LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII DIVINARUM INSTITUTIONUM
LIBER PRIMUS. DE FALSA RELIGIONE DEORUM.
Praefatio. QUANTI SIT ET FUERIT SEMPER COGNITIO VERITATIS.
CAPUT PRIMUM. De religione et sapientia.
0120A CAPUT II. Quod providentia sit in rebus humanis.
CAPUT III. Uniusne potestate Dei mundus regatur, an multorum?
CAPUT IV. Quod unus vere sit Deus a prophetis etiam praenuntiatus.
CAPUT V. De testimoniis poetarum et philosophorum.
0138A CAPUT VI. De divinis testimoniis et de Sibyllis et earum carminibus.
CAPUT VII. De testimoniis Apollinis et deorum.
CAPUT VIII. Quod Deus sine corpori sit, nec sexu ad procreandum egeat.
CAPUT IX. De Hercule et ejus vita et morte.
CAPUT XI De Jovis ortu, vita, regno, nomine et morte, et de Saturno et Urano.
CAPUT XII. Quod stoici figmenta poetarum ad philosophicam tranferunt rationem.
CAPUT XIV. Quid de diis Euhemeri et Ennii doceat sacra historia.
CAPUT XV. Quomodo, cum fuerint illi homines, dii fuerint nominati
CAPUT XVII. De Stoicorum eadem sententia et ibi de deorum aerumnis et turpitudinibus.
CAPUT XVIII. De deorum consecratione propter collata in homines beneficia.
CAPUT XIX. 0214B Quod Deum verum simul cum diis vanis nemo possit colere.
CAPUT XX. De diis Romanorum propriis et eorum sacris.
0230A CAPUT XXI. De diis Barbarorum quibusdam propriis, et eorum sacris, ac itidem de Romanis.
CAPUT. XXIII. De vanarum superstitionum aetatibus, et quibus coeperint temporibus.
LIBER SECUNDUS. DE ORIGINE ERRORIS.
CAPUT II. Quae fuerit prima causa fingendi simulacra de vera 0258B Dei imagine, et ejus vero cultu.
0263A CAPUT III. Quod Cicero 0263A aliique doctiores peccaverunt, non avertendo populos ab errore.
CAPUT. IV. De Simulacris, ornamentisque templorum, et eorum contemptu, etiam ab ipsis Gentilibus.
0281A CAPUT VI. Quod nec mundus totus, nec elementa sint Deus, nec animata.
CAPUT VII. De Deo, et religionibus insipientium de avaritia et majorum auctoritate.
CAPUT VIII. De rationis usu in religione deque somniis, auguriis, oraculis, talibusque portentis.
0293A CAPUT IX. De Diabolo, Mundo, Deo, Providentia, Homine et ejus sapientia.
CAPUT X. 0306C De mundo ejusque partibus, elementis et tempestatibus.
CAPUT XI. De animantibus, homine, Prometheo, Deucalione, Parcis.
0330A CAPUT XV. De inquinatione angelorum, et duobus generibus daemonum.
0344A CAPUT XVI. Daemones nihil posse in eos qui in fide solidati sunt.
CAPUT XVII. Astrologiam, aruspicinam et similes artes esse daemonum inventa.
CAPUT XVIII. De Dei patientia et ultione, daemonum cultu, et falsis religionibus.
CAPUT XIX. De simulacrum et terrenarum rerum cultu.
CAPUT XX. 0345B De philosophis, deque veritate.
LIBER TERTIUS. DE FALSA SAPIENTIA PHILOSOPHORUM.
0351B CAPUT II. De philosophia, et quam inanis fuerit ejus in exponenda veritate occupatio.
0354A CAPUT III. Philosophia quibus rebus constet et quis fuerit Academicae sectae auctor primarius.
0357A CAPUT IV. Scientiam a Socrate, opinationem a Zenone esse sublatam.
0359A CAPUT V. Multarum rerum scientiam esse necessariam.
0360A CAPUT VI. De sapientia, et Academicis et Physicis.
CAPUT VII. De philosophia ethica et summo bono.
CAPUT VIII. De summo bono, et animi corporisque voluptatibus et virtute.
CAPUT IX. De summo bono, et de cultu veri Dei atque Anaxagorae refutatio.
