Praefatio.

0463A Ante annos aliquot, τοῦ μακαρίτου Joannis Columbi, viri eruditi rogatu, nonnulla in chartam tumultuaria opera conjeci, quae inservire arbitrabar posse uni aut alteri aurei hujus opusculi loco illustrando. Edita illa sunt Aboae, quae urbs Finnorum caput est: sed quemadmodum facile credo, ea doctis non plane probata fuisse, ita me non alia tunc temporis publici juris facere voluisse, velim iidem persuasum habeant. Columbus me certiorem fecerat, multa sibi in Lactantium annotata esse; nolui propterea falcem in ipsius messem immittere: sed ut morem amico, praeclarissimi Schefferi genero, et doctrinae perelegantis viro, gererem, notulas misi, quae editae in ultimo Septentrione sunt. Quid longiori vita vir dignior praestiterit, palam est; cumque animadvertam, haud pauca relicta esse, quae merentur illustrari pluribus, et cum ipsi mihi nonnulla meorum, neque enim hoc diffiteri pudet, minus placeant, coepi diligentius elegantissimum opusculum excutere, et notas meas, quas cum suis edidit Columbus, ubi commode id fieri potuit, hisce novis inserere, ut omnes ea via sub unum quasi conspectum cadere queant, et ut qui 0463B sententiam meam cognoscere desiderant; non teneantur singulis momentis consulere viri praestantis curas. Natae hinc mihi sunt annotationes longe auctiores: easque ut luce donem publica, facit Patrum disertissimus; faciunt res praeclarae, quas ille nos docet; et facit denique operis argumentum, quod hodie renasci miramur, et stupemus, quodque caput est omnium confabulationum, saltem apud eos, qui vetera tempora, vulnera Ecclesiae inflicta, et Persecutorum tragicos exitus secum animo revolvunt, quosque tangit ac cruciat Ecclesia Dei tam miseris, tam horrendis, et apud posteros forte fidem non inventuris modis vexata. Quod si aliquid dignum Lactantio, virisque doctis acceptum praestiterim, erit certe quod laeter serium in modum; secus si accidit, sique morosi ingenii homines, quibus nihil, nisi quod ab ipsis proficiscitur, placet, multa invenire se posse putant, quae ipsis displiceant, per me id fiat licet; quippe qui non litibus et commissionibus, sed verae eruditioni et humanitati, idque animi, cui lusus aliquando dari debet, relaxandi causa, vacuum a negotiis publicis 0463C tempus impendam.

