Caput Primum.

Audivit Dominus orationes tuas. Constans erat veterum Christianorum opinio, imo certissima persuasio, quidquid confessores et martyrii candidati a Deo petiissent, impetratum iri. Hinc noster extremo hoc libro, Tu praecipue, Donate charissime, qui a Deo mereris audiri. Ergo et Lapsi, aliique, iis deprecatoribus utebantur: qua de re inter epistolas Cypriani nonnullae extant notabiles, et in Historia Ecclesiastica complura occurrunt exempla. Quod ad phrasin, eodem modo incipit et Horatius ad Lycen:

Audivere, Lyce, dii mea vota, dii
Audivere, Lyce;
estque ea inter animi exultantis characteres referenda, cujus gaudium plenissime exprimit. Tollius .— Aud. Dom. orat. tuas. Loquendi genus haud dubie e 0596B medio petitum. Vel, si mavis, e tota veteri vulgata. Cur enim potius ex isto Machabaeorum commate, Exaudiat (Deus) orationes vestras, et reconcilietur vobis, quod Columbus suspicabatur, quam ex infinitis ejusmodi locutionibus, quibus sacri codices referti sunt? puta ex ista, Longe est Dominus ab impiis, et orationes justorum exaudiet, Prov. XV, 29. Imo, quam e Psalmo nominatim cv. comm. 44, ubi in fine, per omnia ferme uti hic, Audivit (Dominus) orationem eorum? Quod autem modo vir clarissimus de Lapsis ponebat, illos usos fuisse efficacissime confessoribus tanquam deprecatoribus apud Deum, et esse in eam rem notabiles aliquot epistolas inter Cyprianicas; favent ei admodum, non nego, vigesima secunda, decima tertia, et decima quarta editionis Pamelianae.

Prima quidem, quoniam in ea confessor Lucianus de pace omnibus lapsis ex martyris Pauli praecepto data ad Celerinum scribens, Omnes, ait, quos Dominus 0596C in tanta tribulatione arcessire dignatus est, universi ex compacto universis pacem dimisimus.

Altera autem, quoniam pariter in illa secundum meliores Cypriani editiones, Cyprianus ipse, post hunc titulum, Ad Clerum de lapsis et catechumenis, ne vacui communione exeant. Occurrendum puto, inquit, fratribus nostris, de lapsis loquens, ut qui libellos a martyribus acceperunt, et praerogativa eorum apud Deum adjuvari possunt . . . .

Postrema vero, quatenus in ea quoque Cyprianus, quin et in totidem fere verba desinens, rescribensque ad Clerum de eis qui ad pacem festinabant, Quoniam significastis, ait, quosdam immoderatos esse, et communicationem accipiendam festinanter urgere, et desiderastis in hac re formam a me vobis dari, satis plene scripsisse me ad hanc rem proximis litteris ad vos factis credo; ut qui libellum a martyribus acceperunt, et auxilio eorum adjuvari apud Dominum in delictis suis possunt . . . . Sed ut brevis sim, videant tamen sedulo eruditi, astipulenturne reapse Tollio ultima duo Cypriani 0596D loca, an tantum in speciem. Multa enim sunt ob quae rectius, ni fallor, in utroque adjuvari poscunt legatur, quam adjuvari possunt, sicut paulo ante desiderastis dari, et infra, petierant dari, postulastis dari; quod mox patebit. Agit certe Cyprianus de quibusdam lapsis, qui non modo libellos a martyribus acceperant, sed immoderati erant, et communicationem festinanter urgebant, seu ad pacem festinabant, ut loquitur epistolae titulus; de quibusque adeo vix aliud quidquam statuendum videatur, quam quod suggerimus, hoc est, eos sibi epistolas a martyribus vel confessoribus post perfidiae suae facinora omni arte serius ocius comparasse, statimque flagitasse importune ab episcopis, aut aliis Ecclesiae et reconciliationis divinae ministris, ad quos illae dabantur epistolae, ut auxilio martyrum confessorumve, qui eas scripserant, juvarentur apud Dominum in delictis suis; id est, ut sibi eorum precibus abnegatio sua condonaretur, et ad 0597A sanctam simul eucharistiam fideliumque pacem admitterentur, venturi etiam cum ea pace suo tempore ad Dominum. Hoc ergo primum omnium dispiciat erudita doctorum cohors.

