Caput XLIV.

Quod responsum acceperat . . . Maxentius quidem initio simulaverat sese Christianum esse, teste Euseb., VIII, 14, sed postea satis superque docuit se aniles Gentilium fabulas amplecti; hocque etiam ex accepto responso ab oraculo absque dubio, et ex consultis libris Sybillinis patet. Sed mirum, imo plusquam mirum, Lactantium nihil narrare de sceleribus ejus, libidine, magicisque artibus, quae omnia graphice depingit Eusebius, VIII, 14, illiusque vestigiis insistens Haymo, VIII, 2, P. diaconus, lib. undecimo, et Politia Ss. Patrum saepius laudata apud Photium. Quin et ipse Aurelius Victor leviter ista tangit: Hujus nece incredibile quantum laetitia gaudioque Senatus ac plebes exultaverint, quos in tantum afflictaverat, uti Praetorianis caedem vulgi 0554D quondam annuerit; primusque instituto pessimo numinum specie patres aratoresque pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret; ubi non male eruditi rescribunt, munerum specie: sed incaute advocant strenas Augusto et Caligulae oblatas. Nam per munera intelligi debent ludi, spectacula, quae edere destinaverat magnifica, eoque nomine pecunias corradebat et exigebat immensas. Multus est etiam P. diaconus in narrandis crudelitatibus et libidinibus Maxentii: additque agros relictos esse, et omni studio arandi serendique cessante, magnam famem Urbem atque omnia loca invasisse; quae conveniunt iis, quae Maximo Dazae adscribit Lactantius, c. 37 et 38. Nefarios insuper Maxentii mores depingit Auctor incertus panegyrici Constantino dicti, c. 4 et c. 14, ubi eum vilissimum hominem, stultum ac nequam animal vocat; necnon Nazarius, cap. 31, qui omnino videatur.

0555A Periturum esse, si . . . Tolerari potest: forte tamen excidit τὸ se, et scribi debet, periturum esse se, si . . .

