alii sapientissimi animarum immortalitatem, sed infideliter docent et quod bona vel mala mors ex ante acta vita sit ponderanda.

 CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.

 CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.

 CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.

 0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.

 0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.

 CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.

 CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.

 CAPUT XXVII. 0433B Quam parum philosophorum praecepta conferant ad veram sapientiam, quam in sola religione invenies.

 0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.

 CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.

 CAPUT XXX. Epilogus ante dictorum et qua ratione sit transeundum a vanitate philosophorum ad sapientiam veram 0444B et veri Dei cognitionem, in quo s

 LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.

 CAPUT PRIMUM. De priore hominum religione, et quomodo error transfusus 0448C sit in omnem aetatem, ac de septem Graeciae sapientibus.

 CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.

 0453A CAPUT III. Sapientia et religio divelli non possunt necessarium est ut naturae Dominus sit uniuscujusque pater.

 CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.

 0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.

 0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.

 CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.

 CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.

 CAPUT IX. De Verbo Dei.

 0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.

 CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.

 CAPUT XII. De Jesu ortu ex Virgine, de ejus Vita, Morte, et Resurrectione atque de iis rebus testimonia Prophetarum.

 CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.

 CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.

 CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.

 CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.

 CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.

 CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.

 CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.

 0514A CAPUT XX. De Jesu in Galilaeam post resurrectionem profectione atque de utroque Testamento, Vetere et Novo.

 0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.

 CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.

 CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.

 CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.

 0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.

 CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.

 0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.

 CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.

 0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.

 CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.

 LIBER QUINTUS. DE JUSTITIA.

 CAPUT PRIMUM. De non damnandis reis, inaudita causa unde Litteras sacras contempserint philosophi de primis assertoribus religionis christianae.

 CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.

 CAPUT III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate atque Christum non fuisse magum.

 CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.

 CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.

 CAPUT VI. Explosa justitia, cupiditas, iniquae leges, audacia, avaritia, ambitio, superbia, impietas, aliaque regnarunt vitia.

 0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.

 0572A CAPUT VIII. De justitia omnibus nota ac non suscepta de vero Dei templo, atque de ejus cultu, ut cuncta conterantur vitia.

 CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.

 0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.

 CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.

 CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.

 CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.

 CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.

 0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.

 0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.

 CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.

 CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.

 CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.

 CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.

 CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.

 CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.

 0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.

 0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.

 LIBER SEXTUS. DE VERO CULTU.

 0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.

 CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.

 CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.

 CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.

 CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.

 CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.

 CAPUT VII. De via erroris ac veritatis quod ea simplex sit, angusta et ardua, atque Deum habeat ducem.

 CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.

 0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.

 CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.

 CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.

 CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.

 CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.

 CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.

 CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.

 CAPUT XVI. De affectibus, ac de iis Peripateticorum eversa sententia: quis sit verus affectuum, quique eorum malus usus.

 CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.

 CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.

 CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.

 CAPUT XX. De sensibus et eorum voluptatibus brutorum et hominis atque de oculorum voluptate et spectaculis.

 CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.

 0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A

 0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.

 0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.

 CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.

 LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.

 0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.

 CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.

 CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.

 CAPUT IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.

 CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.

 CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.

 CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.

 0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.

 0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.

 CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.

 CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.

 CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.

 CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.

 CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.

 CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.

 CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.

 CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.

 CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.

 CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.

 CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.

 CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.

 CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.

 CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.

 0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.

 CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.

 CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.

 CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.

 LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.

 1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.

 CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.

 CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.

 CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.

 CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.

 1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.

 1023A CAPUT VI. (Div. Inst. lib. I, c. 8.) Deus, cum 1023A sit aeternus et immortalis, sexu et successione non eget.

 CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.

 CAPUT VIII. (Div. Inst. lib. I, c. 10.) De Aesculapio, Apolline, Marte, Castore et Polluce, atque de Mercurio et Baccho.

 CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.

 CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.

 CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.

 CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.

 CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.

 CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.

 CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.

 CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.

 CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.

 CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.

 CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.

 CAPUT XXV. (Div. Inst. lib. I, c. 22 et 23.) De aureo saeculo de simulacris ac Prometheo, qui primus hominem effigiavit.

 CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.

 CAPUT XXVII. (Div. Inst. lib. II, c. 13.) De hominis creatione, peccato et poena ac de angelis, tum bonis, tum malis.

 CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.

 CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.

 CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.

 CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.

 CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.

 CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.

 CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.

 CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.

 CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.

 CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.

 CAPUT XXXVIII. (Div. Inst. lib. III, c. 21.) De Platone, cujus doctrina ad veritatem propius accedit.

 CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.

 CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.

 CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.

 CAPUT XLII. (Div. Inst. lib. IV, c. 3 et 7.) De sapientia religiosa Christi nomen nulli notum, nisi ipsi et Patri.

 CAPUT XLIII. (Div. Inst. lib. I, c. 8 IV, c. 10 et 11.) De Jesu Christi nomine, et duplici nativitate.

 CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.

 CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.

 CAPUT XLVI. (Div. Inst. lib. IV, c. 18.) Probatur ex prophetis passionem ac mortem Christi praenuntiatam fuisse.

 CAPUT XLVII. (Div. Inst. lib. IV, c. 19 et 21.) 1055A De Jesu Christi resurrectione, apostolorum missione, Servatorisque in coelum ascensione.

 CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.

 CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.

 CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.

 CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.

 CAPUT LII. (Div. Inst. lib. V, c. 9.) Spes salutis hominum in veri Dei agnitione, et de odio ethnicorum in christianos.

 CAPUT LIII. (Div. Inst. lib. V, c. 21.) 1059C Rationes odii in christianos expenduntur, et refelluntur.

 CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.

 CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.

 CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.

 CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.

 CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.

 CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.

 CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.

 CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.

 CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.

 CAPUT LXIII, olim VI. (Div. Inst. lib. VI, c. 18 et 20.) Spectacula esse potentissima ad corrumpendos animos.

 CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.

 CAPUT LXV alias VII. (Lib. VI Inst., cap. 10 et seq.) Praecepta eorum quae jubentur et de misericordia.

 CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.

 CAPUT LXVII, alias IX. (Lib. VI Inst., c. 24 et 25 VII, c. 2 et 3.) De poenitentia, animae immortalitate, et de Providentia.

 CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.

 CAPUT LXIX, alias X. (Lib. VII Inst., c. 5, 8 et seq.) Mundum propter hominem, et hominem propter Deum esse factum.

 CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.

 CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.

 CAPUT LXXII. (Lib. VII Inst., c. 20, 24, 26.) 1091A De Christo e coelo descendente ad universale judicium, et de regno millenario.

 CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.

Chap. III.—Of the Truth of the Christian Doctrine, and the Vanity of Its Adversaries; And that Christ Was Not a Magician.

The desire of inventing,918    Fingendi.      [The ritual use of lights was unknown to primitive Christians, however harmless it may be.]      The subject of the first and second books.   therefore, and craftiness were absent from these men, since they were unskilful. Or what unlearned man could invent things adapted to one another, and coherent, when the most learned of the philosophers, Plato and Aristotle, and Epicurus and Zeno, themselves spoke things at variance with one another, and contrary? For this is the nature of falsehoods, that they cannot be coherent. But their teaching, because it is true, everywhere agrees,919    Undique quadrat.      [The ritual use of lights was unknown to primitive Christians, however harmless it may be.]      The subject of the sixth book.   and is altogether consistent with itself; and on this account it effects persuasion, because it is based on a consistent plan. They did not therefore devise that religion for the sake of gain and advantage, inasmuch as both by their precepts and in reality they followed that course of life which is without pleasures, and despised all things which are reckoned among good things, and since they not only endured death for their faith, but also both knew and foretold that they were about to die, and afterwards that all who followed their system would suffer cruel and impious things. But he920    Hierocles, referred to in chapter 2.      φω̑τες. There is here a play on the double meaning of the word—φω̑ς, a light, and φώς, a man. Some editions read “φω̑ς nuncupatur.”      The subject of the third book.   affirmed that Christ Himself was put to flight by the Jews, and having collected a band of nine hundred men, committed robberies. Who would venture to oppose so great an authority? We must certainly believe this, for perchance some Apollo announced it to him in his slumbers. So many robbers have at all times perished, and do perish daily, and you yourself have certainly condemned many: which of them after his crucifixion was called, I will not say a God, but a man? But you perchance believed it from the circumstance of your having consecrated the homicide Mars as a god, though you would not have done this if the Areopagites had crucified him.  

