In Caput II.

Cruciatus est. Glossae Labbaei Cruciat et crucificat, σταυροῖ. Lactant. Instit. I, c. 16: Ab hominibus insigni supplicio affectum et excruciatum. Et mox, impium consilium de eo tollendo cruciandoque ceperunt. c. 18: Et cruciaverunt eum in humilitate magna. c. 21: Mirari desinet Deum ab hominibus esse cruciatum.

Post diem X. kal. apr. Elliptica locutio, quam supplere possis, post exortum diem decimum kal. apr. sive post eum diem incoeptum. Ita verba Christi, μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἐγείρομαι, a plerisque doctioribus exponuntur, postquam venerit dies tertius. Sic apud 0393B Marcum c. II, v. 2, post sextiduum, valet, sexto die inchoato. Haec et plura, post Antonium Augustinum et quosdam alios interpretes juris, ad legem 122, de verb. signif. Scioppius, Wisembachius, et nuper ad intelligenda veterum scripta utili opere de intercalatione Philippus Munckerus, quem ad lib. I, c. 2, num. 4.

Duobus Geminis consulibus. Problema chronologorum de anno, mense, et die, quo Christus Dominus salutifera passione genus humanum redemit, mei quidem propositi non est explicare; hoc enim agere si quis instituerit, ut veterum pariter diversas excutiat sententias, et recentiorum etiam calculos subducat, opus est. Suffecerit in praesens monuisse, multorum e Patribus opinionem hanc fuisse, quam Lactantius sequitur; Tertulliani nempe, Julii Africani, Hieronymi, Augustini, nec non Sulpicii Severi, et Pauli Orosii; imo et recentiorum, Glareani atque Haloandri, uno tantum anno Christum praedicasse 0393C Evangelium solemnius, eoque peracto, proximo inde, C. Rubellio Gemino et Fusio Gemino consulibus, passione ac morte functum esse. Eorum autem, qui hoc tempore cum cura quaestionem hanc agitant, illis videtur prae caeteris accedendum, qui consentiunt quidem in hoc cum veteribus, quintodecimo anno Tiberii imperatoris Christum baptizatum esse, cum hoc dicat Lucas diserte, c. III, nimirum Appio Junio Silano et P. Silio Nerva consulibus: ex eo autem quatuor paschata egisse, aut certe ante quartum, ingens illud, et omnibus omnium temporum hominibus piis venerandum sacrum obiisse; atque adeo hoc Sergio Sulpitio Galba et L. Cornelio Sulla consulibus fuisse peractum. Et haec sententia est Scaligeri, cui se adjungunt ex nostris, qui felicius horum temporum rationes componunt. His proximum assecuti videntur gradum, qui unum addunt annum, ante pascha quintum rati Filium Dei mortem illam generi humano salutarem occubuisse: caeteri abeunt longius. Ad mensem et diem quod attinet, 0393D satis constat ex historia sacra Christum passum et mortuum esse die quarta decima mensis Nisan, primo post aequinoxium plenilunio; hoc est, si Scaligerum sequimur, Aprilis die tertia. Sin unum adjiciendum Scaligerianae summae putaverimus annum, lunarem nempe (nam intercalatio ter in octaeteride fieri solita in illum annum incidisse non videtur), dies σταυρώσιμως fuerit, X. kal. apr. in quo, aut circa quem, plurium e veteribus vel computatio vel secuta priores narratio conquiescit. Sed haec plenius ac limatius elaboranda lubens aliis relinquo.

Quo officio repleto. Eleganter officii voce utitur, pro administratione. Nihil notius aut usitatius de comitibus palatii, praesidibusque et judicibus provinciarum, imo et de apparitoribus: afferam tamen nonnulla forsitan infra. Graeci quoque Patres ministerium Christi ὀικονομίαν vocant.