De Mauris atque Italis . . . Scilicet in Africa Alexander imperium arripuerat: sed vicit eum Rufus Volusianus, praefectus praetorio, a Maxentio missus, testibus Aurelio Victore, cap. 39, et Zozimo, II, 15. Hic autem Alexander videtur obsessus fuisse in urbe Cirta. Victor: Tum per Africam sacerdotium decretum Flaviae genti, Cirtaeque oppido, quod obsidione Alexandri ceciderat, reposito exornatoque nomen Constantina inditum; id est, quod oppidum Numidiae vastatum et direptum fuerat, cum in eo obsideretur Alexander, qui purpuram sumpserat. Potuit etiam illa fida mansisse Imperatoribus, et obsessa atque eversa fuisse ab Alexandro, quia Zozimus scribit eum primo congressu victum, captum, et mox strangulatum fuisse. Priorem tamen sententiam amplectitur Tristanus, t. III, p. 440, uti ex his ejus verbis patet: Lesquels (Volusianus et Zenas) étant descendus 0555B en Afrique, défirent Alexandre dès la première rencontre, et le poursuivirent fuyant de si près, qu'ils l'attrappèrent dans Cirta, qu'ils prirent de force, et soudain l'étranglèrent. Quicquid sit, urbs vastata resurrexit, et Constantinae nomen accepit. Vir eruditus ad Victorem Aurelium notat, eam etiam dictam fuisse Nicephorium, quod ab Alexandro Magno ibi insigni parta victoria illustris esset; additque eamdem Nisibenam Constantinam in Notitia Imperii appellari. Sed Alexander Magnus nunquam Africam victoriis peragravit: deinde Nicephorium fuit in Mesopotomia prope Edessam, testibus Stephano et Plinio, V, 24, qui illud ab Alexandro Magno conditum fuisse testatur, VI, 26: In vicinia Euphratis Nicephorium, ut diximus, quod Alexander jussit condi propter loci opportunitatem. Si Nicephorium, quemadmodum Stephanus, et eum secutus Suidas scribunt, Constantinae nomen tulit, videtur sequi, eam ante vocatam Amidam fuisse, et Constantinae nomen accepisse a Constantio, Constantini 0555C Magni filio, cum adhuc Caesar esset; quia eum Amidam mutato nomine dixisse Constantinam clare testatur Ammianus Marcell., XVIII, 8 et 9, quod tamen eruditione praestantes viri non videntur animadvertisse. Sed ut non nego Nicephorium, quia id tradit Stephanus, dici potuisse Constantinam: ita certe nihil commune habet cum Amida, vel Constantina laudata Marcellino. Nam Nicephorium situm fuit ad Euphratem, uti docent Plinius et Ptolomaeus, V, 18. Sed Amida, vel Constantina Ammiani fuit vicina Nisibi, Tigri imposita, teste Procopio, lib. I, Persic. vel per fossam ex Tigri ad eam perveniri poterat, uti apud Ammianum legimus; quibus addi possunt quae notat Bochartus, vir summus, pag. 21, Geograp. Sacrae: adeo ut Stephani verba nihil cum Ammiani narratione commune habeant. Nisibi vicinam esse hanc urbem patet quoque ex Notitia, quippe in qua vocatur Nisibina Constantina, forte ad alterius, vel aliarum in eo tractu Constantinarum differentiam; quarum una, si Stephanum sequimur, fuit Nicephorium ad Euphratem 0555D sita; aliaque longius inde remota in Arabia Petraea, uti patet ex subscriptione concilii Constantinopolitani, quam cum codice canonum a Pithaeo restituto edidit illustris Pelletierius, et in qua Provinciae Bostron episcopi memorantur, Elpidius Dionisiensis, Chilon Constantiniensis, Uranius Adratensis, vel Adranensis, et Severus Neapolitanus. Et quanquam Constantius nomen illius mutaverit, tamen vetus etiam retinuit; et Procopius apud Photium memoriae mandat, Anastasii imperatoris tempore Amidam a Persis fuisse obsessam; ejusque incolas fine Excerptorum vocari Κωνσταντιαίους, persuasus sum. Nam Nicephorium hoc loco non posse intelligi, clarum certe est, quia inde Daras petiit Chosroes; quae etiam fuit prope Nisibin, et ab Anastasio imperatore dicta est Anastasiopolis: nisi tamen haec oppida fuerint valde vicina, et alterum Amidae, alterum Constantinae nomen tulelerit. Nam in laudata subscriptione recensentur episcopi 0556A provinciae Mesopotamiae, Maras Amidensis, Jobianus Aemarensis, Bathes Constantinianensis: quamquam non diffitear Bathen alterius urbis potuisse esse episcopum, quae Constantinae nomen in Mesopotamia etiam tulit, uti Stephanus de Nicephorio memorat. Dio, lib. XL, et Strabo., lib. XVI, meminerunt etiam Nicephorii; atque ex hoc patet illud circa Carrhas fuisse, Jovemque Nicephorium, quem memorat Spartianus initio Hadriani, ab ea urbe nomen habere censent Eruditi; dubitavitque vir maximus an alia urbs hoc nomine sit: Jovem tamen Nicephorium a loco dici censet. Sed Nicephorium fuit etiam locus, vel vicus prope Pergamum, multis templis et statuis deorum illustris. Polyb., in Excerpt. de Virt. et Vitiis: Postridie vero (Prusias), copiis ad Nicephorium adductis, templa omnia vastare, delubra ac statuas deorum, ac imagines spoliare ac diripere coepit; fuitque simul lucus consitus ab Eumene rege: unde τὸ Νικηφόρον ἄλσος memorat Strabo, lib. XIII. Patet id etiam ex regis Macedoniae responso ad T. Flaminium, 0556B apud Polybium., lib. XVII. Nam cum regis Attali legati, c. 2, petiissent ut τὸ τῆς Ἀφροδίτης ἱερὸν ἀκέραιον καὶ τὸ Νικηφόριον, ἃ κατέφθειρε, restitueret, respondet ille, cap. 6: Nicephorium et Veneris templum, quae sunt vastata, cum nequeam alias in integrum restituere, plantas et hortulanos mittam, quibus locorum cultura sit futura curae, et Caesarum arborum incrementum; qualia narrat etiam Livius, lib. XXXII, cap. 33 et 34, ubi Veneris templum similiter a Nicephorio distinguitur. Hinc videor affirmare posse, lucum a templo primario, quod potuit fuisse Jovis Νικηφόρου, nomen accepisse, et ambitu, vel περιβολῇ, complexum fuisse Veneris aliorumque deorum templa. Diodorus certe Siculus, p. 294 Excerptorum, memoriae mandat Philippum evertisse τὰ περὶ τὸ Πέργαμον ἱερὰ, τό τε Νικηφόριον πολυτελῶς κατεσκευασμένον, καὶ τ᾽ ἄλλα γλυφὰς ἔχοντα θαυμαζομένας; et iterum, pag. 337., Prusiam, Bithyniae regem, spe capiendi Attali frustratum. τὸ πρὸ τῆς πόλεως τέμενος τὸ καλούμενον Νὶκηφόριον, καὶ τὸν 0556C νεὼν corrupisse, καὶ τοὺς ἀνδριάντας, καὶ τὰ τῶν θεῶν ξόανα, καὶ τὸ περιβόητον ἄγαλμα τοῦ Ἀσκληπίου, et denique ἱερὰ παντὰ, templa omnia diripuisse. Quod si quis igitur Jovem Nicephorium hinc nomen habere, eumdemque ita appellari, quod Victoriam manu teneret, qualis frequentissime in Graecorum et Romanorum numismatis conspicitur, censeat, per me id certe licet. Sed ut ad Aurelium Victorem revertar, notat insuper vir eruditus, Straboni Cirtam per V. scribi, et Virtam, ab Alexandro conditum oppidum memorari Marcellino, lib. XX. In editione Casauboni Κίρτα scribitur, quod leviusculum est: verum Virta, ab Alexandro Magno condita, nihil cum Cirta nostra commune habet, nec fuit sita in Africa, sed in extrema Mesopotomia, uti vel Ammianum inspicienti patebit. Cirta autem Africae, Constantina postea dicta fuit urbs olim celebris, Regum quondam domus, procul a mari sita, teste Mela, lib. I, cap. 6. Et Strabo, lib. XVII, eam etiam locat ἐν μεσογαίᾳ, urbemque scribit esse munitissimam, et optime omnibus rebus instructam, 0556D maxime a Micipsa, qui eo Graecos colonos deduxit. Eam postea sub Arabibus floruisse, suo tempore celebrem fuisse, Constantinaeque nomen retinere, tradit multis Leo Africanus in Descriptione Africae; idemque mihi testatus est Legatus imperatoris Marocci, qui non ita pridem ad praepotentes foederatorum Belgarum ordines missus fuit: urbem magnam, amplam, splendidis antiquisque aedificiis et monumentis, quae inscripta sunt litteris incognitis (graecis procul dubio et latinis) refertam, et longe a mari positam esse, identidem affirmans: quod ultimum etiam Strabonem et Melam narrare modo vidimus. Sed situm turbat valde Sallustius, urbemque mari vicinam facere videtur, c. 21 B. Jugurth.: Interim haud longe a mari prope Cirtam oppidum utriusque consedit exercitus: quae quomodo conciliari queant, ego vix video, cum et hodie Constantina longe a mari sit remota, nec duplex Cirta in Africa fuerit; licet 0557A illud arbitretur Danaeus ad Augustini cap. 69 de Haeresibus: quod miror etiam occurrere in Strabonis indice, cum apud eum nihil tale legatur. Et quia parum haec urbs cognita est, non ingratam me tibi, lector, rem facturum existimo, si ectypum ejus apponam, quem debeo amplissimo Witzio reip. Amstelodamensis consuli, quemque cum viro illustri communicavit non nemo, qui per tres in ea annos dura, at postea Tuneti splendidissima fortuna, licet Christianus foret, usus est.