0374A CAPUT X. Proprium hominis est Deum cognoscere et colere.
CAPUT XI. De religione, sapientia, ac summo bono.
CAPUT XII. De duplici pugna corporis et animae atque de appetenda virtute propter vitam aeternam.
CAPUT. XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.
CAPUT XIV. Quod Lucretius et alii erraverunt, ac ipse Cicero, in statuenda sapientiae origine.
CAPUT XV. Senecae error in philosophia: et quomodo philosophorum oratio cum eorum vita pugnet.
CAPUT XX. Socrates aliis prudentior fuit in philosophia, quamvis 0414B in multis desipuerit.
CAPUT XXI. De Platonis doctrina, quae respublicas destrueret.
CAPUT XXII De Platonis praeceptis, iisdemque reprehensis.
0421B CAPUT XXIII. De erroribus quorumdam philosophorum, deque sole et luna.
0425B CAPUT XXIV. De antipodibus, de coelo ac sideribus.
CAPUT XXV. De addiscenda philosophia et quanta ad ejus studium sint necessaria.
CAPUT XXVI. Sapientiam sola doctrina coelestis largitur et quam sit efficax lex Dei.
0436B CAPUT XXVIII. De vera religione, deque natura fortuna num sit dea et de philosophia.
CAPUT XXIX. De fortuna iterum et virtute.
LIBER QUARTUS. DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIONE.
CAPUT II. Ubi quaerenda sit sapientia quare Pythagoras et Plato non accesserunt ad Judaeos.
CAPUT IV. De sapientia itidem et religione, atque de jure patris et domini.
0458B CAPUT V. Oracula prophetarum sunt inspicienda et de temporibus eorum, atque judicum et regum.
0461A CAPUT VI. Deus omnipotentem genuit Filium atque de eo testimonia Sibyllarum et Trismegisti.
CAPUT VII. De nomine Filii atque unde Jesus et Christus appellatur.
CAPUT VIII. De ortu Jesu in spiritu et in carne de spiritibus et testimoniis Prophetarum.
0469C CAPUT X. De Jesu adventu de Judaeorum casibus ac eorum regimine usque ad Passionem Dominicam.
CAPUT XI. De causa Incarnationis Christi.
CAPUT XIII. De Jesu Deo et homine atque de eo prophetarum testimonia.
CAPUT XIV. De Jesu sacerdotio a Prophetis praedicto.
CAPUT XV. De Jesu vita et miraculis atque de iis testimonia.
CAPUT XVI. De Jesu Christi passione quod fuerit praedicta.
CAPUT XVII. De Judaeorum religionibus, ac eorum odio in Jesum.
CAPUT XVIII. De passione Dominica, et quod ea praenuntiata fuerit.
CAPUT XIX. De Jesu morte, sepultura et resurrectione atque de iis rebus praedicta.
0516B CAPUT XXI. De Jesu ascensione, eaque praedicta et de discipulorum praedicatione et gestis.
CAPUT XXII. Argumenta Infidelium contra Jesu incarnationem.
CAPUT XXIII. De praecipiendo et agendo.
CAPUT XXIV. Eversio argumentorum supra objectorum.
0524A CAPUT XXV. De Jesu adventu in Carne, et Spiritu, ut Deum inter et hominem mediator esset.
CAPUT XXVI. De cruce Jesu et caeteris tormentis, et de Agni legalis figura.
0531B CAPUT XXVII. De mirandis per Crucis virtutem effectis, ac de Daemonibus.
CAPUT XXVIII. De spe et vera religione, atque de superstitione.
0538B CAPUT XXIX. De religione christiana, et de Jesu cum Patre conjunctione.
CAPUT XXX. De Haeresibus et Superstitionibus vitandis, et quae sit sola et vera Ecclesia Catholica.
CAPUT II. Quantum a temerariis hominibus impugnata fuit veritas 0552B christiana.
CAPUT IV. Cur istud opus editum sit atque iterum de Tertulliano et Cypriano.
CAPUT V. Quae sub Saturno erat vera justitia, hanc Jupiter fugavit.
0570A CAPUT VII. De Jesu adventu et fructu atque de ejus saeculi virtutibus et vitiis.
CAPUT IX. 0575B De sceleribus impiorum, et Christianorum cruciatibus.