Procella nubis. Monet optime perillustris Cuperus, 0394A a divinarum ductu litteratum non fuisse recedendum. Certe externas istas tenebras cum coelesti luce temere interdum miscuisse, non parum obfuit quibusdam Ecclesiae priscae Patribus. Ita hic quoque vereor, ne ἐννόημα istud, quasi Christus repentinae interventu procellae sit ereptus oculis suorum, obhaeserit Lactantio ex iis, quae de Romulo apud Livium caeterosque historicos Romanos leguntur: ut de Homeri aut Virgilii nubibus, quibus illi deos suos aut heroas abscondunt, nihil dicam. Haud multo melius lib. IV, c. 21, nubem illam repente se circumfudisse dicit; cum tamen ex divinis Scripturis placide ac leniter, ut pleraque Christi acta in terris, res gesta colligatur. B. Cyprianus prope finem libelli de Vanitate idolorum, paulo simplicius et rectius: Tunc in coelum, inquit, circumfusa nube sublatus est.

Fundamenta miserunt. Sidonius Apollinaris lib. II, epist. 11: Neque jam semel missa fundamenta certantis amicitiae, diversis honorum generibus extruere cessarem. Non multo secus agrariae rei scriptores dixerunt, 0394B lineam aut limitem mittere, secundum fundi litterariam normam mittere, et similia. Radicem mittere habes apud veterem Bibliorum interpretem, II Reg. XIX: Murum aut vallum mittere, apud Lampridium in Vita Sept. Severi, c. 12, pro quibus vetustiores, agere radicem, ducere murum, dixerunt.

Petrus Romam advenit. Historiae illius veritas adhuc in dubio est, qua Petrum attinet.

Ac stabile. Solet ita etiam Lactantius ipse; ut lib. IV, c. 24: Habeatque radicem et fundamentum, stabilisque apud homines et fixa permaneat; et lib. VII, c. 10: Cum vero sibi domicilium stabile collocavit, etc. Fidele vero quod vocat, idem est; alterum enim interpretatur. Existimo autem hebraismum esse, et respici verba Dei, quibus per Ahiam prophetam Jeroboamo, sub conditione si pie ageret, Deique legibus insisteret, firmam ac stabilem domum promittit, I, Reg. X, v. 38: Ero tecum, et aedificabo tibi domum fidelem, quomodo aedificavi David domum. 0394C Veram autem Dei Ecclesiam, ut annotavit ad superius caput illustris Cuperus, sancti Patres passim domum aut templum Dei vocant, sacrarum nempe litterarum ductu. Et sic Lactantius quoque multis in locis: ut lib. IV, c. 10, ait: Filium Dei descendisse in terram, ut constitueret Dei templum, doceretque justitiam. Sic cap. 11: Volens igitur Deus metatorem templi sui mittere in terram, noluit eum in potestate et claritate coelesti mittere; cap. 13: Ecclesia est verum templum Dei, quod non in parietibus est, sed in corde ac fide hominum, qui credunt in eum, ac vocantur fideles; illud vero Solomonium templum, quia manu factum est, manu cecidit. Adde initium capitis 14, ubi multa et praeclara. Item lib. de Ira, c. 2, ubi similiter Christum vocat divini et immortalis templi conditorem. Ex aliis plura colligere vitandae prolixitatis gratia supersedeo.

Ad religionem novam. Dicam hanc ubique Christianis impegisse homines e pago verum est; ac idem facit etiam Galerius in edicto, quod Graece apud 0394D Eusebium et Nicephorum, latine infra hujus libri capite 34, legitur. De sensu verborum Julii Capitolini, si omnino et mihi eundum est in partes, Casaubono me accedere fateor; alter vir summus in nodo, quem ipse fatetur difficilem, sic ad emendationem confugere videtur, ut Poeta non optimus ad machinam. Sed hoc amor veritatis excuset dictum de viro, quem alioquin, uti par est, admiror et suspicio.

Ad excidendum coeleste templum. Sic Lactantius lib. V, c. 3: Cum veritatem penitus excidere connixus esset. Ita excidere vitia lib. III, c. 26, quomodo illic duo vetustiores codices; item lib. VI, c. 15, et de Ira Dei, c. 17.

