In Caput XI.

Deorum montium Cultrix. Cl. Baluzius, cujus non levi beneficio librum hunc respublica litteraria, ut vindici ac editori primo, debet, Deos hosce montium, quoque tangit Commodianus, Deos monteses, (sic enim legendum censet) nec non Deos montenses, quorum ex praescriptis Jovi dedicata est ara illa apud Gruterum, cujus dabimus mox inscriptionem, non dubitat eosdem habere; qui tamen, aut quorum nominum illi sint, fassus sibi non liquere. Et certe res non caret obscuritate. Videamus tamen, quam hic nobis viam praeeat Cuperus noster, vir eruditionis pariter et dignitatis amplissimae. Ex notis suis ad apotheosin Homeri, quod opus ad umbilicum nunc, ut audio, festinans cupide a priscarum studiosis elegantiarum expectatur, haec 0403D excerpta, pro reliqua benignitate sua, mecum communicavit vir humanitatis celebratissimae. Postquam de Homeri in monte summo positi pictura agere coepit, montium, inquit, magna olim veneratio, inque iis extructae arae et templa, ut satis superque ex historia tam sacra, quam profana patet, plerisque numinibus fuerunt. Unde apud Philostratum Indi Caucasum Θεῶν οἷκον vocant; Persae apud Herodotum, ἐπὶ τὰ ὑψηλότατα τῶν οὐρέων ἀναβαίνοντες, Jovi hostias immolant. Montinus, qui montibus praeest deus, apud Arnobium occurrit; mater Galerii Maximiani deorum montium cultrix mulier admodum superstitiosa Lactantio dicitur. Dii Montenses in Inscriptione apud Gruterum, p. 21, celebrantur; quae quia Romae inventa, videntur significari dii, qui septem montibus praesidebant, quorumque in honorem constitutum forsan est sacrum septimontium, quod celebratur a montanis, id est, qui montes inhabitabant, non autem a toto populo, uti apud Varronem lib. v. de L. Lat. legere 0404A licet: in septem quoque locis, teste Festo, faciebant sacrificium diis, ut opinor, praesidibus; ut apud eumdem palatualis flamen ad sacrificandum ei deae constitutus erat, in cujus tutela palatium esse putabant. Pergit dein de monte Argaeo, de deo Penino, de Jove item in montibus culto disserere, quae rectius ex ipso libro petentur, propediem in usus publicos prodituro. At in alia epistola, quae mihi attulit eas viri insignis notas, quibus hic fruuntur lectores, isthaec adjecit. Hac de re antea scripsi: sed cum non solos montes ut deos venerati sint, vide an potius legendum sit omnium. Sic c. 36: Qui et sacrificia per omnes deos suos quotidie faceret. Sed forte praecipue Elagabalum et alios deos coluit, qui sub montis effigie colebantur. Nam Elagabalus ita dictus est, quasi deus mons, vel deus montis, uti post Fullerum docet Salmasius ad Hist. Augustam; et ex Herodiano nummisque patet, ejus simulacrum nihil aliud fuisse, quam saxum ingens. Huc pertinet mater Deum, vel Cybele, quae fera montium dea vocatur Maecenati 0404B apud Diomedem, l. III, p. 514, vel quia in montibus culta, vel quia lapis informis ex monte excisus. Atlantem certe montem ut deum coluisse accolas, et Cappadocibus montem fuisse καὶ θεὸν, καὶ ὅρκον, καὶ ἄγαλμα, scribit Max. Tyrius dissert. XXXVIII. Quam in rem plura notari possent: sed accipe occasione matris deum duas emendationes, quas judicii tui facio. Strabo lib. X, p. 469, scribit, Phryges eam a loco πυλίνην vocare: at Πυλήνη est urbs Aetoliae, teste Stephano et Statio. Scribo quapropter Σιπυλήνην, quod nomen datum fuit matri deum; et ita in marmore Arundeliano Magnesii et Smyrnaei jurant per μητερα τήν σιπυληνην. Alter locus est Varronis apud B. Augustinum, lib. VII, c. 24, de Civitate Dei. Eamdem dicunt matrem magnam, quod tympanum habeat, significari esse orbem terrae; quod turres in capite, oppida; quod sedes fingantur circa eam, cum omnia moveantur, ipsam non moveri. Ultima sic restitue: quod sedens fingatur, circa eam cum omnia moveantur, ipsam 0404C non moveri. Id est, ideo Dea sedens fingitur, uti ex nummis plurimis patet, quia ipsa, sive terra, non movetur, cum tamen omnia circa eam moveantur. Non est hujus loci inquirere in placita philosophorum, qui vel terram moveri, vel stare immobilem docuerunt. Recte autem apud Lactantium, deorum cultrix; et ita Marticultores in inscriptione veteri apud Gruterum occurrunt. Quae sequuntur, ita jam olim emendabam, cum interesset dapibus, sacrificabat pene quotidie, ac vicariis suis epulas exhibebat. Ex ultima littera vocis cum, et brevi scribendi ratione, ir pro inter, omissa est haec propositio; et epulas legendum esse ex ipsa loquendi ratione patet. Vicariis igitur suis, sive ministris aulicis, comitibus, praefectis, qui circa eam erant, epulas exhibebat; iisque, ut sequitur, abstinebant Christiani. Scilicet cum illa dapes exhibere volebat, etiam sacrificabat, atque sacrificiorum λείφανα mensis jubebat inferri. Haec erant idolothyta, a quibus quomodo abstinere se Christiani debeant, Lucas et Paulus docent. Nonnulla, 0404D eaque non cuivis obvia, hac de re notare possem: sed tempus non sinit; tantumque monebo, eadem adversus Christianos fraude grassatum esse Maximinum, c. 37, infra. Haec amplissimus et doctissimus Cuperus; quae cum satis luculentam afferant huic loco explicationem, et elegantia sua placeant plurimum, meas cogitatiunculas de his in pauca contraham. Emendationes illae duae, verborum nempe Varronis apud B. Augustinum, et Strabonis de matre Idaea, seu Sipylena, placent vehementer; nec dubito, quin viris multo me doctioribus sese approbatum eant. Sed nec male, pro montium, reponere videtur omnium deorum cultricem; et sane dis deabusque omnibus, Jovi ac diis omnibus, Silvano et dis omnibus, similiaque complura, multae olim dicatae sunt arae. Quia tamen tutius est insistere lectioni codicis antiqui, montium deos interpretor, deos a profanis cultos Gentibus; has enim Moses ipse ait, deos suos collocasse super montes excelsos, et colles, et subter omne 0405A lignum frondosum, Deut. c. XII, v. 2. Adde II, Reg. XVII, v. 11 et plura; qualia sacrarum Litterarum testimonia et formulae Lactantio ob oculos fuisse videntur, consolatorium scriptum ad Christianos meditanti, cum nihil ad consolationem iis efficacius, nihil ad leniendam acerbitatem rerum potentius existat: quare ad eas conformat stylum suum saepius. Tamen aut septimontii deos, quorum meminit etiam Tertullianus ad Nationes, lib. II, c. 15. Arquis, et Jani, et montium septimontium (ubi fors legendum septimontii), aut montium Romanorum, qui fuere in Piceno in regione Reatina, (de quibus Siculus Flaccus, et Rei Agrariae scriptores caeteri,) horum, dico, aut aliorum deos montium nulla vetat religio sub istis comprehendere: nisi quod Sylvanus ille finium tutor Romulae istius sacrificium non admisit; hunc enim a foemina sic coli nefas fuit. At a coetu montensium deorum, de quibus inscriptio loquitur, Sylvanum minime excludendum puto, neque ex eorum caterva, in quos intendit digitum Commodianus; 0405B Exuperantius enim iste Sylvani se jactat sacerdotem, et mihi quidem verisimile fit, sacrificulum illum, Sylvanum ejusque συμβώμους καὶ συννάους, Herculem puta Rusticum, Liberum patrem, Nymphas et similia monstra, hic vel maxime innuere, utpote quorum et sacris operaretur, et monitis nocturnis, sibi, aut aliis factis, esset deditissimus. Sed en rudis illius arae marmoreae, in Quirinali colle repertae, inscriptionem:

Aram. Jovi. Fulgeratoris. Ex Precepto. Deorum. Montensium. Val. Crescentio. Pater. Deorum. Omnium. Et Aur. Exuperantius. Sacerdos Silvani. Cun. Fratribus. Et Sororibu. Dedicaverunt.