Valere te juberem, lector, nisi manum injiceret Constantinus Magnus, decus et ornamentum libelli, quem a Lactantio compositum notis illustro. Nam cum is saepe ad partes vocandus sit, cum multa de eodem oblata occasione moneam, non abs re me facturum arbitratus fui, si in Illustrissimi Principis natalem inquirerem locum. Video eruditionis praestantis viros inter sese immane quantum dissentire, aliosque in Thracia, alios in Britanniis, alios alibi existimare natum esse magnum illum Imperatorem, qui in nummis non absque ratione vocatur Exuperator Omnium Gentium, Princeps Providentissimus, Ubique Victor, et Fundator Pacis: cuique in iisdem tribuitur Saeculi Felicitas, Beata Tranquillitas, nec non Securitas Reip. Hunc igitur principem Baronius, Pomponius Laetus, archiepiscopus Armachanus, in Britannicarum Ecclesiarum Antiquitatibus, atque nuper ed. Stillengfleet in Originibus Britannicis censuerunt natum esse in Britannia; aliique Helenam, matrem ipsius, filiam faciunt regis cujusdam Britanniae, 0464A quod certe purum putum figmentum est. Caeterum praecipuus prioris opinionis fundus est Panegyricus, quem Constantino Eumenius dixit: O fortunata, ait, et nunc omnibus terris beatior Britannia, quae Constantinum Caesarem prima vidisti! Illique addendus omnino est Panegyricus ab incerto auctore dictus Maximiano et Constantino, in quo haec verba leguntur: Liberavit ille Britannias servitute, tu nobiles illic oriundo fecisti. Verum, pace tantorum virorum quod fiat, alia ego omnia sentio; arbitrorque, Constantinum Magnum natum esse in Illyrico late sumpto, vel in Dacia Mediterranea, et quidem in urbe Naeso. Constantinus certe Porphyrogeneta illud nos absque ambagibus docet lib. II Themat. 9: Praefectura Daciae Mediterraneae sub Consiliario: urbes quinque, Pantalia, Germanus, Ναισὸς, ἡ πατρὶς τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου· Naesus, patria Magni Constantini. Stephanus, vel Epitomator ejus Hermolaus Barbarus, idem in v. Ναἳσὸσ testatur: Ναἳσσὸς, πόλις Θράκης, κτίσμα καὶ πατρὶς Κωνσταντίνου τοῦ βασιλέως. Urbs Thraciae, opus et patria Constantini imperatoris; putoque idem tradere Julium Firmicum lib. I Matheseos, atque 0464B apud eum legi debere cum Valesio ad Amm. Marcellinum ex mss. Naisum, non autem Tarsum; id quod editi libri servant: Apud Naisum genitus Constantinus, a primo aetatis gradu gubernacula Imperii retinens. Sed firmissimum argumentum nobis praebet auctor Excerptorum de Constantio Chloro, et Constantino Magno; cujus haec sunt verba: Hic igitur Constantinus natus Helena matre vilissima in oppido Naiso. Nihil certe clarius dici potest; transiremque ad alia, nisi conjecturam, quae mihi commode in mentem venit, cujusque etiam mentionem feci ad cap. 26 supponere e repub. litteraria judicarem; non quod illam aliis obtrudere velim, vel ipse etiam eam plane amplectar: sed ut diligentiores habeant, in quo sese exercere possint. Helenam ab aliis concubinam Constantii vocari notum est: verum nemo, quod equidem sciam, inventus est, qui eam dixerit fuisse vilissimam foeminam, praeter auctorem Excerptorum, qui tamen forte non ita scripsit, cum non sit verosimile, Christianum ita locuturum de piissima et venerabili, quemadmodum in nummis vocatur, 0464C Augusta. Quid igitur? titubanter et dubius plane dico, scriptum forte fuisse, vilissimo in oppido. Nam videtur hoc oppidum non valde illustre, vel magnum fuisse; et certe mox in iisdem Excerptis sequitur, Constantinum illud mirifice ornasse: Stephanus ejusdem istud κτίσμα facit; et inde magnifice ornatum cum fuerit, mirum non est, vocari Amm. Marcel. XXI, 10, copiosum oppidum. Miror autem, eruditorum nonnullos hanc urbem eamdem esse existimare cum Nasto et Nesto (quarum illam Stephanus facit urbem Thraciae, alioque modo scribi Νεστὸν addit; hanc vero urbem et fluviam Illyriae) eosdemque memoria mandare, Nesti urbis Illyriae et fluvii neminem e veteribus meminisse; at Nestum, Thraciae fluvium longe celeberrimum, memorare Melam, Plinium, Solinum. Nam ego quidem arbitror, Plinium VIII, 16, non alium, quam Illyriae Nessum memorare, quando notat, in Europa inter Acheloum tantum Nestumque amnes leones esse; et Scylax Caryandensis, vel qui ejus sub nomine editus est Geographus, in Illyria memorat κόλπον Νεσταῖον, et urbem, vel fluvium, neque enim adjicitur 0465A unum ex iis, Νεστόν. Quin imo Apollonius Rhodius IV, 1215, Nestaeos etiam eidem regioni adscribit; et notanda sunt Scholiastae verba: Τοὺς