0580B CAPUT X. De falsa pietate, et de falsa et vera religione.
CAPUT XI. De crudelitate gentilium in christianos.
CAPUT XII. De vera virtute atque de existimatione boni aut mali civis.
CAPUT XIII. De Christianorum incrementis et suppliciis.
CAPUT XIV. De Christianorum fortitudine.
0595A CAPUT XV. De stultitia, sapientia, pietate, aequitate et justitia.
0599A CAPUT XVI. De officiis viri justi, et aequitate Christianorum.
CAPUT XVII. De Christianorum aequitate, sapientia et stultitia.
CAPUT XVIII. De justitia, sapientia et stultitia.
CAPUT XIX. De virtute, et Christianorum cruciatibus ac de jure patris et domini.
CAPUT XX. De vanitate et sceleribus impiarum religionum, et Christianorum cruciatibus.
CAPUT XXI. De cultu deorum et Dei veri atque de bestiis quas coluerunt Aegyptii.
CAPUT XXII. De furore daemonum in Christianos, et errore infidelium.
0625A CAPUT XXIII. De justitia et patientia Christianorum.
0630A CAPUT XXIV. De ultione divina in Christianorum tortores.
0633D CAPUT PRIMUM. De Dei veri cultu et innocentia, atque de cultu falsorum deorum.
CAPUT II. De falsorum deorum et veri Dei cultu.
CAPUT III. De viis, et de vitiis et virtutibus ac de coeli praemiis et infernorum poenis.
CAPUT IV. De viis vitae, de voluptatibus, necnon de incommodis Christianorum.
CAPUT V. De falsa virtute, et eadem vera ac de scientia.
CAPUT VI. De summo bono et virtute deque scientia ac justitia.
CAPUT VIII. De erroribus Philosophorum, ac varietate Legum.
0662A CAPUT IX. De Lege et Praecepto Dei de Misericordia, atque errore Philosophorum.
CAPUT X. De Religione erga Deum, et Misericordia erga homines atque de Mundi principio.
CAPUT XI. De personis in quas beneficium sit conferendum.
CAPUT XII. De generibus beneficentiae, et operibus misericordiae.
CAPUT XIII. De poenitentia, de misericordia, ac peccatorum venia.
CAPUT XIV. De affectibus, ac de iis Stoicorum sententia, et de virtute, vitiis et misericordia.
CAPUT XV. De affectibus ac de iis Peripateticorum sententia.
CAPUT XVII. De affectibus ac eorum usu de patientia et summo bono Christianorum.
CAPUT XVIII. De quibusdam Dei mandatis et patientia.
CAPUT XIX. De affectibus eorumque usu, atque de tribus furiis.
CAPUT XXI. De aurium voluptatibus, et sacris Litteris.
0715A CAPUT XXII. De saporis et odoris voluptatibus. 0715A
0716A CAPUT XXIII. De tactus voluptate et libidine, atque de matrimonio et continentia.
0722A CAPUT XXIV. De poenitentia, de venia, ac praeceptis Dei.
CAPUT XXV. De sacrificio, et de dono Dei digno atque de forma laudandi Deum.
LIBER SEPTIMUS. DE VITA BEATA.
0733C CAPUT PRIMUM. De mundo et qui sint credituri, qui vero non, atque ibi reprehensio perfidorum.
CAPUT II. De errore philosophorum, ac de divina sapientia atque de aureo saeculo.
CAPUT III. De natura et de mundo atque reprehensio Stoicorum et Epicureorum.
CAPUT V. De hominis creatione, atque de dispositione mundi, et de summo bono.
CAPUT VI. Quare mundus et homo creati sunt quam sit inanis cultus deorum.
CAPUT VII. De philosophorum varietate, eorumque veritate.
0761B CAPUT VIII. De immortalitate animae.
0764A CAPUT IX. De aeternitate animae, atque de virtute.
CAPUT X. De vitiis et virtutibus, atque de vita et morte.
CAPUT XI. De temporibus postremis, atque de anima et corpore.
CAPUT XII. De anima et corpore atque de conjunctione eorum, et discessu ac reditu.
CAPUT XIII. De Anima, ac testimonia de ejus aeternitate.
CAPUT XIV. De Mundi temporibus primis ac postremis.
CAPUT XV. De Mundi vastatione et mutatione imperiorum.