Constantina igitur montis prope inaccessi vertici imposita, qui munitur insuper lapidibus 10 vel 12 pedes longis, 4 vel 5 latis, rotunda, et ejusdem fere ac Roterodamum magnitudinis est. Aedificia pro gentis more et genio parvi momenti sunt: sed rudera et columnae marmoreae, quae passim a fodientibus terram eruuntur, certissima indicia sunt olim illa splendida et magnifica fuisse. Qualia etiam fuerunt Leonis Africani tempore. Aedificia, ait, passim sumptuosissimo videre licet: quale summum est templum, 0557B duo collegia, tria aut quatuor monasteria, aliaque id genus complura. Et hic locus revocat mihi in memoriam urbem eam fuisse olim metropolim Numidiae. Canon concilii Milevitani 86, De Archivo et Matricula Numidiae: Dein placuit omnibus episcopis qui in hoc concilio subscripserunt, ut matricula et archivus Numidiae, et apud primam sedem sit, et in Metropoli, id est, Constantina: de quo Canone multis disputat Sam. Petitus, lib. III, cap. 1 Var. Lection., cui addatur omnino Ludovicus du Pin, vir certe eruditissimus, Dissert. Historica I de antiqua Ecclesia Disciplina. Distat Constantina Tuneto 45 vel 50, Bona 20 vel 25, et Algeria 70 milliaribus Germanicis; quibus faciendis ab ultima profectus urbe quatuordecim impendit dies is qui haec cum Witzio communicavit.

1. Turris alta, ex qua de nocte lucernae dependent ardentes.

0557C 2. Castellum ad tuendum exitum veteris viae, per quam solam urbs adiri poterat, in media urbe exstructum.

3. Via, vel introitus urbis rupi incisus, tam latus atque altus, ut equis et camelis per eum in urbem ascendere potuerint. Nunc sordibus repletus est, quia grave nimis onus incolis habebatur alimenta plurimis lucernis de die et nocte praebere; quippe sine quibus hic aditus nullius usus esse poterat propter tenebras.