Νεσταίους Σκύλαξ φισίν ἔθνος Ἰλλυρικόν· ἀπὸ τούτων περίπλους Ἐστὶν εἰς τὸν κόλπον ἡμέρας μιᾶς. Καὶ Ἐρατοσθένης ἐν Γ. γεωγραφουμένων φησί. Μετὰ Ἰλλυριοὺς Νεσταῖοι, κατ᾽ οὓς νῆσος Φαρος, Φαρίων ἄποικος. Id est: Nestaeos Scylax dicit esse gentem Illyriae: ab his in sinum unius diei est navigatio; et Eratosthenes in tertio Geograph. libro ait: Post Illyrios Nestaei, prope quos insula est Pharus, Phariorum colonia, Fuit igitur in Illyria urbs et fluvius Nestus; fuit Nessus, vel Nestus fluvius Thraciae, et denique Naisus urbs patria Constantini, quam et Thraciae urbem facit Stephanus, late scilicet regionis hujus nomine sumpto: nisi cum Valesio quis rescribere velit Δακίας, et intelligere Daciam mediterraneam, de quo in Notis satis multa doceo. In oppido igitur Naiso natus Constantinus, a rerum gestarum gloria postea Magnus dictus; videturque vile et parvum fuisse, quia Constantinus illud mirifice ornavit, 0465B ut scilicet natalem locum illustriorem redderet. Vilissimum inde dicitur auctori Excerptorum, si tamen conjectura mea vera est, quam vel eo nomine premere diutius nolui, ut ab Augusta Helena vilitas auferatur, quam etiam non memini ab ullo veterum illi objectam fuisse; nisi quod Eutropius narret Constantinum Constantii filium fuisse ex obscuriori matrimonio, quod certe respectu secundarum nuptiarum, quas Constantius celebravit cum Valeria Diocletiani imp. filia, dici ab eo potuit. Sed ut pergam, nullo praeterea modo temporum ratio permittit, ut in Britannia Constantinus nasci potuerit. Natus enim est anno Christi 272, coss. Aureliano et Basso, diu antequam pater Caesarea dignitate fuit ornatus, quod factum est anno Christi 291. Neque enim insulam illam ingressus est, antequam Caesar foret, et antea sine dubio ut plurimum in Illyrico egit; ut enim auctor Excerptorum loquitur, Constantius D. Claudii optimi Principis nepos ex fratre, Protector primum, exin Tribunus, 0465C postea Praeses Dalmatiarum, ultimamque dignitatem accepit a Caro, qui regnare coepit anno 282. vel certe eam sub eo gessit, uti patet ex Vopisco in Carino. Nec quicquam illustres viros juvat Eumenius: egoque arbitror, alium longe verborum, quae adferuntur, sensum esse: nempe, Constantinum primam Britanniam vidisse Caesarem, non quia ibi natus, sed quia, patre mortuo, ab exercitu Caesar est factus; id quod verum esse patet satis superque ex iis, quae in notis observavi. Nec etiam quicquam alter panegyrista evincit, qui dicit, Constantinum Britannias nobiles illic oriundo fecisse. Nam oriri quidem dicuntur, qui nascuntur, et in vitam introeunt homines, iisdemque ortus tribuitur: sed eaedem voces singulari elegantia etiam usurpantur de iis, qui Reges, Imperatores, vel Caesares fiunt. Sic Caius et Lucius ab Augusto adoptati, et principes juventutis designati, Orientes juvenes dicuntur Paterculo, II, 99 et exortum principis Vespasiani dixit Plinius XXXIII, 3, de initio imperii ipsius loquens; et de eodem, ut multis videtur, 0465D verba facit Curtius X, 9: Proinde jure meritoque populus. R. salutem se principi suo debere profitetur, cui noctis, quam pene supremam habuimus, novum sidus inluxit. Hujus hercule, non solis Ortus, lucem caligantem reddidit mundo. Neque aliter panegyristae loqui solent. Cap. 1 Paneg. Maximiano et Constantino dicti: Sacratissimi principes, Maximiane, velis nolis, semper Auguste, et Constantine Oriens imperator; cap. 8: Hic est, qui in ipso Ortu Numinis sui, Gallias priorum temporum injuriis efferatas reip. ad obsequium reddidit; id est, simul ac factus fuit imperator, initio imperii. Eumenius cap. 10 panegyrici dicti Constantino: Ignobilem credo aliquam Barbarorum manum repentino impetu, et improviso latrocinio Ortus Tui Auspicia tentasse; idemque in alio Paneg. cap. 2, diem, quo Constantinus Caesar est dictus, appellat divinum Ortum majestatis suae. Adeo ut quando Constantinus dicitur Britannias nobiles fecisse illic oriundo, 0466A nihil certe aliud evinci inde possit, quam illum ibi purpuram sumpsisse, et Caesarem, vel Imperatorem factum esse, quae etiam sententia est Justi Lipsii in Admirandis, et Joh. Livineii; estque loquendi ratio desumpta a sole, vel sideribus, quibus Imperatores solebant comparari. Britannicus ab Octavia sorore vocatur apud Senecam sidus orbis: Antoninus Philosophus se senem vocat solem occidentem, Commodum vero orientem ἀνατέλλοντα; et Geta atque Caracalla in rarissimo Ephesiorum nummo apud Sponium et Morellium vocantur ΝΕΟΙ ΗΛΙΟΙ.