CAPUT XVI. De mundi vestatione, ejusque prodigiis.
CAPUT XVII. De falso propheta et incommodis piorum, et illius internecione.
CAPUT XVIII. De mundi casibus in extremo, ac de iis praedictis a vatibus.
CAPUT XIX. De adventu Christi ad judicium, et de falso propheta devicto.
CAPUT XX. De Christi judicio, de Christianis, atque de anima.
CAPUT XXI. De cruciatibus et poenis animarum.
CAPUT XXII. De errore poetarum, atque de animae reditu ab inferis.
CAPUT XXIII. De resurrectione animae, atque ejus rei testimonia.
0808A CAPUT XXIV. De renovato mundo.
CAPUT XXV. De postremis temporibus, ac de urbe Roma.
CAPUT XXVI. De daemonis emissione, alteroque maximo judicio.
CAPUT XXVII. Adhortatio et confirmatio piorum.
LUCII CAECILII FIRMIANI LACTANTII EPITOME DIVINARUM INSTITUTIONUM, AD PENTADIUM FRATREM.
1017C PRAEFATIO. 1017C Totius epitomes ac institutionum concilium et ratio.
CAPUT PRIMUM. (Div. Inst. lib. I, c. 3.) De Divina Providentia.
CAPUT II. (Div. Inst. lib. I, c. 2.) 1019C Quod Deus sit unus, nec possint esse plures.
CAPUT III. (Div. Inst. lib. I, c. 3 et 5.) De Deo uno testimonia poetarum.
CAPUT IV. (Div. Inst. lib. I, c. 5.) Quod Deus sit unus testimonia philosophorum.
1022B CAPUT V. (Div. Inst. lib. I, c. 6.) Quod unum Deum vates, id est Sibyllae praedicant.
CAPUT VII. (Div. Inst. lib. I, c 9.) De Herculis vita facinorosa et morte.
CAPUT IX. (Div. Inst. lib. I, c. 19 et 21.) De deorum turpitudinibus.
CAPUT X. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) De Jove, ac ejus vita libidinosa.
CAPUT XI. (Div. Inst. lib. I, c. 11.) Varia emblemata, quibus Jovis turpitudines velarunt poetae.
CAPUT XII. Poetae ea, quae ad deos spectant, non omnia fingunt.
CAPUT XIII. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) Narrantur facta Jovis ex Euhemero historico.
CAPUT XIV. Saturni et Urani gesta ex historicis desumpta.
CAPUT XX. (Lib. I Div. Instit. cap. 11.) De Diis Romanorum propriis.
CAPUT XXI. (Div. Instit. lib. I, c. 20.) De sacris deorum Romanorum.
CAPUT XXII. (Div. Instit. lib. I, c. 22.) De sacris introductis a Fauno et Numa.
CAPUT XXIII. (Div. Inst. lib. I, c. 21.) De diis et sacris barbarorum.
CAPUT XXIV. (Div. Inst. lib. I, c. 22.) De origine sacrorum et religionem.
CAPUT XXVI. (Div. Inst. lib. II, c. 5.) 1033C De elementorum et astrorum cultu.
CAPUT XXVIII. De daemonibus, ac eorum operationibus malis.
CAPUT XXIX. (Div. Inst. lib. II, c. 9 et 18.) De Dei patientia atque providentia.
CAPUT XXX. (Div. Inst. lib. I, c. 18 III, c. 2 et 3.) De falsa sapientia.
CAPUT XXXI. (Div. Inst. lib. III, c. 3 et 4.) De scientia et opinatione.
CAPUT XXXII. (Div. Inst. lib. III, c. 4 et 7.) De philosophorum sectis, ac dissentione.
CAPUT XXXIII. (Div. Inst. lib. III, c. 7 et 8.) Quod summum bonum sit in vita quaerendum.
CAPUT XXXIV. (Div. Inst. lib. III, c. 9.) Quod ad justitiam nati sint homines.
CAPUT XXXV. (Divin. Inst. lib. III, c. 13.) Quod immortalitas sit summum bonum.
CAPUT XXXVI. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18.) De philosophis, scilicet Epicuro et Pythagora.
CAPUT XXXVII. (Div. Inst. lib. III, c. 18 et 20.) 1045A De Socrate, ac ejus contradictione.