4. Castella, vel duplex potius murus turribus munitus, et defendendi aditus causa extructus: in exteriori erant duae portae, quae ducebant obliqua via ad unam, quae in interiori muro erat, portam; per quam portam ad introitum in urbem rupi incisum dabatur aditus. Fuisse duas vias ad urbem Leo Africanus tradit: Suntque duae tantum viae arctissimae, quae in urbem ducunt: quarum haec ex oriente, illa vero ex occidente, patet. Portas quoque habet maximas, amplissimas, atque elegantes. Sed αὐτόπτης noster suo tempore tantum 0557D hanc memorat; et nisi situs obstaret, binae hae viae ad binas exterioris muri portas ducere potuissent.

5. Hodiernus ad urbem aditus, quem Turcae ex ruinis veterum aedificiorum fecerunt; sed qui adeo difficilis est, ut pedibus tantum uti, non autem equo quis vehi possit: adeo ut Turcae et incolae necesse habeant de camelis et equis descendere, eosque ducere.

6. Castellum, quo novus aditus defenditur.

7. Balnea aquae calidae corrupta fere, et in quibus nunc pauperes corpora sua purgant, mulieresque ope certi generis terrae, quae vim cinis lixivi obtinet, quamque to fill nominant, linea vestimenta, et alia, reddunt nitida. De his balneis loquitur procul dubio Leo: «Ad flumen quibusdam gradibus descenditur rupi incisis; in ipso autem flumine domus quaedam est rupi quoque sic incisa, ut tectum, columnae et muri unam tantum efficiant partem: hic Constantinae mulieres panniculos abluere solent. Est quoque huic 0558A oppido vicinum quoddam balneum aquae calidae, quae inter rupes fluendo diffunditur.»

8. Molae aquariae, quas exstruxerunt Mauri a Carolo V ex Andalusia et Granata ejecti.

9. Eorumdem Maurorum horti et viridaria. Leo Africanus. «Habet fluvius, qui in ea planitie praeterfluit, hortos utrinque feracissimos, si recte colerentur.»

10. Catarractes, quem facit fons prope urbem Orientem versus exoriens, et multam vim aquae ejiciens; qui urbem, qua Septentrionem spectat, cingit, et munimenti loco est, atque in profundam admodum vallem magno cum strepitu sese effundit. Leo Afr. «Rupibus altissimis cingitur: huic fluvius Sufegmate subterfluit, qui et rupibus etiam clauditur, adeo ut fluvius profundissimus, una cum rupibus utrinque positis, Constantinae ceu fossam quamdam praebeat.»

11. Rivus, vel fluvius, qui ex fonte praedicto oritur. Haec omnia, uti patet, fere conveniunt: sed mirum Leonem non facere mentionem aditus in urbem 0558B veteris; nisi forte eum intelligat per gradus rupi incisos, per quos ad fluvium descendebatur. Sed haec sufficiant.

Mauris . . . Illi etiam in exercitu Severi fuerunt, et procul dubio cum reliquis militibus ad Maxentium transgressi sunt. Zozimus enim, 2, 10, scribit Severum διὰ τῶν Μαυρουσίων ταγμάτων venisse; nec mirum, quia exercitum Herculii habebat, qui, teste Eutropio, bellum in Africa profligavit, domitis Quinquegentanis, et ad pacem redactis: et hos Mauros insuper auxit Maxentius; unde dicitur, suum proprium de Mauris atque Italis exercitum nuper extraxisse.

Maxentiani milites praevalebant. Haud obscure indicat Lactantius, initio non satis feliciter pugnasse Constantinum: at contra Eusebius, IX, 9, narrat eum primam, secundam et tertiam aciem tyranni vicisse, et ita accessisse ad urbem Romam dimicaturum cum ipso Maxentio. Et, quemadmodum ex panegyrico Constantino dicto patet, primo dimicatum sub ipsis 0558C Alpium jugis, cap. 5, inde in campis Taurinatibus, c. 6, tertio ad Veronam, c. 8, tandemque ad Pontem Mulvium; quam in rem etiam videri potest Nazarius, cap. 17, 21 et sequentibus panegyrici sui. Atque ita Orosius, VII, 28, narrat Maxentium saepe multis praeliis fatigatum ultime ad pontem Mulvium victum et interfectum fuisse. Neque tamen puto talia memoriae mandaturum Lactantium, si aliter se illa plane haberent. Et ipsi adstipulatur Politia Ss. Patrum, apud Photium, p. 1409, quippe ubi diserte narratur Constantinum, cum permovere non posset Maxentium ut a persecutione abstineret, bello eum agressum esse; et primo haud procul abfuisse quin succumberet: καὶ συμπλακεὶς μέχῃ, τὰ πρώτα μὲν ἐγγὺς γίνεται, τὸ λαβεῖν τὸ ἧττον, uti Graeca sonant; et inde de cruce in coelo visa verba facit, quomodo rem fere etiam narrat Lactantius.