Nusquam repente comparuit. Hoc ita ab auctore hujus opusculi paulo minus mirabimur tradi, si meminerimus a Tacito lib. II Hist., c. 8, narrari, diu post mortem ejus vagatam de eo quasi vivo famam. Sub idem tempus, inquit, tenente scilicet rerum 0395A summam Vespasiano, Achaia atque Asia falso metu exterritae, velut Nero adventaret: vario super exitu ejus rumore, eoque pluribus eum vivere fingentibus credentibusque. Persequitur dein, quas turbas dederit Neronem se fingens vilis quidam homuncio; de quibus ipsum adi Historicum, aut Casauboni notas ad Suetonium. Firmatum vero falsis hisce rumoribus errorem, qui adhaesisse videtur multis temporum illorum Christianis, Neronem aut superstitem, aut novissimis temporibus revicturum, ut adversus Christianum nomen omne saeviat, cum Lactantio nostro tangunt et refutant quidam Ecclesiae veteris Patres; ut Hieronymus in c. XI, Danielis, Augustinus de Civit. Dei lib. XX, c. 119, Ambrosius ad I Cor. IV, v. 9; alii et ipsi Neronem aut Antichristi typum, aut ipsum Antichristum fuisse ac futurum esse, suspicati sunt. Vide Chrysost. in II Thess. II, homil. 4, p. m. 1504, et serm. de Eleemos., Sever Sulp. Sacr. Hist. lib. II, c. 29, et Dial. II, c. ult., etc.

Cum descendere coeperit . . . . . Formulas veteres elegantiasque 0395B sermonis amare Lactantium vident, qui eum legunt; optimeque notat vir insignis, idem in voce descensoris, aut descendere factum. Adeantur insuper, si placet, Adr. Turnebus Advers. I. IX, c. 9, Interpretes Virgilii ad Georg. II, v. 326, et Torrentius ad illud Horatii Epod. 13.

Et imbres nivesque deducunt Jovem.
In his, quae ad pertusae a blattis, aut vetustate laesae paginae defectus circa hunc locum supplendos spectant, nihil habeo quod adjiciam, nisi quod existimem legi posse minori mutatione, et in ultima aetate; et sic porro, ut praeit amplissimus Cuperus: aut et in ultima saecula, initium Christi sanctum ac sempiternum cum descendere coeperit, redituros pronuntiant. Enochum vero cum Elia reversurum, quidam veterum putavere, teste Augustino lib. IX, de Genesi ad litteram, cap. 6. Cujus verba attulere jam alii, qui quid Gregorius Magnus eadem de re existimaverit, etiam 0395C ostenderunt. Inclinare huc videtur etiam Andreas Caesariensis, commentario in Apocalypsin, p. m. 45, quem edidit una cum quibusdam Chrysostomi libris Sylburgius; ut jam his multo antiquioris Tertulliani verba omittam aliorum opera item nota, quae leguntur apud ipsum lib. de Anima, c. 50, ubi plura ex eodem, prope ejusdem sententiae, collegit Pamelius. Imo hoc ipsum e Syr. c. 44, v. 11, firmare quidam nostrorum temporum heterodoxi sunt conati, quibus non tam verba Syracidae Graeca, quam interpretis latini versio favet: Henoch placuit Deo, et translatus est in Paradisum, ut det gentibus poenitentiam. In Graeca Hoeschelii editione, quam ad vetustissima exemplaria emendavit, legitur: Ἐνὼχ εὐηρέστησε Κυρίῳ, καὶ μετετέθη, ὑπόδειγμα μετανοίας ταῖς γενεαῖς. Verum de his multo satius fuerit adire celebratissimi nominis theologum Helmestadiensem D. Georgium Callixtum, tractatus de supr. Jud. parte ea, qua de signis agit decretorium illum diem praecessuris. Ab eo refutatum esse hunc errorem egregie, judicium est Joan. 0395D Henr. Boecleri, viri celeberrimi et doctissimi, Histor. Univ. pag. 210.