CAPUT XXXIX. (Div. Inst. lib. III, c. 18, 23, 24.) De variis philosophis, ac de antipodis.
CAPUT XL. (Div. Inst. lib. III, c. 28.) 1047C De philosophorum insipientia.
CAPUT XLI. De vera religione ac sapientia.
CAPUT XLIV. (Div. Inst. lib. IV, c. 12 et 13.) Duplex Christi nativitas ex prophetis probatur.
CAPUT XLV. (Div. Inst. lib. IV, c. 14.) Christi virtus et opera probantur ex Scripturis.
CAPUT XLVIII. (Div. Inst. lib. IV, cap. 20.) De Judaeorum exhaeredatione, et Gentilium adoptione.
CAPUT XLIX. (Div. Inst. lib. IV, cap. 29.) Quod Deus non est nisi unus.
CAPUT L. (Div. Inst. lib. IV, c. 25.) Cur Deus humanum corpus assumpsit, ac mortem passus fuit.
CAPUT LI. (Div. Inst. lib. IV, c. 26.) De Christi morte in cruce.
CAPUT LIV. De religionis libertate in adorando Deo.
CAPUT LV. 1062A Ethnici justitiam in sequendo Deo crimine impietatis infamant.
CAPUT LVI. ( olim I.) (Div. Inst. lib. V, c. 16 et 17.) 1063B De justitia, quae est veri Dei cultus.
CAPUT LVII. (Div. Inst. lib. III, c. 17 et 18 V, 15 17 18 et 19.) De sapientia et stultitia.
CAPUT LVIII, alias II. (Div. Inst. lib. VI, c. 1 et 2.) De vero cultu Dei et sacrificio.
CAPUT LIX, olim III, al. De viis vitae, et primis mundi temporibus.
CAPUT LX. (Div. Inst. lib. VI, c. 3.) De justitiae officiis.
CAPUT LXI. (Div. Inst. lib. VI, c. 15, 16, 19, 24.) De affectibus.
CAPUT LXII, alias V. (Lib. VI Inst., c. 12, 18, 20, 23.) De voluptatibus sensuum coercendis.
CAPUT LXIV. (Lib. VI Inst., c. 18.) Affectus sunt domandi, et a vetitis abstinendum.
CAPUT LXVI, alias VIII. (Lib. VI Inst., cap. 23.) 1079B De fide in religione, et de fortitudine.
CAPUT LXVIII. (Lib. VI div. Inst., cap. 4.) De mundo, homine et Dei providentia.
CAPUT LXX. (Lib. VII Inst., c. 12, 13, 20, 21.) Animae immortalitas confirmatur.
CAPUT LXXI, alias XI. (Lib. VII Inst., c. 15, 16, 17, 19.) De postremis temporibus.
CAPUT LXXIII, alias XII. (Lib. VII Inst., c. ult.) Spes salutis in Dei religione et cultu.
But we have spoken sufficiently on the subject of providence in the first book. For if it has any existence, as appears from the wonderful nature of its works, it must be that the same providence created man and the other animals. Let us therefore see what reason there was for the creation of the human race, since it is evident, as the Stoics say, that the world was made for the sake of men, although they make no slight error in this very matter, in saying it was not made for the sake of man, but of men. For the naming of one individual comprehends the whole human race. But this arises from the fact that they are ignorant that one man only was made by God, and they think that men were produced in all lands and fields like mushrooms. But Hermes was not ignorant that man was both made by God and after the likeness of God. But I return to my subject. There is nothing, as I imagine, which was made on its own account; but whatever is made at all must necessarily be made for some purpose. For who is there either so senseless or so unconcerned as to attempt to do anything at random, from which he expects no utility, no advantage? He who builds a house does not build it merely for this purpose, that it may be a house, but that it may be inhabited. He who builds a ship does not bestow his labour on this account, only that the ship may be visible, but that men may sail in it. Likewise he who designs and forms any vessel does not do it on this account, that he may only appear to have done it, but that the vessel when made may contain something necessary for use. In like manner, other things, whatever are made, are plainly not made superfluously, but for some useful purposes.