Quinquennalia terminabantur. Quid de hoc loco sentiant erudiri viri Baluzius et Pagius, vide in notis ad hunc locum, lector, et pag. 248 Dissert. Hypaticae; et inde disces ambos censere, sexto imperii anno exacto, 0558D ineunte septimo, Maxentium occubuisse. Firmat illam sententiam auctor Paneg. Constantino dicti, cap. 16: Et consumpto per desidias senio, ipsum diem natalis imperii sui ultima caede signaret, ne septenarium illum numerum sacrum et religiosum vel inchoando violaret. Et arbitror non absque ratione censere eruditos annum sextum imperii vocari quinquennalia, quia primo illius anni die celebrabantur. Sed non vacat hanc in rem diligentius inquirere; totamque hanc disputationem iis relinquo, qui tam in Galliis, quam Italia, summa cum eorum laude illi incumbunt.

Commonitus in quiete . . . Lactantium si sequimur, certum est Constantinum vigilantem hoc signum non vidisse in coelo: sed nolo materiam examinare, quae a tot eruditis viris excussa est; tu vide Fred. Spanhemium, antiquitatis ecclesiasticae peritissimum virum, in Introd. Chronologica, et Jac. Gothofredum, ad lib. I, cap. 6. Philostorgii. Scribendum autem in sequentibus, 0559A uti monui obiter ad Dissertationem de Utilitate quam principes ex nummis capere possunt, Christum in scutis notat; id est. Christi nomen, quod exprimebant per duas primas salutaris vocis litteras. Non aliter loquitur Prudentius contra Symm.