The same man, when he endeavoured to overthrow his wonderful deeds, and did not however deny them, wished to show that Apollonius921    Apollonius, a celebrated Pythagorean philosopher of Tyana: his works and doctrines are recorded by Philostratus, from whom Lactantius appears to have derived his account. The pagans compared his life and actions with those of Christ. [See Origen, vol. iv. p. 591, this series.]      [The ritual use of lights was unknown to primitive Christians, however harmless it may be.]      The subject of the fourth book.   performed equal or even greater deeds. It is strange that he omitted to mention Apuleius,922    Apuleius, a native of Madaura, a city on the borders of the province of Africa, he professed the Platonic philosophy. He was reputed a magician by the Christian writers. [Author of The Golden Ass, a most entertaining but often indecent satire, which may have inspired Cervantes, and concerning which see Warburton, Div. Legat., vol. ii. p. 177 (et alibi), ed. London, 1811.]      [The Lutherans retain altar-lights in Europe, and their use has never been wholly obsolete in the Anglican churches; but it is evident from our author that “from the beginning it was not so.” This is not said with any scruple against their use where it is authorized by competent legislation.]      The subject of the fifth book.   of whom many and wonderful things are accustomed to be related. Why therefore, O senseless one, does no one worship Apollonius in the place of God? unless by chance you alone do so, who are worthy forsooth of that god, with whom the true God will punish you everlastingly. If Christ is a magician because He performed wonderful deeds, it is plain that Apollonius, who, according to your description, when Domitian wished to punish him, suddenly disappeared on his trial, was more skilful than He who was both arrested and crucified. But perhaps he wished from this very thing to prove the arrogance of Christ, in that He made Himself God, that the other may appear to have been more modest, who, though he performed greater actions, as this one thinks, nevertheless did not claim that for himself. I omit at present to compare the works themselves, because in the second and preceding book I have spoken respecting the fraud and tricks of the magic art. I say that there is no one who would not wish that that should especially befall him after death which even the greatest kings desire. For why do men prepare for themselves magnificent sepulchres why statues and images? why by some illustrious deeds, or even by death undergone in behalf of their countrymen, do they endeavour to deserve the good opinions of men? Why, in short, have you yourself wished to raise a monument of your talent, built with this detestable folly, as if with mud, except that you hope for immortality from the remembrance of your name? It is foolish, therefore, to imagine that Apollonius did not desire that which he would plainly wish for if he were able to attain to it; because there is no one who refuses immortality, and especially when you say that he was both adored by some as a god, and that his image was set up under the name of Hercules, the averter of evil, and is even now honoured by the Ephesians.  