Ubi Pater, pro Patri, vitio lapicidae, aliaque, sed facile deprehendenda, occurrunt. Forma autem vocis Montenses certos hic designare videtur montes, quomodo Nemorensem Dianam Aricinam vocarunt, et ad 0405C eamdem formam Fretentes, Fabricenses, Comitatenses, apud Ammianum leguntur. Certius itaque dictu videtur, deos quidem hos incertos, et in quorum numerum aut nomina inquirere non auderent, sic fuisse cultos, notis tamen in montibus; ut Campestres in Inscriptione alia apud Grut., pag. 1015, n. 2, aut ut Genium, Tutelam, praesides locorum deos passim venerabantur. Huc refer historiolam de ajo locutio; item formulas, Sive Deus Sive Dea, Dis Omnibus, Dis Praesentibus, Deo Genio Tutelae Hujus Loci, Dis Praesidibus H. L. aliasque plures, in quibus sollicite cavebatur, ne quem male praeterirent. Ut igitur certos intra fines sermo meus redeat. Lactantium quidem et Commodianum omnes Gentium deos, Romae praesertim coli solitos, aut illos septimontii, quos diserte montium deos vocare vidimus Tertullianum, innuere arbitror: Inscriptionem vero illam aram praesentibus tantum in illis montibus, ubi ara fuit sacrata, dicatam fuisse. Verba autem, Quae cum esset, cum sequentibus recte se habere auguror, 0405D modo distinctione juventur, hoc nempe modo: Quare cum esset, dapibus sacrificabat quotidie. Cum esset, id est, ederet, aut coenaret. Sic ista non esses, apud Val. Maximum, l. IV, c. 3 in fine; sic secundum Hyginum, Fab. 139, rogabat Opem Saturnus, ut esset quod illa peperisset. Quae duo loca indicavit mihi ad Ovid. Art. Am. l. III, v. 757, illustris Heinsius. Sacrificare autem dapibus, ut apud Lact. I, c. 21: In quibus ipsi Sacerdotes non suo, sed alieno cruore sacrificant. Et lib. VI, c. ult. Verbo ergo sacrificari oportet Deo, siquidem Deus Verbum est. Si summo Jovi argento sacrificassem, habes apud Plautum in Mostellaria. Vicarios autem intellige in re sacerdotali. Sic M. Antoninus imperator apud Capitolinum, c. 2, dicitur nullum sacrificium per Vicarium fecisse, nisi cum aeger esset.

Nam erat hujus malitiae, Eutropius l. IX, c. 16. Diocletianus moratus callide fuit; sagax praeterea, et 0406A admodum subtilis ingenio, et qui severitatem suam aliena vellet invidia explere. Similia legas in Excerptis Joannis Antiocheni à Valesio editis. Simonidae praeceptum respexisse videtur Diocletianus, quod Hieroni dedit apud Xenophontem: verum justo latius extendisse. Ἀνδρὶ ἄρχοντι τὸ μὲν ἀνάγκης δεόμενον, ἄλλοις προστακτέον εἶναι κολάζειν, τὸ δὲ ἆθλα ἀποδιδόναι, δι᾽ ἐαυτοῦ ποιητέον.

Et qualiter sentiebant. Legendum esse, Et qui aliter sentiebant, vidit in addendis cl. Baluzius.

Apollinem Milesium. De oraculo Milesii Apollinis, seu Branchidarum, vide Strabonem lib. IX, et quae collegere eruditi ad Marmora Oxoniensia. Cumprimis autem adeundus Valesius ad Am. Marcell. l. XXIX, et pauca, sed praeclara afferens Isaacus Vossius ad Melam. lib. I, c. 17.