Christus purpureum gemmanti textus in auro
Signabat labarum . . ,
id est, Christi nomen, Christi monogramma. Et si Lactantium sequimur, fuit illud ad hunc modum compositum, quomodo saeculo IV, sequentibusque, Christianos signasse observat Baronius in Annalibus, et Gassendus in Notitiam Eccles. Diniensis. Nec aliter occurrunt primae divini nominis litterae in nummo Anastasii apud Arschotanum ducem, Tab. LXVII. Alii crucem, ego vero Christi nomen facio; quia Christus, non autem crux, mundi, qui per globum designatur, salvator est. Potuit etiam monogramma illud tale fuisse, 0559B quia similiter in nummis Constantini exprimitur, et quia Eusebius, lib. I, cap. 25 de Vita ejus, scribit primas Christi nominis litteras fuisse labaro intextas, χιασομένου τοῦ Ρ κατὰ τὸ μεσαίτατον; quamquam et haec verba de priore figura, quam opinor Lactantium innuere, possint forte interpretari, cum littera Graeca Ρ, si eam mediam linea secat, sit decussata. Certe a rei veritate aberrat plane eruditus Dissertationis historicae de Visione Constantini auctor, et male arbitratur, vulgarem circumflexi accentus notam adhibitam fuisse ad hunc modum, 0559C quod non opus est multis refellere, cum certus sim virum illum sententiam suam relicturum, si nummos inspiciat, vel in hancce notam incidat. Finem hic facerem, nisi adjicere placeret ea quae ad illustrandas crucium nonnullarum formas ad Columbum τὸν μακαρίτην miseram, quia notis ipsius inserta sunt. Illae igitur ita sese habent. 0559D Non immorabor iis examinandis quae notat Carolus Du Fresne in Dissertatione de Inferioris XVI Numismatis, II. 23, sed monebo tantum in cruce, quae notatur littera A, superiorem lineam transversam denotare tabulam, cui inscriptum fuit βασιλεὺς Ἰουδαίων; alteram vero lignum cui manus D. N. J. C. fuerunt affixae: in ea, quae notatur littera B, supremam et mediam eodem plane sensu accipi debere; infimam vero lineam significare locum cui pedes affixi Salvatoris fuere: in tertia, quam designat littera C, eadem denotari: sed cruces decussatas, ut vocant, mediae lineae transversae innuere loca in quibus clavi Dominicas manus ob peccata nostra perforarunt; et denique ultimae crucis, notatae littera D., orbem summum referendum esse ad titulum, binos transversi ligni ad brachia, et infimum ad pedes transfixos. Ratio haec omnia suadet, licet tempus, quo talis effingendi cruces mos initium sumpserit, ignotum mihi 0560A sit plane; nec puto rem tanti esse, ut propterea nos cruciare vel tantillum debeamus. De monogrammate autem Christi in nummis expresso agit illustris Du Fresne, Num. 24 dissertationis laudatae; quae ut elegantia sunt, ita tamen non puto eum satis recte explicare gemmam in qua illud cernitur, et simul legitur Sal. Do. N. Alex. Fil. Luce. Neque enim illa ullo modo referri potest ad Alexandrum Mammaeae filium: sed ad Alexium, quo nomine varii posterioribus temporibus imperatores fuerunt, spectat; et Luce aeque commodo sensu exponi potest Lucebit, ut ita simul quasi vota suscipiantur pro Alexio imperatoris filio. Quamquam nec Luget respuam, quia illud in aliis nummis apud Choulium obvium est. Praeterea in Maxentii nummis cernitur Christi monogramma, pag. 277, apud eumdem: sed, ut verum fatear, mihi nequaquam fit verisimile, ejus numismatis divinum characterem inditum vel impressum fuisse; et, si rationem temporum inire placet, nullo id modo fieri potuit, cum in ipsa illa acie, in qua primo Constantinus 0560B signum hoc praecedere exercitum jussit, perierit. Puto igitur deceptum esse Choulium, et id Maxentio adscribere, quod fecit Magnentius, cujus nummos ita signatos fuisse constat, docetque satis illustris Mediobarbus, qui et alium nummum Magnentio tribuit, quem idem Choulius, p. 187, Maxentio assignat. Putaveram ab illustri Du Cange etiam Deliorum nummum laudari insignem isto monogrammate, eumque supposititium esse censueram: sed nunc demum animadverto, virum eruditum nihil aliud significare, quam in gemma, quae super caput Jovis exhibet Christi monogramma, cerni capita Jovis, Apollinis et Dianae, uti illa occurrunt juncta in nummo Deliorum apud Goltzium, Tab. 18, quare hic me quidem properasse nimis libens lubens confiteor. Quî autem factum sit, ut divinum illud signum Jovis capiti sit impositum, difficile admodum dictu est; nec certe hinc me extrico. Nam inscriptio addita Vivas In Deo F., id est, Feliciter, clare indicare videtur hanc gemmam a Christiano 0560C sculptam fuisse: nisi dicamus deorum capitibus monogramma et Inscriptionem postea adjecisse Christianum quemdam, ignarum forte quorum capita forent, vel ut rem profanam ita quasi in sacrum usum converteret. Notandum autem monogramma in nummis occurrere, qui non modo ante Constantinum, verum etiam ante Christi adventum salutarem, signati sunt. Nam Scaliger ad Eusebium, et Rupertus in oratore historico Ptolomaei Apionis laudant numisma, cujus in una area cernitur caput cornibus arietinis cum diademate; in altera vero aquila unguibus fulmen retinens: juxta est cornu copiae; infra pedes alitis haec nota; in ambitu nummi, ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ; et illi hanc notam esse arbitrantur ΧΡΗΣΤΗΡΙΟΥ oraculi Ammonis, Cyrenis, quarum ille rex erat, vicini. Vellem equidem, ejusmodi ut nummum inspicere possem, quippe qui certe inter rarissimos habendus est; et, ut illam interpretationem non respuo, ita memini me alicubi legisse notam hanc in nummis ante Constantinum percussis designare nomen 0560D monetarii: quod tamen, ut verum fatear, difficultates suas habet. Χ et Ρ similiter sibi fere junctae occurrunt in nummo Decii apud Tristan., t. II, p. 595, in quo legitur

Christum in scutis notat . . . . Non, quemadmodum monui, Christi effigiem, sed monogramma. Et tempore Prudentii nondum illud etiam fiebat. Hym. II, περὶ Στεφ., v. 98:

Quod Caesaris scis, Caesari
Da, nempe justum postulo.
Ni fallor, haud ullam tuus
Signat Deus pecuniam.
Nisi haec referenda sint ad tempora Laurentii, qui martyr obiit anno 254. Sed nec Prudentii aetate id factum est, quia primus imperatorum Graecorum Justinianus 0561A Rhinotmetus, qui regnare coepit anno 685, ita nummos signavit. Et recte Du Cange in dissertatione saepius laudata rejicit Joannem Damascenum, qui scribit, Constantinum nummo indidisse τότε οὐρανοφανὲς σημεῖον τοῦ Σωτηρίου σταυροῦ, καὶ θεανδρικὸν Χριστοῦ χαρακτῆρα μετὰ τοῦ ἰδίου; id est, salutaris crucis, quod in coelo viderat signum, Christique Dei hominis imaginem cum sua. Nec puto Constantinum Sanctorum vultibus nummos signasse, licet id tradat Andreas Mamora in Historia insulae Corcyrae, Venetiis anno 1672 edita. Exhibet enim nummum, cujus in una area cernitur Constantini caput, nec laurea, vel alia corona cinctum; in altera vero Corcyra sancta virgo et martyr stans in templo, et palmam in victoriae signum manibus tenens, cum inscriptione ΚΟΡΚΥΡΑΙΩΝ· quam Corcyram faciunt filiam Cercillini, principis senatus Corcyraeorum, ad Christum conversam opera Jasonis et Sosipatri, discipulorum S. Pauli. Sed nihil illa προτομὴ commune cum Constantini habet vultu; deinde sibi suaviter imponunt, qui talia 0561B credere animum inducere possunt, cum a veritate aliena plane sint.

Quo signo armatus exercitus capit ferrum . . . . . Non hanc, sed aliam rem miram, animasse Constantinum ad instruendam aciem, et praelium ineundum narrat Zozimus, II, 16, noctuas nimirum ἀπείρῳ πλήθει advolantes muros implesse, illudque conspicientem Constantinum jussisse τάττεσθαι τοῖς οἰκείοις, quod fingere potuerunt Ethnici, ut aliquid opponerent visioni, ἐν τούτῳ νίκα; et hinc etiam forte est, cur in ejus nummis conspiciatur noctua basi insistens, cujus a lateribus sunt hasta, clypeus et galea, cum inscriptione Sapientia Principis: quamquam commode haec omnia ad Minervam, sapientiae praesidem deam, possint referri.

Cumque repente populus . . . Haec sic distinguo: Cumque repente populus (Circenses enim natali suo) et edita voce . . . . ita ut subaudiatur erant; neque tamen improbo τὸ edebat Columbi.

0561C Vocatis quibusdam Senatoribus. libros Sybillinos inspici jubet . . . . Notum est Sibyllinos libros inspectos esse a Duumviris, inde a Decemviris, et tandem a Quindecimviris sacris faciundis. Et Quindecimviros usque ad Theodosii tempora mansisse, eumque sacerdotium cum veteris superstitionis sacris abrogasse, ut et Sibyllinos libros sub Honorio per Stiliconem combustos esse, notarunt eruditi. Hoc tamen loco Maxentii jussu, non Quindecimviri, sed quidam senatores libros illos inspiciunt: unde forte affirmari posset, vel tunc temporis Quindecimviros non fuisse amplius, vel libros Sibyllinos consultos fuisse ab illis, quos imperator eligebat. Sed prius verum esse vix potest, quia, notante illustri Salmasio ad Hist. Aug., Constantini Magni temporibus id muneris etiam quindecimviris tribuit ipse Lactantius, I Institut., cap. 6, Vopiscus in Aureliano, cap. 19, Pontifices Sibyllinos libros inspexisse ex decreto senatus et jussu imperatoris docet. Agite igitur, pontifices, qua puri, qua mundi, qua sancti, qua vestitu animisque sacris commodi, templum 0561D ascendite, subsellia laureata constituite, veteranis (alii legunt veneratis) manibus libros evolvite, fata reipublicae, quae sunt aeterna, perquirite. Atque arbitratur vir idem eruditissimus quindecimviros, cum multi eorum etiam pontifices essent, nobiliori nomine pontifices esse vocatos; eos tamen, non ut pontifices, sed ut quindecimviros curam inspiciendorum et servandorum librorum Sibyllinorum habuisse. Sed hoc loco Lactantius quosdam senatores memorat: quae quomodo conciliari possint, vix video, nisi vel amplectamur rationem a me allatam, alios nimirum, quam quindecimviros, si imperator juberet, libros illos inspicere potuisse; vel nisi potius statuamus hos senatores etiam fuisse quindecimviros, quomodo allocutio Ulpii Sullani apud Vopiscum etiam suadere videtur, pontifices illos ex senatorum numero fuisse. Nam antiquitus ex patribus Decemviri creabantur, et postea etiam pars eorum dimidia ex plebe. Lib. VI, 42: Refecti 0562A decimum iidem Tribuni Sextius et Licinius de decemviris sacrorum ex parte de plebe creandis legem pertulere. Creati quinque patrum, quinque plebis; graduque eo jam via facta ad consulatum videbatur; quod ita interpretor, ut quinque quindecimvirorum fuerint Patricii, quinque Plebeii senatores; neque enim mihi fit verisimile hoc sacerdotium unicuique ex plebe datum fuisse. Et senatores fuisse pontifices, sacerdotesque ut plurimum, constat: docetque vel unus Cic., 4 ad Att., 2: Adhibentur omnes pontifices, qui erant senatores.

