Caput X.

Cum ageret in partibus Orientis. In notitia dignitatum ipso initio legitur: Notitia in partibus Orientis; ubi omnes Orientalis imperii provinciae designantur, cujus imperii Oriens pars fuit. Ut autem Lactantius, ita etiam locutus est Treb. Pollio in Gallienis ex emendatione Salmasii: Cum Odenatus in Orientis partibus cepisset imperium; et alibi: Ergo Macrianus, undique collectis exercitibus, Orientis partes petiit; nam his in locis Orientalis imperii pars, Oriens dicta, intelligi debet, quia eum, vel illius Orientis partem, in potestatem redegit Odenatus, ipsoque mortuo tenuit Zenobia. Et proculdubio ea loquendi ratio inde exorta, quia primo Orientale imperium erat pars imperii Romani: deinde quia quot Caesares, vel imperatores erant, in tot partes illud erat divisum; et tertio, quia Oriens etiam pars totius corporis erat. 0491B Infra c. 39: Venerat post obitum Maximiani ad eum Valeria cum se putaret in partibus ejus tutius moraturam; id est, in parte imperii Rom. quam regebat. Hoc autem capite Bithyniam, et cap. 9, Armeniam ab Oriente distinguit: unde dignum est ut inquiratur quae provinciae eo nomine venerint. Viri eruditi obscurum judicant quae Asiae pars ita vocetur, putantque illam versus Parthiam, Assyriam et Armeniam Minorem sitam fuisse. Ego existimo, si non omnes, at saltem plerasque regiones, eo nomine fuisse comprehensas, quae in Notitia imperii recensentur; ut sunt Palaestina, Phoenice, Syria, Cilicia, Cyprus, Arabia, Isauria, Palaestina Salutaris, Palaestina secunda, Phoenice Libani, Euphratensis, Syria Salutaris, Osrhoena, Mesopotamia, Silicia secunda. Ammian. Marcell., XV, 8, describit Orientales provincias, incipitque a Cilicia et Isauria: inde narrat has regiones ab orbe Eoo monte Amano separari et Orientis limitem in longum portentum et rectum ab Euphratis 0491C fluminis ripis ad usque supercilia Nili porrigi, laeva Saracenis conterminantem gentibus; limitique Orientis includit Commagenam, Euphratensem, Syriam, Phoeniciam, Palaestinam, Arabiam et Cyprum: adeo ut in eo nomine ipsi non veniat Cilicia, Isauria et Mesopotamia. Meminit etiam Orientis Basilius, lib. I de Vita Theclae: Πόλις δὲ αὐτὴ Λυκαονίας, τῆς μὲν ἑώας οὐ πολὺ ἀπέχουσα; Urbs ea (Iconium) est Lycaoniae, ab Oriente non procul distans, Asiam tamen versus magis accedens, et in ipso Pisidarum Phrygumque regionis aditu sita: ubi per Asiam intelligenda est Asia Minor ad Hellespontum sita, cui Iconium propior erat, quam Orienti ultra Amanum montem remoto. Sed cum Diocletianus cap. 9 dicatur in Oriente substitisse, videndum est ubi aestatem egerit. Aurel. Victor scribit Jovium Alexandriam profectum esse, provincia credita Maximiano Caesari; ibique tunc temporis Achilleum, qui purpuram sumpserat, vicit, ut idem Victor, Eutropius et Suidas in verb. Διοκλετιανὸς memoriae mandant. Lactantius, c. 36, tradit Maximinum 0491D ab Oriente cursus disposuisse, moxque eum factum esse, qualis in Syria et Aegypto fuit, unde nimirum venerat; adeo ut per Orientem, in quo substitit Diocletianus, videatur debere intelligi Aegyptus, cujus ad fluvium Nilum Orientis limes sese extendit, teste Amm. Marcellino. Valesius, ad ejusdem XIV, 7, miratur Aegyptum inter provincias Orientis recenseri, cum ex Notitia et innumeris auctoribus constet Aegyptum ab Orientis provinciis sejunctam esse: sed mirari tandem se desiisse addit, postquam didicit Aegyptum et Mesopotamiam olim sub dispositione comitis Orientis fuisse; idque docere veterem Inscriptionem, quae sic habet: M. Maecio. Memmio. Fvrio. Balbvrio. Caeciliano. Placido. C. V. Comiti. Orientis. Aegypti. Et. Mesopotamiae. Certe Aegyptum ab Oriente separant Vopiscus in Probo, cap. 9; Libellus Precum a Faustino oblatus Valentiniano, etc., p. 20; Haymo VIII, 2 Histor. Eccles.; et proinde 0492A nondum video illam Orientis nomine fuisse comprehensam; quod si verum foret, certe in inscriptione laudata etiam ab eo non distinguetur. Aliud igitur Provinciae orientales, aliud Oriens et Provinciae Orientis; duplici sensu possunt usurpari, nempe vel pro provinciis in genere versus Ortum remotis, vel pro provinciis, quae Oriente proprie dicto comprehendebantur. Ammianus recensere se dicit orientales provincias, quo certe nomine Mesopotamia et Aegyptus fuerunt comprehensae, licet illae distinctae sint ab Oriente, vel Orientis stricte sumpti provinciis; quod diligenter notandum est. Quia autem Lactantius diserte scribit Diocletianum substitisse in Oriente, et aucupatum esse rerum exitus, potuit primo Antiochiae (quae Orientis caput erat) substitisse, et postea Aegyptum petiisse; vel potius tempora distinguenda sunt, quia utrumque bello adversus Persas accidere potuit, sed non eodem anno. Nam contra Persas bellatum est annis 294, 295, 296 et 297, et Achilleus victus est, uti eruditi censent, anno 295, adeo ut 0492B anno ultimo, quo victus est victor ante Narses, Diocletianus in Oriente, et quidem Antiochiae, videatur substitisse.