It is plain, therefore, that the world was made by God, not on account of the world itself; for since it is without sensibility, it neither needs the warmth of the sun, or light, or the breath of the winds, or the moisture of showers, or the nourishment of fruits. But it cannot even be said that God made the world for His own sake, since He can exist without the world, as He did before it was made; and God Himself does not make use of all those things which are contained in it, and which are produced. It is evident, therefore, that the world was constructed for the sake of living beings, since living beings enjoy those things of which it consists; and that these may live and exist, all things necessary for them are supplied at fixed times. Again, that the other living beings were made for the sake of man, is plain from this, that they are subservient to man, and were given for his protection and service; since, whether they are of the earth or of the water, they do not perceive the system of the world as man does. We must here reply to the philosophers, and especially to Cicero, who says: “Why should God, when He made all things on our account, make so large a quantity of snakes and vipers? why should He scatter so many pernicious things by land and by sea?” A very wide subject for discussion, but it must be briefly touched upon, as in passing. Since man is formed of different and opposing elements, soul and body, that is, heaven and earth, that which is slight and that which is perceptible to the senses, that which is eternal and that which is temporal, that which has sensibility and that which is senseless, that which is endued with light and that which is dark, reason itself and necessity require that both good and evil things should be set before man—good things which he may use, and evil things which he may guard against and avoid.
For wisdom has been given to him on this account, that, knowing the nature of good and evil things, he may exercise the force of his reason in seeking the good and avoiding the evil. For because wisdom was not given to the other animals, they were both defended with natural clothing and were armed; but in the place of all these He gave to man that which was most excellent, reason only. Therefore He formed him naked and unarmed, that wisdom might be both his defence and covering. He placed his defence and ornament not without, but within not in the body, but in the heart. Unless, therefore, there were evils which he might guard against, and which he might distinguish from good and useful things, wisdom was not necessary for him. Therefore let Marcus Tullius know that reason was either given to man that he might take fishes on account of his own use, and avoid snakes and vipers for the sake of his own safety; or that good and evil things were set before him on this account, because he had received wisdom, the whole force of which is occupied in distinguishing things good and evil.1291 [The parables of nature are admirably expounded by Jones of Nayland. See his Zoologica Ethica, his Book of Nature, and his Moral Character of the Monkey, vols. iii., xi., and xii., Works, London, 1801.] Naturalem. Great, therefore, and right, and admirable is the force, and reason, and power of man, for whose sake God made the world itself and all things, as many as exist, and gave him so much honour that He set him over all things, since he alone could admire the works of God. Most excellently, therefore, does our Asclepiades,1292 Asclepiades was a Christian writer, and contemporary of Lactantius, to whom he wrote a book on the providence of God. [According to Eusebius, a bishop of this name presided at Antioch from a.d. 214 to 220; but this is evidently another.] Quid sit Deus. in discussing the providence of the Supreme God in that book which he wrote to me, say: “And on this account any one may with good reason think that the divine providence gave the place nearest to itself to him who was able to understand its arrangement. For that is the sun: who so beholds it as to understand why it is the sun, and what amount of influence it has upon the other parts of the system? this is the heaven, who looks up to it? this is the earth, who inhabits it? this is the sea, who sails upon it? this is fire, who makes use of it?” Therefore the Supreme God did not arrange these things on account of Himself, because He stands in need of nothing, but on account of man, who might fitly make use of them.
CAPUT IV. Quod omnia in aliquem usum creata sunt, etiam quae mala videntur: quare homo in tam fragili corpore ratione fruatur.
Sed de providentia satis in primo libro diximus. Quia et si est, ut apparet ex mirabilitate operum suorum, necesse est etiam hominem, caeterasque 0746B animantes, eadem providentia creaverit. Videamus ergo, quae ratio fuerit fingendi generis humani; quoniam constat, id quod Stoici dicunt, hominum causa mundum esse fabricatum: quanquam in hoc ipso non mediocriter peccent, quod non hominis causa dicunt, sed hominum. Unius enim singularis appellatio totum comprehendit humanum genus. Sed hoc ideo, quia ignorant unum hominem a Deo esse formatum, putantque homines in omnibus terris et agris tanquam fungos esse generatos. At Hermes non ignoravit hominem, et a Deo, et ad Dei similitudinem fictum. Sed redeo ad propositum. Nihil est (ut opinor) quod sit propter seipsum factum: sed quidquid omnino fit, ad usum aliquem fieri necesse est. Quis est enim vel tam ineptus, vel tam otiosus, ut 0746C aggrediatur aliquid facere frustra, ex quo nullam utilitatem, nullum commodum speret? Qui domum aedificat, non idcirco aedificat, ut tantummodo domus sit: sed ut in ea possit habitari. Qui navem fabricat, non ideo insumit operam, ut tantum navis appareat: 0747A sed ut in ea navigetur. Item qui vas aliquod instituit 0747A ac format, non propterea id facit, ut tantum fecisse videatur: sed ut vas illud effectum capiat aliquid necessarium. Similiter caetera, quaecumque fiunt, non utique in supervacuum, sed ad usus aliquos utiles laborantur.