Quid mihi porro de Actis Pilati videatur palam feci ad cap. 36. Incidi postea in Opera posthuma Episcopi Cisterciensis; et animadverti, virum Illustrem pag. 51 notare: «Acta Pilati plena impietatis adversus Christum conflicta ex mandato Maximini Tyranni, publice tam in agris, quam in civitatibus proposita, et a ludimagistris addiscenda pueris tradita esse; his Romanos usos esse sub Diocletiano et Maximino, ad Christianos a martyrio revocandos, 0466B ut testantur verba Maximini in passione Ss. Tarachi, Probi, et Andronici: Iniquissime, non scis quem invocas, Christum hominem quemdam factum, sub custodia Pontii Pilati positum, cujus acta reposita (aliter legitur in editis) sunt.» Quod si illustris antistes per Maximinum intelligit Galerium Maximinum, quo imperante Acta haec conficta fuisse Eusebius testatur, certe illis sub Diocletiano et Maximino (vel Maximiano potius) uti non potuere Romani; quippe qui purpura sese exuerant, antequam haec Acta publicata sunt. Deinde Maximinus imp. verba in passione laudata non protulit, id quod videtur censere episcopus; sed Numerianus maximus praeses, qui in jus martyres traxit Diocletiano et Maximiano Herculio (ex quibus ut hoc obiter moneam interpres Theodori Metochitae male tres impp. facit, Diocletianum, Maximianum, et Herculium, cum ipse scripserit, Διοκλετιανός καὶ Μαξιμιανὸς ὁ Ἑρκύλιος) iterum Coss. uti Acta testantur, licet non inveniam, eos simul secundum consulatum 0466C gessisse. Praeterea Eusebius haec spurcissima Acta, ut monui, Galerio Maximino tribuit; unde et lib. I, cap. 9, χθὲς καὶ πρώην illa inventa fuisse scribit. Vir doctus, qui dissertationem de legione fulminatrice publicavit nuper, scribit Diocletianum et Maximinum haec Acta cudisse, cum tamen Diocletianus, jam imperio deposito, Salonae ageret; arbitraturque, Acta Pilati laudata Justino Martyri, Tertulliano, et aliis, esse etiam supposititia: cui tamen opinioni adversatur Episcopus Cisterciensis; quam litem aliis relinquo examinandam.