Deinde vero, si nostras forte minus probaverit emendationes, caveant nihilo secius quibus Cypriani lectio non multum familiaris est, ne Tollii verba simpliciter intelligant ut sonant; hoc est, quasi lapsi quidem usi sint apud Deum confessoribus tanquam deprecatoribus, sed non pariter apud Ecclesiae praefectos. Nam lapsi ad confessores quoque recurrebant, ut apud hos juvarentur. Nec confessores Deum unice lapsorum causa deprecabantur, sed sacros etiam Ecclesiae et poenitentiae προεστῶτας. Hinc in Cypriani epistola ad martyres et confessores, qui lapsis petierant pacem dari (is enim titulus undecimae in editione Pameliana) Cum vos, inquit, ad me litteras direxeritis, quibus examinari desideria vestra, et quibusdam lapsis pacem dari postulastis. Et rursum in 13 quam modo, ut ad Clerum de lapsis et catechumenis, ne vacui communione 0597B exirent, conscriptam laudavimus, Quoniam, inquit, video facultatem veniendi ad vos nondum esse . . . occurrendum puto fratribus nostris . . . . ut manu eis in poenitentiam imposita, veniant ad Dominum cum pace, quam dari martyres litteris ad nos factis desideraverunt. Imo, memoratus supra Lucianus suam ad Celerinum epistolam claudens, Ideo, ait, frater, peto, ut sicut hic, cum Dominus coeperit ipsi Ecclesiae pacem dare, secundum praeceptum Pauli, et nostrum tractatum exposita causa apud episcopum, et facta exomologesi (Numeria et Candida), habeant pacem, nec tantum hae, sed et quas scis ad animum nostrum pertinere; non obscure orans, ut quam jam ipse pacem cum reliquo confessorum coetu Numeriae et Candidae dedisset, Celerinus ratam faceret; intercedentibus itaque quondam, quoties per tempus licebat, et ne in Ecclesiae jura viderentur ultro invadere, confessoribus apud episcopos, etiam cum pax lapsis a confessoribus fuerat dimissa; quod notandum.

0597C Donate charissime. Ita noster, quoties hunc Donatum compellat in hoc libro, quod quater facit. Confer cap. 16, 35 et 52. Nec obliviscere ita quoque compellari a Lactantio, capite 22 De Ira Dei, Donatum illum, cui id operis nuncupavit. Hoc enim Lactantium hujus auctorem esse, inter caetera suadere potest.

Qui gloriosa confessione sempiternam sibi coronam pro fidei suae meritis quaesierunt. Huc pertinent ultima verba Lactantii Epitomes, ut possit Deo judice pro virtutis suae meritis, vel coronam fidei, vel praemium immortalitatis adipisci. Gale .

Gloriosa confessione. Non modo vera ad confessores gloria ex illa animi fortitudine, qua intentata labefactandae constantiae suae tormenta contemnebant, redibat: sed et inanis ac humana a nonnullis captabatur, quae in Proteo salse a Luciano deridetur. Eadem voce utitur noster capite 16: Novies adversarium gloriosa confessione vicisti. Opponitur autem gloriosa confessio illi, quae magno animi impetu et ardore, sed inconsulto ac temerario suscepta, postea in 0597D tormentis deficiebat. Unde lapsorum triste in Ecclesia prisca nomen, nec Origenis ignobile exemplum est. Sed et ideo gloriosa dicta videri possit, quod ea Θεὸς ἐδοξάζετο, uti est apud S. Joannem, Evang. cap. XXI, 19. Tollius .

Firmat sane ultimam expositionem Tertullianica ista interrogatio: Quomodo martyria fieri possent in gloriam Domini, si tributo licentiam sectae compensaremus? Ne et hanc quoque novae prophetiae hortationem ex eodem Tertulliano adducam: Nolite in lectulis, nec in aborsibus, et febribus mollibus, optare exire, sed in martyriis, uti glorificetur qui est passus pro vobis. Sed, ut quod res est dicam, vereor valde ut Cecilii locutio, qui sempiternam sibi coronam quaesierunt, significet confessionem Deo gloriosam, ac non potius, ipsismet confessoribus. Mihi saltem posterior sensus magis probatur. Atque ita, meo iterum judicio, noster infra, cap. 16, quin et Sulpicius Severus lib. II Hist. Sacrae 0598A his verbis: Qua tempestate omnis fere sacro martyrum cruore orbis infectus est: quippe certatim gloriosa in certamina ruebatur, multoque avidius tum martyria gloriosis mortibus quaerebantur, quam nunc episcopatus pravis ambitionibus appetuntur. Quod et ideo exemplum prae sexcentis aliis afferre visum est, quia tempestas qua, secundum Sulpicium Severum, certatim in gloriosa certamina ruebatur, et martyria gloriosis mortibus quaerebantur, ea ipsa est de qua hic, Audivit Dominus orationes tuas, Donate charissime, caeterorumque fratrum nostrorum qui gloriosa confessione, et quae deinceps: cum ista vere ad decennalem Diocletiani persecutionem recens finitam pertineant, et ante allata Sulpitii verba, proxime apud auctorem legatur: Post (Valerianum) interjectis annis fere quinquaginta, Diocletiano et Maximiano imperantibus, acerbissima persecutio exorta, quae per 10 continuos annos plebem Dei depopulata est; ut sint palam ejusdem temporis simulque significationis, Cecilio nostro ac Sulpitio Severo, gloriosa confessio, gloriosae mortes, gloriosa 0598B certamina, de quibus hic, aut ille, suis locis.

