Stephani Baluzii Tutelensis Notae In Librum De Mortibus Persecutorum.

0297B Inter multos ac varios codices manuscriptos, quos vir litterarum ac litteratorum amantissimus, et in omni genere laudis excellentissimus, Joannes Baptista Colbertus, in publicam studiorum utilitatem ex omni Europa, Asia, Africa comparavit, repertus est unus auro contra aestimandus, in quo continetur Lucii Caecilii Firmiani Lactantii liber de persecutione, sive de mortibus persecutorum, quo hactenus caruerat Ecclesia. Non facit ille quod plerique solent; qui si veteris cujuspiam scriptoris opus ineditum, quantumvis leve sit ac tenue, nacti fuerint, diligenter occultant, tamquam in tenebris magis eluceat, ut gloriari possint se solos possidere, quod omnes habere vellent; caventque summopere, ne in manus aliorum venire possit. Liberalior excelsiorque est animus illustrissimi viri, quam ut falsa illa gloria teneri possit. Itaque cum intellexisset hunc Lactantii librum extare inter antiquos codices manuscriptos bibliothecae suae, satisque compertum haberet quantum hinc utilitatis accederet Ecclesiae, si vulgaretur, quanquam antea 0297C frequenter mandaverat ut, si quid ineditum videretur in eisdem antiquis codicibus, id totum praelo committeretur, tamen ea occasione mandatum dedit speciale, et solita magnitudine animi statim jussit, ut hic Lactantii liber in clarissimam lucem ederetur.

Damus igitur illum ex codice 1297 Bibliothecae Colbertinae (nunc in Biblioth. regia, in-4º, num. 2627) , qui octingentorum, aut circiter, annorum esse videtur, integrum quidem, sed ab imperita manu scriptum, adeoque pluribus mendis infectum. Atque ea quidem quorum emendatio facilis et obvia erat libere nos emendavimus: sed ea intacta reliquimus, in quibus audacia corrigendi non vacabat periculo. Fortassis alii feliciores erunt. Compositus et absolutus est liber eo anno, quo post extinctos persecutores dulcissimum et pulcherrimum pacis nomen auditum est in Ecclesia Christi, nostrisque hominibus tranquillitas ac loquendi scribendique libertas restituta. Quis enim historiam istiusmodi scriberet 0298B in medio atrocissimae persecutionis? Sane Lactantius libros divinarum Institutionum scripsit furente persecutione, in ipsis ejus initiis, ut ex capite secundo et quarto libri quinti colligitur: sed non emisit, impeditus videlicet rei et temporis necessitate, ut ipse loquitur in principio libri de Opificio Dei. At cum data esset pax, omnisque metus a pectoribus Christianorum depulsus beneficio Constantini M. imperatoris, tum vero Ecclesiastici scriptores indulgentia benignissimi principis usi, animum converterunt ad scribendum: quod antea non erant ausi. Itaque tum Lactantius divinarum Institutionum libros, in quibus loca quaedam sparsim reperiuntur, quae manifesto constat scripta esse post bellum sedatum atque extinctum, recensuit, pleraque addidit, imprimis vero ea, quae in initiis librorum et in epilogo dicuntur ad Constantinum; quae perperam nonnulli judicant notha esse, ac supposititia, adeo ut eorum praejudicio fretus Josephus Isaeus, qui postremam Lactantii editionem Romanam emisit, universa deleverit, 0298C quae in aliis editionibus ad Constantinum scripta leguntur. Et tamen puto non posse vere dubitari quin ea sint Lactantii, cum et ejusdem sint styli cum caeteris ejusdem operibus, et phrases quaedam, quae illic habentur, eaedem sint in variis locis istius historiae, et reliquarum Lactantii lucubrationum. Sed haud dubie duae antiquitus fuere divinarum Institutionum editiones, una ferme statim post datam Ecclesiae pacem emissa, cum adhuc Lactantius esset in Bithynia, altera post bellum Cibalense et Mardiense, cum venisset in Gallias propter Crispum Constantini filium. Qui ergo priore editione usi sunt, ea profecto non habuerunt quae postea de Constantino addita sunt; atque adeo mirum non est ea desiderari in quibusdam exemplaribus. Sed ut redeamus ad librum de mortibus persecutorum, a quo nos abduxit occasio disserendi de tempore quo scripti sunt libri divinarum Institutionum, certum est eum ab Auctore scriptum Nicomediae in Bithynia, ubi is habitavit per 0299A totum illud tempus quo persecutio in Oriente grassata est, et absolutum fuisse post confectum bellum apud Campum Serenum in Thracia, post quod integra fuit Ecclesiae pax, profligato, ac paulo post extincto Maximino, homine nostrae religionis inimicissimo. Colligitur illud ex pluribus ejusdem historiae locis, sed praecipue ex epilogo, in quo Auctor verbis apertissimis innuit haec scripta a se esse post datam pacem plebi Dei, quae per annos decem partim vastata, partim dispersa fuerat. Adde quod librum suum nuncupavit illustri regionum illarum confessori Donato, quem etiam compellat in medio operis, et in fine. Haec enim indicant eos tum simul fuisse, aut certe non magno locorum intervallo disjunctos. Illud etiam diligenter observandum est, eum illa tantum edicta, quae pro Christianis data sunt, in hoc opere descripsisse, quae proposita Nicomediae sunt, aliorum mentionem non facere: quia nimirum ea tantum refert, quae ipse proponi vidit, et quorum propterea copiam facile habere potuit.