Eodem capite 36 per summum sacerdotem apud Prudentium, non pontificem Romanorum Maximum, sed Cybeles sacerdotem intelligi debere doceo. Et procul dubio is primus erat sacerdotum Cybeles, et reliquorum caput, quomodo et Apuleius lib. I. Isidis sacerdotem maximum celebrat: Ac cum ad ipsum jam templum pervenimus, sacerdos maximus, quique divinas effigies progerebant . . . disponunt rite simulacra.

Notatu insuper dignum est, Lactantium cap. 4 narrare, 0466D Valeriano direptam vel dereptam, uti scribendum judico, cutim et infectam rubro colore, in templo barbarorum deorum ad memoriam clarissimi triumphi positam, et legatis Romanorum semper fuisse ostentui. Nam auctor Chronici Alexandrini similia de Carino tradit: eum nempe victum Carras profugisse, et a Persis captum, mox interfectum esse, pellemque detractam eos fecisse saccum, et σμυρνίσαντες, vel unguentes servasse εἰς ἰδίαν δόξαν, gloriae causa. Unde haec hausta sint, ignoro plane: Nam nemo aliorum auctorum tale quid de Carino memoriae mandavit; quippe qui victus et occisus fuit in praelio, quod cum Diocletiano habuit apud Nargum in Moesia. Adeo ut Chronici illius auctor valde caute legendus sit; uti eo ipso loco Carum facit avunculum Carini, qui tamen illius, nec non Numeriani, fuit pater. Κάρινος ὁ βασιλεὺς ἀπιὼν πολεμήσας κατὰ Περσῶν κατὰ τοῦ θείου αὐτοῦ Κάροῦ· Carinus in Persas profectus cum Caro 0467A avunculo suo. Neque tantum ex patre avunculum facit: verum etiam scribit, Carinum patri in Persas proficiscenti comitem fuisse; cum contra Carinus Gallias rexerit, et Numerianus expeditionem cum patre in Orientem susceperit, teste Vopisco. Quod si vox αὐτοῦ abesset, vel addita foret ab ignaris librariis, θείου Κάρου, reddi posset, Divi Cari; quomodo is non modo in nummis, verum etiam a Nemesiano in Cynegetico, quod scripsit ad Carinum et Numerianum, appellatur:

Mox vestros meliore lyra memorare triumphos
Accingar, Divi fortissima pignora Cari.

Ad cap. 16 notavi, humani aliquid Casaubonum v. Clar. pati, cum scribit Constantium bello Persas vicisse. Idem tamen etiam tradit auctor Chronici laudati pag. 642. Πέρσαι, ait, κατὰ κράτος ἐκινήθησαν ὑπὸ Κωνσταντίνου καὶ Μαξιμίνου Ιὀβίου; Persae maximo bello a Constantio et Maximino Jovio Caesaribus devicti sunt. Haec gesta esse dicuntur Maximiano Herculio V 0467B et Maximiano Jovio Caesare II coss., qui annus U. C. est 1050 et Christi 297, quo certe Galerius Maximianus Narseum superavit: sed Constantius in Britanniis bellabat. Deinde Maximinus Jovius est Galerius Maximianus Jovius, cum C. Valerius Maximinus illo tempore nondum Caesar fuerit factus.

Putabam (Vid. not. ad cap. 29) , Aurelium Victorem corrigendum esse, interposita particula et: sed vulgata etiam scriptura declarat, Licinium simul factum esse Caesarem Augustum; cum alias primo Caesarea dignitas, inde Augusti nomen daretur Principibus.

Disserui (Vid. not. ad cap. 39) de combustione cadaverum, putavique in binis inscriptionibus haec verba, Corpus Integrum Conditum, denotare corpus illud non crematum, verum humi mandatum esse. Nondum conjecturam illam damno: sed videant tamen eruditi, num potius significare illi, qui monumenta ista posuerunt, velint, corpora non mutilata, verum integra humata esse. Nam illud ut fieret, magna 0467C Gentiles tenebat religio; magnumque ipsis solatium erat, si florentibus et integris membris, ultimum valere rebus humanis dicerent. Statius II Sylv. 1, 156:

Gratum est, fata tamen, quod non mors lenta jacentis
Exedit puerile decus, manesque subivit
Integer, et nullo temeratus corpora damno,
Qualis erat . . .
Quo non incommode refert Gevartius factum Augusti, qui supremo die, petito speculo, capillum sibi comi, ac malas labentes corrigi praecepit, Suotonio teste. Scilicet umbras ita apud inferos versari, ut corpora ex vita decedebant, habebant persuasum; uti vel Deiphobus Apud Virgilium VI Aen. et Laius apud Statium II. Theb. ne alia exempla advocem, docent. Inde est, quod tam graviter in Antonium invebatur Cornelius Severus apud Senecam Suas. VII, quod Ciceroni caput et manum amputari jusserat:

0467D Haec nec in Emathio mitis victoria Perse,
Nec te, dire Scyphax, non fecit in hoste Philippo.
Inque triumphato ludibria cuncta Jugurtha
Abfuerant, nostraque cadens ferus Annibal ira
Membra tamen Stygias tulit inviolata sub umbras.
Et forte huc etiam respicit Nero, cum apud Sueton.: Nihil prius ac magis a comitibus exigit, quam ne potestas cuiquam capitis sui fieret, sed ut quoque modo Totus cremaretur: quanquam ludibrium, et caput pilo infixum, uti fieri solebat, ante oculos habere potuerit. Integri igitur inferos adire exoptabant Gentiles, ut scilicet integris etiam membris in campo Elysio choreis et epulis operam dare possent. Hinc puto occisorum membra diligenter fuisse aptata, ut scilicet tanquam integri conderentur. Statius III Th. 132.

Vulneraque alta replent lacrymis. Pars spicula dextra
Nequicquam parcente trahunt; pars molliter aptant
Brachia trunca loco, et cervicibus ora reponunt.
0468A Vulnera itidem obligabant; uti apud Euripidem Phoen. vs. 1663, Antigone Creontem rogat, ut vulnera fratris Polynicis occisi obligare posset:

Ἄλλ᾽ ἀμφὶ τραύματ᾽ ἄγρια τελαμῶνας Βαλεῖν.

Capite eodem, de rege saeculi nonnulla ad Tertullianum explicandum monui, suspicatusque postea sum, scribi haud incommode posse, pro diaboli scilicet aemulatione regis saeculi; nam diabolus in Novo Foedere, et quidem in Evangelio Joannis, Ἄρχων τοῦ κόσμου, et in Epistola ad Corinthios secunda, ὁ θεὸς τοῦ αἰῶνος τούτου, vocatur: vel vulgatam scripturam ita explicari posse, pontificem maximum esse ad diaboli imitationem regem saeculi.

Adjiciendum tandem est, Freherum, vir. ampl. pererudite de tributorum variis generibus agere in dissert. quam de Numismate Census composuit; et valde illustrari Lact. caput tertium et vicesimum per verba ejus, quae sequuntur. Tenendum est certe, ait, 0468B tributum soli, id est, agrorum, pro modo et latitudine eorum indictum fuisse, ut Ulpianus de Censibus docet; vel potius pro feracitate. Stipendium enim et tributum onera sunt fructuum, lib. VII D. de Usufr., lib. Neque D. de Impens. in res dotales factis. Unde Maecenas apud Dionem: Φόρον ἐπιτάξας πᾶσιν ἀπλῶς τοῖς ἐπικαρπίαν τίνα τῷ κεκταμένῳ αὐτὰ παρέχουσι. Nec agris solum, sed caeteris etiam facultatibus, auro facto et infecto, pecuniae numeratae, mancipiis, gregibus tributa imponebantur pro eorum modo. Qui ut inter divites et inopes diversus: ita et tributi onus; neque hoc inopibus valde formidandum. At capitis tributum in omnes peraeque unum, liberos modo (nam servorum nulla capita: sed pecudum instar pro pretiis suis a domino cum caeteris fortunis horum tributum dependebatur) divites et tenues, maritos et caelibes, parentes et orbos. Non dicam juvenos et senes, quod ei rei modus datus, ut nec ante vigesimum annum capite obligaretur, et senectuti sua immunitas esset: nisi quod in Judaea hoc etiam aliquantulum aggravatum 0468C Ulpianus auctor est D. lib. III D. de Censibus.