Scrutator rerum futurarum. Sic Diocletianus Aurelio Victori vocatur imminentium scrutator; cumque propterea victimarum exta consuleret, et ita gentilium diligenter deos coleret, hinc puto Zozimum II, 10, narrare eum noluisse resumere purpuram, quia prospiciebat perturbationem rerum: οἷα καὶ τῇ περὶ τὸ θεῖον ἀεὶ τιροσκείμενος, ut erat vir religionis observantissimus; id est, diligens deorum cultor et consultor. Atque ita Ammianus Marcell., XXII. 1, narrat, Julianum exta rimatum esse assidue, avesque suspicientem praescire festinasse accidentium finem.

Sacra turbata sunt. Id est, sacrificia rite fieri non potuerunt; malum omen illis objectum est. Virgil. III Aen. 407:

Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum
Hostilis facies occurrat, et omina turbet.

0492C Magister ille aruspicum Tagis. Certe ita appellat primum aruspicum, quia Tages artem eam dicitur invenisse, teste Cicerone et aliis; atque adeo aruspicinam scripsisse, si fides habenda Fulgentio, in Expos. Serm. Antiqui: quomodo sui temporis medicos, cap. 33, Chironem et Melampum, antiquis nominibus designat. Nec insolitum est collegiorum sacrorum praesides magistros vocare. In inscript. occurrit Magister collegii fratrum Arvalium, ordinis sacerdotum dei Solis invicti Mithrae, et Saliorum. Quin et ipse Magister aruspicum in lapide apud Reines., v. 13, memoratur:

L. Fonteivs Flavianvs Harvspex. Avgg. CC. Pontifex. Dictator Alban. Mag. Pvblicvs Harvspicvm. Ordini Harvspicvm. Ex. D D.

0492D Nescio an Graeci hanc vocem nonnunquam per Διδάσκαλος expresserint. Certe apud Euseb., lib. VII, c. 10 Hist. Eccles., celebratur ὁ διδάσκαλος καὶ τῶν ἀπ᾽ Αἰγύπτου μάγων ἀρχισυνάγωγος, qui Valerianum ad persequendos Christianos incitavit, et per quem nequaquam Macrianum, qui postea imperium arripuit, intelligi cum Valesio posse existimo. Nam is dicitur fuisse Καθολικὸς, id est Rationalis imperatoris et αὐτοῖς, vel ipsis, nempe Valeriano et archisynagogo, egregiam gratiam retulisse: saltem nisi alia praecesserint, uti haec continuo ordine non narrantur; id quod etiam Valesii sententiae non favet. Sed tutius est intelligere cum praestantissimo Francesco Spanhemio Judaeum, quia archisynagogorum et magistrorum nomen illis proprium erat.

Profani homines. Christiani, quos propterea sacris suis arcebant Gentiles, quosque atheos, impios et irreligiosos vocabant, quia deorum cultum damnabant, 0493A uti ex Luciani Pseudomante et Arnobio constat.

Milites cogi ad nefanda sacrificia praecepit. Recte notat Baluzius Eusebium VIII, 1, idem memoriae mandare, qui etiam malorum, quae hoc edictum secuta sunt, originem eleganter describit, quaeque adjicere placet, ut unusquisque inde exemplum capiat. Sensim ac moderate in nos coepit animadvertere (Deus), orsa primum persecutione ab iis qui militabant. Cum vero sensu omni destituti de placando Deo ne cogitaremus quidem, quin potius, instar impiorum quorumdam, res humanas nulla sollicitudine ac providentia gubernari rati, alia quotidie crimina aliis adjiceremus; cum pastores, spreta religionis regula, mutuis inter se contentionibus decertarent, nihil aliud quam jurgia, minas, aemulationes, odia ac mutuas inimicitias augere studentes, principatum quasi tyrannidem quamdam contentissime sibi vindicantes; tunc demum, juxta dictum Jeremiae, obscuravit Dominus in ira sua filiam Sion, etc. Et milites christianos militia motos fuisse, 0493B si sacrificare nollent, docet, idem. c. 4, ubi notandum στρατοπεδάρχην, quicumque si fuerit, milites primo persecutum esse. Hic proculdubio id jussu Diocletiani fecit, si Lactantium sequimur; is vero Eusebium, Maximiani Galerii: nam l. VIII, p. 317, tradit Galerium diu ante reliquos imperatores, Christianos, qui in exercitu erant, et qui in palatio versabantur, persecutum, illumque miserandae persecutionis auctorem fuisse. Ad sacrificia autem coacti sunt Christiani, quia nullum evidentibus signum erat deos colendi: unde et Pietas in nummis cernitur cum instrumentis sacrificio adhiberi solitis, uti doceo ad Homeri apotheosin pag. 288, quod quia facere recusabant Christiani, athei audiebant. Arnob., lib. VI, extremo: Quoniam satis, ut res tulit quam inaniter fiant simulacra, monstratum est; de sacrificis deinceps, de caedibus, atque immolationibus hostiarum, de mero, thure, deque aliis omnibus, quae in parte ista confiunt, poscit ordo quam paucis, et sine ullis circumlocutionibus dicere. 0493C In hac enim consuestis parte invidias nobis tumultuosissimas concitare, appellare nos Atheos, et quod minime attribuamus diis, poenas etiam capitis belluarum crudelitatibus irrogare.