Hostem Romanorum . . . . Ambiguum est hoc, ut pleraque talia; et si Constantinus fuisset victus, procul dubio illum appellassent hostem.

Pons a tergo ejus scinditur. Mulvius, ut videtur, cujus ante meminit. Victor hac de re ita loquitur: Dum caesa acie fugiens sese Romam reciperet, insidiis, quas hosti apud pontem Mulvium locaverat, in transgressu Tiberis interceptus est; et arbitror eum narrare de 0562B alio quam Mulvio ponte in fluvium Maxentium cecidisse. Mulvius pons factus est a M. Aemilio Scauro, teste Auctore de Viris Illustribus, et procul dubio lapideus fuit: quod si per hunc fuga sibi consulere voluit Maxentius, verosimile admodum est pontem fuisse injussu ejus scissum. Et, quamquam hoc a ratione alienum sit, tamen ea via Maxentium conatum sibi consulere mox tradit Lactantius: Ipse in fugam versus properat ad pontem, qui interruptus erat, ac multitudine fugientium pressus in Tiberim deturbatur. Celebrat etiam Prudentius, I contra Sym., pontem eumdem:

Mulvius exceptum Tiberina in stagna tyrannum
Praecipitans.
Et Auctor incertus Paneg., cap. 17, scribit milites Maxentii ad primum impetum exercitus Constantini territos fugatosque, et angustiis Mulvii pontis exclusos in fluvium abiisse praecipites. Sed Euseb., IX, 9, testatur 0562C Maxentium Tiberim scaphis junxisse, cumque per pontem inde factum fuga sibi consulere vellet, propriis insidiis periisse; id quod etiam memoriae mandat Praxagoras apud Photium, et pluribus narrat Zozimus, II, 15 et 16, qui possunt videri. Eusebium, ut solet, sequitur Haymo, VIII, 3: Maxentiumque tyrannum congredi parantem cum universis navibus, quibus fluvium straverat, demergit in profundum. Quin et Epitome Victoris, necnon P. diaconus tradunt hunc pontem paulo superius a ponte Mulvio, et Maxentium lapsu equi in profundum demersum esse. Sed quod lapsu equi scribunt tyrannum cecidisse in flumen, id apud alios non reperitur; nisi idem significare censeamus Excerpta Valesiana, in quibus legimus equo eum praecipitatum fuisse. Zozimus narrat tigna pontis non potuisse sustinere multitudinem fugientium et rupta fuisse; et Politia Ss. Patrum apud Photium, p. 1407, ruptum esse pontem fallacem, διαῤῥαγείσης αὐτοῖς γεφύρας σεσοφισμένης. Atque hinc patet satis superque quid sibi velint haec Victoris verba, Maxentium 0562D nempe insidiis, quas hosti apud pontem Mulvium locaverat, interceptum fuisse. Ille igitur de Mulvio, vel de ligneo potius ponte in fluvium decidit; et forte Mulvium pontem interrumpi fecit, ut Constantinum ad insidias pertraheret, si transire Tiberim, et inter pugnandum, vel ante pugnam, Romam occupare vellet. Non tamen statim submersus fuit tyrannus, sed equo vectus, conatus est evadere; quod quominus facere posset obstabat altior et abrupta ripa. Auctor Panegyrici, cap. 17: Ipsum autem illum cum equo et armis insignibus frustra conatum per abrupta ripae ulterioris idem Tiberis correptum gurgite devoravit.

Proterretur. Lege proteritur, nimirum exercitus, vel miles Maxentii, uti paulo ante Maxentiani milites occurrunt; nisi significare Lactantius velit, Maxentii milites primo impetu exercitus Constantini territos fugatosque fuisse, uti loquentem audivimus modo panegyrici auctorem. Utuntur eadem voce non modo 0563A Terentius et Plautus, verum etiam Virgilius, XII Aen., quem imitari solet Lactantius.

Primis nominis titulum . . . . Varie fluctuabam ante; et, licet putaverim hunc titulum τὸ Maximus esse potuisse, quia ita in nummis et Inscript. Constantinus vocatur, et quia mox Lactantius narrat Maximinum convicia jocis mixta adversus imperatorem Maximum dixisse, nunc tamen arbitror nihil aliud indicari, quam Constantini nomen ex Senatus decreto primo loco positum fuisse, quia idem Lactantius scribit, Maximinum primi nominis titulum sibi vindicasse: quod etiam Eusebium tradere doceo ad cap. 32. Et jure id Maximinus videtur facere potuisse, quia ante Constantinum Caesar erat factus.