Pro fidei suae meritis. Columbus, col. 390, omnem plane meriti rationem conatur ab hujus loci sententia removere. Quam recte autem, discutiemus, Deo dante, alibi, et fuse; quandoquidem ad aliquot Veterum doctrinam de bonorum operum mercede et meritis bona fide intelligendam, verba haec, cum caeteris qui bus cum cohaerent, vere insignia sunt.

Quaesierunt. Ed. Oxon. et Cant. quaesiverunt. Sed non opus fuit mutatione. Manuscripti codicis scriptura ipsa quoque recta est. Lactantius de Vita Beata, cap. 14: Non immortalitatem sibi, sed mortem peccatis ac libidinibus quaesierunt; et similiter quaesieris, quaesierat, quaesisse, apud idoneos auctores occurrunt, et noster infra, denuo cum ipsis quaesisset. Quoad sensum, Reverendi episcopi, Sarisheriensis versio est, who have acquired to themselves, ad verbum, qui sibi acquisiverunt. Optime. Non enim Cecilius, qui . . . sibi . . . quaerunt, tempore praesenti, ut de confessoribus adhuc 0598C quaerentibus in mentem nobis venire oporteat: sed, qui . . . sibi . . . quaesierunt, tempore praeterito, ut de iis solum deceat cogitare, qui olim quaesiverant, nec amplius quaerebant; hoc est, qui jam quod quaesierant, acquisiverant, quoad jus saltem. Et non esse praeter hujus auctoris morem, quaerendi verbum in acquirendi significatione adhibere, testatur caput 18, ubi de Diocletiano: Ille vero aiebat ei indecens (fore) si post tantam sublimis fastigii claritatem in humilis vitae tenebras decidisset, et minus tutum, quod in tam longo imperio multorum sibi odia quaesisset. Manifeste, pro acquisivisset, uti suo loco confirmabimus.

Addetur. Legendum forte, arcetur. Vide sub finem, Impetus diaboli a populo suo arceat. Eodem modo hic, arcetur adversarius; id est, diabolus. Ita Boherellus noster, vir nullo non praeclaro elogio dignus, omniumque adeo cum doctorum, tum bonorum, quibus notus est, deliciae.

Additur his omnibus adversarius. Non potest hoc de 0598D paganis dici, quorum nulla facta mentio: verum ad orationes referendum est Donati et aliorum fratrum, quibus auditis additur a Deo adversarius, id est, diabolus divina gratia coercetur, et ipsorum precibus devictus. Malim tamen hic legere, Ecce deditur, vel traditur, his omnibus adversarius. Tollius .

Ecce addetur his omnibus adversarius. Credam legendum, Ecce deturbatis his omnibus adversariis. Allix .

Ecce addetur. Corrigo, Excidetur, id est, destruetur. Ea voce sic alibi utitur Lactantius. Gale .

Quod de paganis generatim observat vir doctus, nullam factam esse eorum mentionem in toto antecedente libri contextu, ita speciatim de Persecutoribus verum est, ut ne in libri quidem titulo, qualem apud Hieronymum reperiri putant, vel tantillum nominentur, quem supra nempe vidimus esse simpliciter, De Persecutione; quare nollem ad eos hoc loco respici ab eruditis. Agitur proculdubio de precibus Donati ejusque similium. Nec quidquam probabilius, 0599A quam hunc auctorem ab exauditis frequentissimis eorum orationibus semel exorsum, Audivit Dominus orationes tuas, etc., voluisse statim ostendere, quibus illae in rebus fuissent exauditae, Ecce his omnibus adversarius . . . Utinam solum exemplo aliquo Tolhus ostendisset, τὸ addi, seu addi adversarium, sumi posse pro coerceri et devinci! Nam quia nullum attulit, omnino non possumus, quin cum eo de ista interpretatione diffidamus.