0299B De patria Lactantii video varias esse sententias; quarum ea infirmior videtur, quae Firmo Piceni oppido eum ortum contendit, quia Firmianus vocatur. Eam ego praefero, quae Afrum fuisse censet. Nam et in Africa praeceptore usus est Arnobio; et Nicomediam accitus a Diocletiano, ut illic litteras oratorias doceret, ut ipse scribit, non aliunde venisse videtur, quam ex Africa, cum apud Hieronymum, in libro de viris illustribus legatur, ὁδοιπορικὸν suum ab Africa Nicomediam usque versibus hexametris descripsisse. Erat autem Nicomediae tempore persecutionis, quae sub Diocletiano universam commovit Ecclesiam; etiam cum data pax est. Nam quae in libro de Mortibus persecutorum dicuntur, de proposita Nicomediae Constitutione Constantini et Licinii, deque adventu Licinii in eam urbem, ea profecto ab alio scribi non potuerunt, quam ab eo qui quae scriberet oculis usurparet. Cum vero postea Constantinus, post bellum Cibalense, quod confecit anno Christi 304, 8 Idus 0299C Octobris, in Thraciam ac Macedoniam profectus esset, tum haud dubie Lactantius, ei forte an olim cognitus, e Nicomedia ad eum venit, et postea jussu ejus Gallias petiit, ubi Crispum Constantini filium latinis litteris erudivit. Putavit vir doctissimus Franciscus Chiffletius, Crispum a Lactantio institutum fuisse anno Christi CCCXII, eodem nimirum tempore quo primum Constantinus, ut ille ait, mox mater ejus Helena Christum agnovere, fidei nostrae sacramenta edocti ab Eusebio Episcopo Vesuntionensi, et Crispum cum Helena et Lactantio relictum Vesuntione a Constantino, cum is in Italiam profectus est adversus Maxentium. Verum narratio ex qua Chiffletius hanc historiam contexuit posterioris ac sequioris saeculi scriptum est, et nullam fidem meretur. Praeterea certum est Lactantium adhuc in Bithynia fuisse, cum bellum parabatur adversus Maxentium, et aliquanto post. Venit ergo Lactantius in Galliam (quod etiam placuisse video clarissimo viro Jacobo Gothofredo) anno tantum CCCXV cum pace post pugnam 0299D Cibalensem atque Mardiensem constituta inter Constantinum et Licinium, Magnus Gallias repetiit. Rediisse enim illum ad uxorem suam facile colligitur ex Zozimo et Epitome Victoris, ubi scriptum est Constantinum Magni filium, in Arelatensi oppido ante non multos dies editum, factum fuisse Caesarem cum Crispo, et Liciniano Licinii filio, quod contigisse anno Christi CCCXVII, Kalendis Martiis, docent Fasti Idatiani. Nam cum pugnatum in Pannonia sit anno CCCXIV exeunte, et ineunte anno CCCXVII natus in Gallia sit Constantinus, Constantini filius, necesse est patrem medio temporis in Gallia fuisse, adeoque illuc rediisse post pacem factam cum Licinio. Qua occasione verisimile est Lactantium, virum omnium suo tempore eruditissimum, ut Eusebius ait, a Constantino adductum fuisse in Gallias, ut Crispum imbueret cognitione historiae, et caeterarum bonarum litterarum. Et quidem facile assentior 0300A doctissimis viris Christophoro Browero et Aegidio Bucherio, qui tamquam rem certam tradunt, Lactantium Treviris senectutem extremam egisse, cum erudiendo Crispo daret operam, et hic verisimiliter libros divinarum Institutionum ad Constantinum Imperatorem contexuisse. At Chiffletius, honesto et decoro patriae amore ductus, hunc honorem aequa lance partitur inter Treviros et Vesuntionenses, sic Bucherio concedens Crispum Treviris eruditum a Lactantio fuisse, ut id tamen factum velit etiam Vesuntione. Sed conjectura illa nullum omnino fundamentum habet, praeter bonam clarissimi et optimi viri voluntatem, et inclinationem in suos Vesuntionenses. Caeterum Lactantium alibi quam in imperio Licinii fuisse, cum is religioni Christi manifesto contrarius apparuit, adeoque tum in Gallia fuisse, docet ipse ad Constantinum scribens in initio libri primi divinarum Institutionum. Nam malis, inquit, qui adhuc adversus justos in aliis terrarum partibus saeviunt, quanto serius, tanto vehementius idem omnipotens mercedem 0300B sceleris exsolvet. Coepit autem Licinius aperte saevire in Christianos anno CCCXX, ut certis argumentis ostenderunt viri doctissimi. Unde colligi potest Lactantium adhuc eo tempore in humanis fuisse. Imo ultra hunc annum eum produxisse aetatem docere ipse videtur in fine libri quarti divinarum Institutionum, ubi inter varias haereticorum sectas numerat etiam Arianos. Nam cum illi plene orbi universo non innotuerint, nisi post habitam Synodum Nicaenam, apparet Lactantium superstitem huic Synodo fuisse, si vera est lectio. Scio virum clarissimum et eruditissimum Michaelem Thomasium sustulisse ab eo loco nomen Arianorum, in ea quam curavit Lactantianorum operum editione, et habuisse sententiae suae suffragatorem Josephum Isaeum. Sed cum illi paucos veteres libros habeant istius suae sententiae assertores et vindices, et de novem Vaticanis, duobusque Vallicellanae bibliothecae, quod hanc clausulam habeant, fidem faceret illustrissimus Cardinalis Baronius; 0300C cum scirem praeterea unum Bononiensem, quem et Thomasius, et Latinus Latinius viderunt, tum etiam quatuor bibliothecae Regiae, sive Colbertinos, et veteres editiones, eas nimirum, quae Thomasianam antecesserunt, cum scirem, inquam, tot veteres codices et editiones mentionem hic facere Arianorum, et pauca admodum exemplaria vetera proferri, in quibus hoc nomen non extet, prae multitudine eorum, quae illud habent, non invitus assentiebar eidem Baronio Thomasium reprehendenti, quod contra omnium fere veterum exemplarium et editionum fidem, textum Lactantii corruperit, nulla, vel levi addita ratione cur id fecisset. Sed nunc, dum mecum repeto codices qui Arianos commiscent haereticis a Lactantio commemoratis non esse admodum veteres, duos vero bibliothecae Regiae signatos 3735 et 3736 sane vetustissimos et optimos, tum etiam vetustissimum illum Bononiensem, quo Thomasius utebatur, nullam eorumdem Arianorum mentionem facere, dubitare cogor num retinenda sit emendatio ejusdem 0300D Thomasii contra tot exemplarium manuscriptorum fidem, cum certum sit in istiusmodi rebus multitudinem testium, qui per imperitiam temeritatemque Scriptorum falsi fictique esse possunt, cedere interdum debere dignitati et auctoritati paucorum antiquiorum. Utcumque se res habeat, cum constet Lactantium in extrema senectute praeceptorem Crispi fuisse, necesse est illum circa ea tempora mortuum, quibus Constantinus vicennalia sui imperii celebravit. Accideritne illius mors Augustae Trevirorum, an alibi, exploratum non est. Ego huc valde inclino, ut cum Bucherio sentiam, eum in civitate illa et extinctum, et sepultum esse, cum id extrema illius senectus, quam illum egisse in Gallia docet Hieronymus, facile persuadeat.

