Caput Primum.

Addetur his omnibus. Fallor, aut intelligitur diabolus qui praecipuus fidelium adversarius et hostis est, quemque dicit tandem etiam vincendum esse, non secus ac instrumenta ejus persecutores superati fuerunt: cap. 14: Novies enim tormentis cruciatibusque variis subjectus, novies Adversarium gloriosa confessione 0471C vicisti; mox idem repetens, eum Zabulum, vel diabolum vocat: Novem praeliis Zabulum cum satellitibus suis, id est, persecutoribus, debellasti. Et quanquam Maxentius c. 43 dicatur unus interesse de adversariis Dei, tamen ille aliique omnes eo, quo haec scribebat tempore Lact. sublati fuere persecutores; unde cap. 50: Hoc modo Deus universos persecutores nominis sui debellavit, ut eorum nec stirps, nec radix ulla remaneret. Et tamen his omnibus addetur adversarius, id est diabolus; id quod etiam indicat fine hujus libelli: Ut omnes insidias atque impetus diaboli a populo suo arceat, ut florescentes ecclesias perpetua quiete custodiat; quod si fit, diabolus certe victus est, et additur reliquis adversariis proculcatis. Atque ita diabolus dicitur martyribus certamina parare. Passio Ss. Perpetuae et Felic.: Puellis autem ferocissimam vaccam, ideoque praeter consuetudinem comparatam, diabolus praeparavit, sexui earum etiam de bestia aemulatus. Graeci hunc adversarium similiter vocant ἀντικείμενον, quomodo Chrysost. in cap. XII II ad Cor. 0471D Epistolae, citans III Reg. IV, οὐκ ἦν Σατὰν ἐν ἡμέραις αὐτοῦ, explicat, τουτέστιν ἀντικείμενος; et ita ὁ ἀντικείμενος in Epist. ad Thessal. est Dei adversarius, vel Antichristus, qui semper et perpetuo Deum oppugnat.

Restituta per orbem tranquillitate. Ita eleganter loquebantur, quia bella tempestatibus, uti notissimum, et procellis comparabantur. Inde in nummo Antonini apud Tristan. t. I, p. 576: Tranquillitas. Aug., ut indicarent, Antoninum prudentia sua et virute pacem et tranquillitatem dedisse imperio Romano. 0472A In aliis numismatis occurrit Serena Tranq. et ita mox Lactantio pax jocunda et serena dicitur.

Templum Dei, quod ab impiis fuerat eversum. Hic agi de templo Nicomediae, quod a Diocletiano et Maximiano eversum fuit, uti patet ex cap. 13, putat doctissimus Baluzius. Verum ego arbitror, intelligi in genere debere Christianam religionem, vel Christianos ante vexatos acerba persecutione, nunc vero per Constantinum paci et quieti redditos. Hinc mox nihil de aedificio extruendo sequitur, uti omnino necesse erat: verum de mentibus, quas pax jocunda et serena laetificat; hocque ad praecedentia respicere, patet ex particula enim satis superque. Neque aliter mihi interpretandum esse videtur, quod mox sequitur: Qui templum sanctum everterant, ruina majore ceciderunt: qui justos excarnificaverant; nam hoc in genere ad Persecutores referendum est, qui certe non jusserant templum Nicomediae deleri omnes. Quin et initio capitis templum illud, sive coetum fidelium, ecclesiam vocat: Restituta per orbem tranquillitate, profligata nuper 0472B ecclesia rursum exurgit; quanquam non ignorem, cap. 12 eamdem vocem pro conventiculo poni. Solebant ad haec Patres gentilium deorum aedes templa, et loca, in quibus Christiani conveniebant, ecclesias, vel conventicula, etc. vocare; id quod facit ipse Lactantius, cap. 5, 15, 35, 36, patetque ex Aureliani imperatoris epistola apud Vopiscum, et docuerunt satis eruditionis praestantis viri. Atque ut fideles in novo Foedere dicuntur ναὸσ Θεοῦ· ita et Patres Latini eosdem vocarunt templum Dei sanctum, fidele, stabile, coeleste; uti facit ipse Lactantius cap. 2 et 15 necnon IV Institut. 25: Conquerentes profanos homines sacris interesse, egerunt Principes suos in furorem, ut expugnarent Dei templum: ubi nequaquam respicere Lactantium arbitror ad templum Christianorum apud Nicomediam, verum ad fideles, quos per totum Romanum imperium conati sunt expugnare; et vox haec non de everso conventiculo, licet milites manus operi admoverint: sed de Christianis persecutione afflictis commode 0472C potest usurpari. Sic lib. V Institut., 2, τὸ Dei additum indicare videtur, et ibi fideles debere intelligi, non secus ac cap. 33 infra, quia edictum, quod mox sequitur, omnes Christianos respicit.

Humano generi providerunt. Huc pertinent nummi, quibus inscribitur Providentia Aug. et Sapientia Providentissimi Principis; et per genus humanum solemne est intelligere imperium Romanum: unde in iisdem nummis Salus Generis Humani occurrit.

Nunc placatus. Putabam τὸ Deus poni debere post placatus, et Lactantium jacentes et afflictos servorum posuisse, pro miseris et afflictis servis: sed nunc non displicet Columbi precibus; quod et eruditis Anglis in mentem venit.

De quo exitu. Verba quae exciderunt, ita forte supplenda sunt: De quo exitu impiorum testificari placuit, ut omnes, qui procul moti fuerunt, vel qui post nos futuri sunt, scirent quatenus virtutem et Majestatem suam in perdendis delendisque nominis sui hostibus Deus summus ostenderet; mox, post auctores, puto 0472D excidisse tantorum scelerum, vel persecutionis. Angli aliter paulo supplent, atque etiam Columbus; quorum conjecturas si quis meae praeferat, haud id feram gravate.