He could not therefore after death be believed to be a god, because it was evident that he was both a man and a magician; and for this reason he affected923    Affectavit divinitatem.      Saginam, thick coarse food, such as that which was given to gladiators.      The subject of the sixth book.   divinity under the title of a name belonging to another, for in his own name he was unable to attain it, nor did he venture to make the attempt. But he of whom we speak924    Noster.      Persius, Sat., ii. 29.      Nuda.   could both be believed to be a god, because he was not a magician, and was believed to be such because he was so in truth. I do not say this, he says, that Apollonius was not accounted a god, because he did not wish it, but that it may be evident that we, who did not at once connect a belief in his divinity with wonderful deeds, are wiser than you, who on account of slight wonders believed that he was a god. It is not wonderful if you, who are far removed from the wisdom of God, understand nothing at all of those things which you have read, since the Jews, who from the beginning had frequently read the prophets, and to whom the mystery925    Sacramentum.      [Ad justitiam. In Christian use, it means more than “justice,” which is put here by the translator.]      Præscriptionem.   of God had been assigned, were nevertheless ignorant of what they read. Learn, therefore, if you have any sense, that Christ was not believed by us to be God on this account, because He did wonderful things, but because we saw that all things were done in His case which were announced to us by the prediction of the prophets. He performed wonderful deeds: we might have supposed Him to be a magician, as you now suppose Him to be, and the Jews then supposed Him, if all the prophets did not with one accord926    With one spirit, “uno spiritu.”      [1 John iii. 1–8. The ethical truth of the Gospel was understood and exemplified by the primitive faithful.]      Ita leviter odoratos.   proclaim that Christ would do those very things. Therefore we believe Him to be God, not more from His wonderful deeds and works, than from that very cross which you as dogs lick, since that also was predicted at the same time. It was not therefore on His own testimony (for who can be believed when he speaks concerning himself?), but on the testimony of the prophets who long before foretold all things which He did and suffered, that He gained a belief in His divinity, which could have happened neither to Apollonius,927    [But Apollonius was set up as an Antichrist by Philostratus as Cudworth supposes, and so other men of learning. But no student should overlook l.ardner’s valuable commentary on this character, and his quotations from Bishop Parker of Oxford, Credib., vol. vii. p. 486, and also p. 508, cap. 29, and appendix.]      Odor.   nor to Apuleius, nor to any of the magicians; nor can it happen at any time. When, therefore, he had poured forth such absurd ravings928    Deliramenta.      Virg., Georg., iii. 244.   of his ignorance, when he had eagerly endeavoured utterly to destroy the truth, he dared to give to his books which were impious and the enemies of God the title of “truth-loving.” O blind breast! O mind more black than Cimmerian darkness, as they say! He may perhaps have been a disciple of Anaxagoras,929    See book ii. ch. 23.      Adjudicaverunt.   to whom snows were as black as ink. But it is the same blindness, to give the name of falsehood to truth, and of truth to falsehood. Doubtless the crafty man wished to conceal the wolf under the skin of a sheep,930    Cf. Matt. vii. 15.      Latrant.   that he might ensnare the reader by a deceitful title. Let it be true; grant that you did this from ignorance, not from malice: what truth, however, have you brought to us, except that, being a defender of the gods, you had at last betrayed those very gods? For, having set forth the praises of the Supreme God, whom you confessed to be king, most mighty, the maker of all things, the fountain of honours, the parent of all, the creator and preserver of all living creatures, you took away the kingdom from your own Jupiter; and when you had driven him from the supreme power, you reduced him to the rank of servants. Thus your own conclusion931    Epilogus.      Impedimentis.   convicts you of folly, vanity, and error. For you affirm that the gods exist, and yet you subject and enslave them to that God whose religion you attempt to overturn.  

CAPUT III. De Veritate christianae doctrinae, et adversariorum vanitate; atque Christum non fuisse magum.

0556B Abfuit ergo ab his fingendi voluntas et astutia, quoniam rudes fuerunt. Aut quis possit indoctus apta inter se et cohaerentia fingere, cum philosophorum doctissimi Plato, et Aristoteles, et Epicurus, et Zeno, ipsi sibi repugnantia et contraria dixerint? Haec est enim mendaciorum natura, ut cohaerere non possint. Illorum autem traditio, quia vera est, quadrat undique, ac sibi tota consentit; et ideo persuadet, quia constanti ratione suffulta est. Non enim quaestus et 0557A commodi gratia religionem istam commenti sunt; quippe qui, et praeceptis, et re ipsa, eam vitam secuti sunt, quae et voluptatibus caret et omnia quae habentur in bonis spernit; et qui non tantum pro fide mortem subierint, sed etiam morituros esse se, et scierint, et praedixerint, et postea universos, qui eorum disciplinam secuti essent, acerba et nefanda passuros. Ipsum autem Christum affirmavit a Judaeis fugatum, collecta nongentorum 0557A hominum manu, latrocinia fecisse. Quis tantae auctoritati audeat repugnare? Credamus hoc plane; nam fortasse hoc illi in somnis Apollo aliquis nuntiavit. Tot semper latrones perierunt, et quotidie pereunt; utique multos et ipse damnasti: quis eorum post crucem suam, non dicam deus, sed homo appellatus est? Verum 0557B tu forsitan ex eo credidisti, quia vos homicidam Martem consecrastis, ut deum: quod tamen non fecissetis, si illum Areopagitae in crucem sustulissent.

