LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM
LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.
Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.
CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.
0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.
CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?
CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.
CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.
0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.
CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.
CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.
CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.
CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.
CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.
CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.
CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati
CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.
CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.
CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.
CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.
0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.
CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.
LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.
CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.
0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.
CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.
0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.
CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.
CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.
0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.
CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.
CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.
0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.
0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.
CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.
CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.
CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.
CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.
LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.
0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.
0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.
0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.
0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.
0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.
CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.
CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.
CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.
0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.
CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.
CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.
CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.
CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.
CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.
CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.
CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.
CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.
0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.
0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.
CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.
CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.
0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.
CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.
LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.
CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.
CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.
0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.
0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.
CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.
CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.
0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.
CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.
CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.
CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.
CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.
CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.
CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.
CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.
CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.
0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.
CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.
CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.
CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.
0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.
CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.
0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.
CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.
0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.
CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.
CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.
CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.
CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.
0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.
CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.
0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.
CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.
CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.
CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.
CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.
0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.
0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.
CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.
CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.
CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.
CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.
CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.
CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.
0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.
0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.
0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.
CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.
CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.
CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.
CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.
CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.
CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.
0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.
CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.
CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.
CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.
CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.
CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.
CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.
CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.
CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.
CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.
CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.
0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A
0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.
0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.
CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.
LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.
0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.
CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.
CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.
CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.
CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.
CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.
0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.
0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.
CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.
CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.
CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.
CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.
CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.
CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.
CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.
CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.
CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.
CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.
CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.
CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.
CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.
CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.
0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.
CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.
CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.
CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.
LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.
1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.
CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.
CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.
CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.
CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.
1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.
CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.
CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.
CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.
CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.
CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.
CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.
CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.
CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.
CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.
CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.
CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.
CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.
CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.
CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.
CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.
CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.
CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.
CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.
CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.
CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.
CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.
CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.
CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.
CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.
CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.
CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.
CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.
CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.
CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.
CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.
CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.
CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.
CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.
CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.
CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.
CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.
CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.
CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.
CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.
CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.
CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.
CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.
CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.
CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.
CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.
CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.
CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.
It is worth while to investigate their piety, that from their merciful and pious actions it may be understood what is the character of those things which are done by them contrary to the laws of piety. And that I may not seem to attack any one with harshness, I will take a character from the poets, and one which is the greatest example of piety. In Maro, that king
“Than who The breath of being none e’er drew, More brave, more pious, or more true,”975 Virg., Æn., i. 544. — |
what proofs of justice did he bring forward to us?
“There walk with hands fast bound behind The victim prisoners, designed For slaughter o’er the flames.”976 Ibid., xi. 81. |
What can be more merciful than this piety? what more merciful than to immolate human victims to the dead, and to feed the fire with the blood of men as with oil? But perhaps this may not have been the fault of the hero himself, but of the poet, who polluted with distinguished wickedness “a man distinguished by his piety.”977 Ibid., i. 10. Where then, O poet, is that piety which you so frequently praise? Behold the pious Æneas:—
“Four hapless youths of Sulmo’s breed, And four who Ufens call their sire, He takes alive, condemned to bleed To Pallas’ shade on Pallas’ pyre.”978 Ibid., x. 517. |
Why, therefore, at the very same time when he was sending the men in chains to slaughter, did he say,
“Fain would I grant the living peace,”979 Ibid., xi. 111. |
when he ordered that those whom he had in his power alive should be slain in the place of cattle? But this, as I have said, was not his fault—for he perhaps had not received a liberal education—but yours; for, though you were learned, yet you were ignorant of the nature of piety, and you believed that that wicked and detestable action of his was the befitting exercise of piety. He is plainly called pious on this account only, because he loved his father. Why should I say that
“The good Æneas owned their plea,”980 Virg., Æn., xi. 106. |
and yet slew them? For, though adjured by the same father, and
“By young Iulus’ dawning day,”981 Ibid., x. 524. |
he did not spare them,
“Live fury kindling every vein”982 Ibid., xii. 946. |
What! can any one imagine that there was any virtue in him who was fired with madness as stubble, and, forgetful of the shade of his father, by whom he was entreated, was unable to curb his wrath? He was therefore by no means pious who not only slew the unresisting, but even suppliants. Here some one will say: What then, or where, or of what character is piety? Truly it is among those who are ignorant of wars, who maintain concord with all, who are friendly even to their enemies, who love all men as brethren, who know how to restrain their anger, and to soothe every passion of the mind with calm government. How great a mist, therefore, how great a cloud of darkness and errors, has over-spread the breasts of men who, when they think themselves especially pious, then become especially impious? For the more religiously they honour those earthy images, so much the more wicked are they towards the name of the true divinity. And therefore they are often harassed with greater evils as the reward of their impiety; and because they know not the cause of these evils, the blame is altogether ascribed to fortune, and the philosophy of Epicurus finds a place, who thinks that nothing extends to the gods, and that they are neither influenced by favour nor moved by anger, because they often see their despisers happy, and their worshippers in misery. And this happens on this account, because when they seem to be religious and naturally good, they are believed to deserve nothing of that kind which they often suffer. However, they console themselves by accusing fortune; nor do they perceive that if she had any existence, she would never injure her worshippers. Piety of this kind is therefore deservedly followed by punishment; and the deity offended with the wickedness of men who are depraved in their religious worship,983 Hominum prave religiosorum. punishes them with heavy misfortune; who, although they live with holiness in the greatest faith and innocence, yet because they worship gods whose impious and profane rites are an abomination to the true God, are estranged from justice and the name of true piety. Nor is it difficult to show why the worshippers of the gods cannot be good and just. For how shall they abstain from the shedding of blood who worship bloodthirsty deities, Mars and Bellona? or how shall they spare their parents who worship Jupiter, who drove out his father? or how shall they spare their own infants who worship Saturnus? how shall they uphold chastity who worship a goddess who is naked, and an adulteress, and who prostitutes herself as it were among the gods? how shall they withhold themselves from plunder and frauds who are acquainted with the thefts of Mercurius, who teaches that to deceive is not the part of fraud, but of cleverness? how shall they restrain their lusts who worship Jupiter, Hercules, Liber, Apollo, and the others, whose adulteries and debaucheries with men and women are not only known to the learned, but are even set forth in the theatres, and made the subject of songs, so that they are notorious984 Omnibus notiora. to all? Among these things is it possible for men to be just, who, although they were naturally good, would be trained to injustice by the very gods themselves? For, that you may propitiate the god whom you worship, there is need of those things with which you know that he is pleased and delighted. Thus it comes to pass that the god fashions the life of his worshippers according to the character of his own will,985 Pro qualitate numinis sui. since the most religious worship is to imitate.
0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.
Operae pretium est cognoscere illorum pietatem, ut ex iis, quae clementer ac pie faciunt, possit intelligi qualia sint quae ab his contra jura pietatis geruntur. Ac ne quem videar inclementer incessere, aliquam mihi personam poeticam sumam, quae sit 0581A vel maximum pietatis exemplum. Apud Maronem rex ille, 0581A Quo justior alter Nec pietate fuit, nec bello major et armis,quae nobis documenta justitiae protulit? Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris Inferias, caeso sparsurus sanguine flammas.Quid potest esse hac pietate clementius, quam mortuis humanas victimas immolare, et ignem cruore hominum tanquam oleo pascere? sed fortasse hoc non ipsius vitium fuerit, sed poetae, qui Insignem pietate viruminsigni scelere foedaverit. Ubi est igitur, o poeta, pietas illa quam saepissime laudas? Ecce pius Aeneas 0581B Sulmone creatos Quattuor hic juvenes, totidem quos educat Ufens, Viventes rapit, inferias quos immolet umbris, Captivoque rogi perfundat sanguine flammas.Cur ergo dicebat eodem ipso tempore quo vinctos homines ad immolationem mittebat, Equidem et vivis concedere vellem;cum quos vivos habebat in potestate, vice pecudum juberet occidi? Sed haec, ut dixi, culpa non illius fuit, qui litteras fortasse non didicerat, sed tua, qui cum esses eruditus, ignorasti tamen quid esset pietas, et illud ipsum, quod nefarie, quod detestabiliter fecit, pietatis esse officium credidisti. Videlicet ob hoc unum pius vocatur, quia patrem dilexit. Quid quod: 0582A Bonus Aeneas haud aspernanda precantestrucidavit; adjuratus enim per eumdem patrem, et per Spes surgentis Iuli,nequaquam pepercit, Furiis accensus et ira.Quisquamne igitur hunc putet aliquid in se virtutis habuisse, qui et furore tamquam stipulo exarserit, et manium patris, per quem rogabatur, oblitus, iram fraenare nequiverit? Nullo igitur modo pius, qui non tantum non repugnantes, sed etiam precantes interemit.