Hic cum te iterum relinquere, lector, vellem, ecce affertur ex Italia Henrici Norisii, viri certe celeberrimi, et cui plurimum antiquitatis studium debet, Epistola Consularis, quam mihi ille dono mittebat. Ad caput Lactantii 10 doceo, Caesares in Augustorum plane fuisse potestate, nec propterea mirum esse, Galerium Maximianum ad carpentum Diocletiani concurrisse. Haec mea et aliorum sententia valde firmatur a viro praestantissimo; quippe qui p. 177 laudatae Epistolae docet, Caesareum nomen nullius imperii indicium fuisse. Antonius Pagi, vir itidem pereruditus, imperium Caesareum subinde commemorat; hoc alii explodebant, quos ita loquentes introducit: Nos plane, inquiunt, ignoramus, quidnam sit hocce imperium Caesareum Domitiani ac Commodi, ut ille tuus fingit. Nam Dio lib. LIII disserens de titulis imperator. testatur, appellationem Caesaris nihil peculiaris potentiae significare, sed tantum successionem stirpis. Et ne 0468D a Domitiano discedamus, Tacitus in fine lib. III Histor. scribit, Domitianum post necem Vitellii a frequenti milite Caesarem consalutatum. Et initio lib. IV ait: Nomen sedemque Caesaris Domitianus acceperat. Eo autem titulo nullum eidem imperium collatum, patet ex iis, quae statim subjungit: Praetura Domitiano et Consulare imperium decernuntur. Praetura nullum imperium, sed jurisdictionis tantum potestatem Domitiano conferebat. Caeterum ut Caesar, idemque filius Vespasiani Augusti, quidpiam auctoritatis ac potestatis supra privatos praetores haberet, eidem Consulare imperium S. C. decretum fuit, quod nuda illa Caesaris appellatio nullum eidem imperium tribuebat. Marcus Aurelius filios adhuc pueros Caesares creavit, nullo cum eisdem imperio cujus ob aetatem nondum capaces erant, communicato. Idem vero post annum nonum imperium proconsulare Commodo tradidit, ante quod sine ullo imperio Caesar tantum fuerat. Etenim 0469A Augusti potestatem atque imperium intra urbem sibi reservantes, filios Caesares imperio proconsulari extra urbem insigniebant. Itaque Commodus ac reliqui Caesares, ante imperium proconsulare, omnis imperii expertes censebantur. Hinc cum anno 175 Senatus nuntium necis Avidii Cassii accepisset, inter festivas acclamationes absenti M. Aurelio factas dixerunt: Commodo imperium justum rogamus, Commodo Tribunitiam potestatem rogamus. Erat igitur Commodus sine imperio, quamvis jam inde ab anno 166 Caesar esset, destinatus tamen ad imperium, quod una cum tribunitia potestate eodem demum anno 175 accepit. Idem Commodus cum Albinum Caesaris nomine donasset, hic postea imperator pro concione dixit: Commodum donantem ne Caesariano nomine contempsi. Non imperium Caesareum dixit, sed purum putum nomen Caesareum. Horum auctor Capitolinus cap. 2 et 3 in Albino. Haec apud virum tam praeclarum, et Fastorum correctorem et conditorem, cujus amicitiam, humanitatem et eruditionem maximi facio, leguntur; 0469B atque ex iis, lector, perspicere simul potes, non male Julianum sese vocasse Apparitorem fidum; et Galerium Maximianum apud Lactantium cap. 9 causas habuisse, quare detrectaret Caesaris nomen, cumque illud in litteris ad se datis audisset, exclamaret truci vultu ac voce terribili: Quousque Caesar? et quare tandem Galerius Maximinus cap. 32, nec Caesarem se, nec tertio loco nominari volebat.

Haec commodum digesseram, cum ecce mihi litterae a viro praestantissimo afferuntur; quas quia Caesaream dignitatem magis illustrant, non secus ac annum, quo Constantius ac Galerius designati Caesares fuerunt, adjicere, lector, bona tua cum venia, visum fuit.