Idem cum facta ejus mirabilia destrueret, nec tamen negaret, voluit ostendere, Apollonium 0558A vel paria, vel etiam majora fecisse. Mirum quod Apuleium praetermisit, cujus solent, et multa, et mira memorari. Cur igitur, o delirum caput, nemo Apollonium pro Deo colit? nisi forte tu solus, illo scilicet deo dignus, cum quo te in sempiternum verus Deus puniet. Si magus Christus, quia mirabilia fecit, peritior utique Apollonius, qui (ut describis) cum Domitianus eum punire vellet, repente in judicio non comparuit, quam ille, qui et comprehensus est, et cruci affixus. Atenim ex hoc ipso fortasse insolentiam Christi voluit arguere, quod Deum se constituerit, ut ille verecundior fuisse videatur, qui cum majora faceret, ut hic putat, tamen id sibi non arrogaverit. Omitto nunc ipsa opera comparare, quia in secundo et superiore libro de fraude, ac praestigiis 0558B artis magicae dixi. Nego esse quemquam qui non optet in primis id sibi post mortem contingere, quod etiam reges maximi concupiscunt. Cur enim sibi homines sepulcra magnifica, cur statuas, cur imagines comparant? cur aliquibus claris factis, aut etiam pro civibus morte suscepta, student opiniones hominum 0559A promereri? Cur denique ipse ingenii tui monimentum, hac detestabili stultitia tanquam coeno aedificatum, constituere voluisti, nisi quod immortalitatem de memoria nominis speras? Stultum igitur est, id putare Apollonium noluisse, quod optaret utique, si posset; quia nemo est qui immortalitatem recuset, maxime cum eum dicas, 0559A et adoratum esse a quibusdam sicut deum, et simulacrum ejus sub Herculis Alexicaci nomine constitutum, ab Ephesiis etiam nunc honorari.

Non potuit ergo post mortem deus credi, quia et hominem, et magum fuisse constabat; et ideo alieni nominis titulo affectavit divinitatem, quia suo nec 0559B poterat, nec audebat. Noster vero et potuit deus 0560A credi, quia magus non fuit; et creditus est, quia vere fuit. Non, inquit, hoc dico, idcirco Apollonium non haberi deum, quia noluerit: sed ut appareat nos sapientiores esse, qui mirabilibus factis non statim fidem divinitatis adjunximus, quam vos, qui ob exigua portenta deum credidistis. Non est mirum, si tu, qui a Dei sapientia longe remotus es, nihil prorsus intelligis eorum quae legisti; cum Judaei, qui a principio prophetas lectitaverant, quibusque sacramentum Dei fuerat assignatum, tamen quid legerent, ignoraverint. Disce igitur, si quid tibi cordis est, non solum idcirco a nobis Deum creditum Christum, quia mirabilia fecit, sed quia vidimus in eo facta esse omnia, quae nobis 0560B annuntiata sunt vaticinio prophetarum. Fecit mirabilia: 0561A magum putassemus, ut et vos nunc putatis, 0561A et Judaei tunc putaverunt, si non illa ipsa facturum Christum prophetae omnes uno spiritu praedicassent. Itaque Deum credimus, non magis ex factis operibusque mirandis, quam ex illa ipsa cruce, quam vos sicut canes lambitis: quoniam simul et illa praedicta est. Non igitur suo testimonio (cui enim de se dicenti potest credi?), sed prophetarum testimonio, qui omnia, quae fecit ac passus est, multo ante cecinerunt, fidem divinitatis accepit; quod neque Apollonio, neque Apuleio, neque cuiquam magorum potuit, aut potest aliquando contingere. Cum igitur talia ignorantiae suae deliramenta fudisset, cum veritatem penitus excidere connisus esset, ausus est libros suos nefarios, ac Dei hostes, φιλαληθεῖς annotare. O caecum 0561B pectus! o mentem Cimmeriis (ut aiunt) tenebris atriorem! Discipulus hic fortasse Anaxagorae fuerit, cui nives atramentum fuerunt. Atqui eadem caecitas est, et vero falsitatis, et mendacio veritatis nomen imponere. Videlicet homo subdolus voluit lupum sub ovis pelle celare, ut fallaci titulo posset irretire lectorem. Verum esto, inscitia hoc, non malitia feceris. Quam tandem nobis attulisti veritatem? nisi quod assertor deorum, eos ipsos ad ultimum prodidisti. Prosecutus enim summi Dei laudes, quem regem, quem maximum, quem opificem rerum, quem fontem bonorum, quem parentem omnium, quem factorem altoremque viventium confessus es, ademisti Jovi tuo regnum, eumque summa potestate depulsum 0561C in ministrorum numerum redegisti. Epilogus itaque 0562A te tuus arguit stultitiae, vanitatis, erroris. Affirmas enim deos esse; et illos tamen subjicis et mancipas ei Deo, cujus religionem conaris evertere.