Dicet hic aliquis: Quae ergo, aut ubi, aut qualis est pietas? Nimirum apud eos, qui bella nesciunt, qui concordiam cum omnibus servant, qui amici sunt etiam 0582B inimicis, qui omnes homines pro fratribus diligunt; qui cohibere iram sciunt, omnemque animi furorem tranquilla moderatione lenire. Quanta igitur caligo, quanta tenebrarum et errorum nubes hominum pectora obduxit; qui cum se maxime pios putant, tum maxime fiunt impii! Quanto enim religiosus terrenis istis simulacris inserviunt, tanto magis scelerati adversus nomen verae divinitatis existunt. Itaque pro merito impietatis suae gravioribus malis saepe vexantur, quorum causam quia nesciunt, fortunae culpa omnis adscribitur: et locum invenit Epicuri philosophia, nihil ad deos pertinere censentis; nec gratia eos tangi, nec ira moveri, quia et contemptores eorum saepe videant beatos, et cultores saepe miseros. Quod 0582C eo fit; quia cum religiosi videantur, et natura boni, 0583A nihil tale creduntur mereri, quale saepe patiuntur. Consolantur se tamen accusatione fortunae; nec sentiunt quod si esset ulla, cultoribus suis nunquam noceret. Merito igitur hujusmodi pietatem poena consequitur, et offensa divinitas scelere hominum prave religiosorum gravi eos infortunio mactat; 0583A qui licet sanctis moribus vivant, in summa fide atque innocentia, tamen quia deos colunt, quorum ritus impios ac profanos Deus verus odio habet, a justitia, et a nomine verae pietatis alieni sunt.
Nec est difficile docere, cur deorum cultores boni et justi esse non possint. Quomodo enim sanguine abstinebunt qui colunt cruentos deos, Martem atque Bellonam? quomodo aut parentibus parcent, qui expulsorem patris sui Jovem; aut natis ex se infantibus, 0583B qui Saturnum? quomodo pudicitiam tuebuntur, qui colunt deam nudam et adulteram, et quasi apud deos prostitutam? Quomodo se a rapinis et fraudibus abstinebunt, qui Mercurii furta noverunt, docentis non fraudis esse decipere, sed astutiae? quomodo libidines coercebunt, qui Jovem, Herculem, Liberum, Apollinem, caeterosque venerantur quorum adulteria, et stupra in mares et foeminas, non tantum doctis nota sunt, sed exprimuntur etiam in theatris, atque cantantur, ut sint omnibus notiora? Possuntne inter haec justi esse homines, qui, etiamsi natura sint boni, ab ipsis tamen diis erudiantur ad injustitiam? Ad placandum enim Deum quem colas, iis rebus opus est, quibus illum gaudere ac delectari 0583C scias. Sic fit ut vitam colentium Deus pro qualitate 0584A nominis sui formet, quoniam religiosissimus est cultus, imitari.