Lucii Caecilii. In veteri codice ita simpliciter conceptus est titulus istius operis: Lucii (vel potius Lycii) Caecilii. Incipit liber ad Donatum confessorem, de mortibus persecutorum. 0301A Quod autem is sit Lactantius, cujus extant libri septem divinarum Institutionum, et alia quaedam opuscula, tanta ac tam manifesta sunt argumenta, ut res extra omnem controversiam posita esse videatur. Nam et stylus omnino Lactantianus est, ut facile periti rerum istarum aestimatores agnoscent; et versus interdum Virgilianos huic operi interserit auctor, ut solet Lactantius; denique pleraque, quae illic leguntur, eadem fere ad verbum in aliis ejusdem libris leguntur, ut suis infra locis adnotabimus. Adde auctoritatem sancti Hieronymi, qui in catalogo virorum illustrium recensens opera Lactantii, inter ea commemorat librum de persecutione, nimirum hunc nostrum. Neque movere quemquam debet, quod in Lactantii editionibus, quae manibus eruditorum feruntur, non Caecilius, sed Caelius appellatur, tamquam hinc colligi posse videatur Lucium Caecilium libri istius auctorem diversum esse a Lactantio. Nam licet verum sit eum semper vocari Caelium in editionibus quae praenomen ejus habent, ut sunt omnes posteriores, in 0301B Romana tamen anni Mcccclxx, quam curavit Joannes Andreas Episcopus Aleriensis, vocatur simpliciter Lactantius Firmianus absque ullo praenomine; et in codice 1975, bibliothecae Colbertinae, in quo continentur vulgatae Lactantii lucubrationes, diserte in titulo vocatur Lucius Caecilius Firmianus Lactantius; in codice vero 3736 bibliothecae regiae, Caecilius Firmianus. Imo cum videam eum appellari tantum Firmianum in codicibus 3737, 3738, 3740 bibliothecae regiae, et in codicibus 3573, 4095 et 4495 Colbertinae, tum etiam in optimo et vetustissimo exemplari manuscripto Academiae Oxoniensis, facile adducor ut credam pleraque vetera lucubrationum ejus exemplaria neque Caelii praenomen habere, neque Caecilii, ac nihilominus verum ejus nomen esse Caecilium, cum ita constanter vocetur in titulo istius historiae in codice 3736 bibliothecae regiae, et in codice 1975 Colbertinae, ut monuimus. Quanquam, fatendum enim est, L. Caelius Firmianus semper scribitur in codice regio 0301C 3735, quem diximus esse vetustissimum et optimum. Cur autem in titulo libri de mortibus persecutorum, et in codice illo regio praetermissum sit verum nomen Lactantii, quod est ultimum ex quatuor quae illi tribuuntur, id (ut in simili causa Sirmundus adnotavit ad Sidonium) librarii oscitantia evenisse credendum est: qui cum omnia Scriptoris istius nomina brevitatis studio adscribere nollet, pro ultimo, quod proprium erat, id potius imperite delegit, quod primo loco occurrebat.