Mundus igitur a Deo factus est, non utique propter ipsum mundum; neque enim aut calore solis, aut lumine, aut aspiratione ventorum, aut humore imbrium, aut alimonia frugum, cum sensu careat, indiget. Sed ne illud quidem dici potest, quod Deus propter seipsum fecerit mundum; quoniam potest esse sine mundo, sicut fuit antea, et iis omnibus quae in eo sunt, quaeque generantur, Deus ipse non utitur. Apparet ergo animantium causa mundum esse 0747B constructum; quoniam rebus iis, quibus constat, animantes fruuntur: quae ut vivere, ut constare possint, omnia his necessaria temporibus certis subministrantur. Rursum caeteras animantes hominis causa esse fictas, ex eo clarum est, quod homini serviunt, et tutelae ejus atque usibus datae sunt; quoniam sive terrenae sunt, sive aquatiles, non sentiunt mundi rationem, sicut homo. Respondendum est hoc loco philosophis, maximeque Ciceroni, qui ait: «Cur Deus omnia nostri causa cum faceret, tantam vim natricum viperarumque fecerit? cur tam multa pestifera terra marique disperserit?» Ingens ad disputandum locus: sed ut in transcursu breviter stringendus est. Quoniam homo ex rebus diversis ac repugnantibus 0747C configuratus est, anima et corpore, id est, coelo atque 0748A terra, tenui et comprehensibili, aeterno ac temporali, sensibili atque bruto, luce praedito atque tenebroso: ipsa ratio ac necessitas exigebat, et bona homini proponi et mala; bona, quibus utatur, mala, quae vitet et caveat.
Idcirco enim data est illi sapientia, ut cognita bonorum malorumque natura, et in appetendis bonis, et malis declinandis, vim suae rationis exerceat. Nam caeteris animalibus quia sapientia non data est, et munita indumentis naturalibus, et armata sunt: homini autem pro his omnibus, quod erat praecipuum, rationem solam dedit. Itaque nudum formavit et inermem, ut eum sapientia et muniret, et tegeret. Munimenta et ornatum ejus non foris, sed intus, non in corpore, sed in corde constituit. Nisi ergo essent 0748B mala quae caveret, quae a bonis utilibusque distingueret, non esset ei sapientia necessaria. Sciat ergo Marcus Tullius, aut ideo homini datam esse rationem, ut et pisces caperet usus sui gratia, et natrices viperasque vitaret salutis suae causa: aut idcirco ei bona malaque proposita, quia sapientiam acceperat, cujus vis omnis in discernendis bonis malisque versatur. Magna igitur, et recta, et admirabilis est vis, et ratio, et potestas hominis, propter quem mundum ipsum, et universa quaecumque sunt, Deus fecit; tantumque honoris illi habuit, ut eum praeficeret universis, quoniam solus poterat Dei opera mirari. Optime igitur Asclepiades noster de providentia summi Dei disserens, in eo libro quem scripsit ad 0748C me: «Atque ideo, inquit, merito quis arbitretur, 0749A proximum sibi locum divinam providentiam dedisse ei, qui poterat intelligere 0749A ordinationem suam. Nam sol iste est; quis eum videt ita, ut intelligat quia sol est, et quantum gratiae afferat caeteris institutis? hoc coelum est; quis id suspicit? terra haec; quis eam colit? hoc pelagus; quis in eo navigat? hic ignis est; quis eo utitur?» Instituit ergo summus Deus non propter se, quia nihilo indiget, sed propter hominem, qui his congruenter uteretur.