Ad Donatum Illustrem horum temporum confessorem, qui novies tormenta pertulit pro nomine Christi, sex annorum spatio tentus in carcere, unde emissus est extremis Galerii Maximiani temporibus, ut legitur infra, cap. 16 et 35 istius operis. Eidem librum de Ira Dei nuncupavit Lactantius, scriptum post datam divinitus pacem.

De mortib. persec. Apud Hieronymum legitur simpliciter Lactantium scripsisse de persecutione librum unum. Sed nos retinuimus lectionem veteris exemplaris, quoniam 0301D manifestum est, consilium institutumque auctoris fuisse, ut miserabiles exitus eorum describeret, qui persecutionem adversus Christianos excitaverant. Mortes autem dixit, quomodo Cicero libro secundo de Finibus: Praeclarae mortes sunt imperatoriae. Item in fine libri primi Tusculanarum Quaestionum: Clarae vero mortes pro patria oppetitae, non solum gloriosae rhetoribus, sed etiam beatae videri solent. Tacitus, l. XI annalium: Multasque mortes jussu Messalinae patratas. Et lib. XIV: Sequuntur virorum illustrium mortes. Idem, lib. III Histor.: Varia pereuntium forma, et omni imagine mortium. Item lib. I: Laudatis antiquorum mortibus pares exitus. Et Statius in libro nono Thebaidos:

Desertasque tulit sine funere mortes.
Et paulo post:

Nil opus arma ultra tentare et perdere mortes.
Sanctus Augustinus, epist. 68: Insuper etiam, si quas 0302A mortes sibi ultro ingerunt, nobis volunt esse invidiosas. Idem, lib. I contra Gaudentium, cap. 6: Haec est innocentia partis Donati, ut hoc faciatis, adjunctis mortibus vestris, quod etiam apud Carthaginem in invidiam nostram de basilicis, quae vestrae fuerunt, sicut potuistis, et cum quibus potuistis, fecisse asseveramini sine mortibus vestris.