Addetur. Haec est ms. codicis lectio, quam secutae sunt editiones omnes Iatinae, excepta Aboensi, ubi, mutato seu de industria seu fortuitu tempore, additur, pro addetur, tam hic, quam in notis excusum reperimus. Sed utrumque haud dubie consulto factum. Nam Columbi explicatio congruit: Additur, inquit, id est, apponitur. Nec aliter modo Tollius et Boherellus, sua quisque ratione, per praesens, quamvis indicta quoque causa, legebant. Prior scilicet additur, vel deditur, vel traditur; posterior vero arcetur. Laudo, ipsasque etiam tralationes, quae per praeteritum 0599B converterunt. Nam cum libri initium sit, Audivit Dominus orationes tuas, eo ipso debuit multo potius afferri continenter ab auctore exemplum praesens vel praeteritum istius exauditionis, Ecce additur, aut aliquid tale, quam exemplum ejusdem rei futurum atque incertum, Ecce addetur. Et praeterea si ad ea quoque, quae proxime sequuntur, respicimus, proxime sequentia sunt, et Ecclesia rursum exurgit, non exurget; itemque, et majore gloria templum Dei fabricatur, non fabricabitur: quae ambo haud minori indicio sunt, adhibitum fuisse in principio periodi verbum quodpiam praesentis temporis, non futuri; praesentis igitur verbum libentissime praetulerimus. Tantum, dum his indubie de causis viri docti, quos honoris causa superius nominabam, supradictas correctiones velut vulgatae lectioni sufficiendas proponunt, aut sufficiunt, nos pro symbola nostra malumus legere abditur. Ecce abditur his omnibus adversarius; id est, ecce omnium illarum orationum efficacia diabolus, cui ex abysso 0599C contra Christianos prodire fuerat concessum, denuo in abyssi tenebras detruditur et abditur. Abdere, pro abscondere, retrudere, et abditus, pro absconditus, retrusus, Ciceroni, inter alios, quovis conjugationis et constructionis genere frequentissima sunt.

Audisne haec, Amphiarae sub terram abdite?
ait ille, v. gr. post Epigonem in Quaest. Tuscul. et orat. 2 in Verrem, Simulacra deorum jacent in tenebris, ab isto retrusa atque abdita, de Verre. Et, quod magis est, non solum ex Evangelio didicimus, rogatum quondam fuisse Dominum nostrum ab integra daemonum legione, ne in abyssum ire juberentur: sed Joannes sub finem Apocalypsis: Deinde, inquit, vidi angelum descendentem e coelo, habentem clavem abyssi, et catenam magnam in manu sua, qui apprehendit serpentem illum antiquum, qui est diabolus et satanas, et vinxit eum ad mille annos; conjecitque in abyssum, quam occlusit et obsignavit super eum, ut non seduceret 0599D amplius gentes, donec consummarentur anni illi mille, post quos oportet eum solvi ad exiguum tempus; qui ergo permittitur interdum terras et auras, carcere solutus, peragrare, interdum vero abditur denuo in abyssum invitus. Plane, ut apud Velleium Paterculum, lib. II: Neque hic prioribus in occultando felicior fuit; abditusque carceri, cum consciis facinoris mortem dignissimam vita sua obiit. Denique, potuisse hunc auctorem efficaciae orationum, de quibus loquitur, omnia ista tribuere: Ecce abditur his omnibus adversarius; et restituta per orbem tranquillitate, profligata nuper Ecclesia rursum exsurgit, et majore gloria templum Dei, quod ab impiis fuerat eversum, misericordia Domini fabricatur, ipse libri colophon probat, ubi non minori pompa, Tu praecipue, Donate charissime, qui a Deo mereris audiri, Dominum deprecare, ut misericordiam suam servet famulis suis propitius ac mitis, ut omnes insidias atque impetus diaboli a populo 0600A suo arceat, ut florescentes ecclesias perpetua quiete custodiat. Nec mirum, cum multo ante Jacobus viam praeivisset, testando, orationem fidei salvare infirmum, et Eliam, licet nostris affectibus similem, oratione oravisse, ut non plueret super terram, et non pluisse annos tres et menses sex; et rursum oravisse, et coelum dedisse pluviam.

Adversarius. Quod contra Columbi sententiam adversarium hoc loco incunctanter de diabolo intelleximus, perpulere nos haud solum doctissimorum virorum exempla eodem modo accipientium, sed praecipue gravissimarum rationum momenta, quae in eam rem ex hujus scriptoris stylo suppetunt. Prima nempe e cap. 16 desumpta, et allata jam a perillustri Cupero, col. 471. Altera autem, quod alibi de Christianorum persecutoribus Cecilius noster disserens, illos quidem adversarios Dei numero multitudinis vocaverit, et Maximinum Dazam, cap. 43, unum de adversariis Dei: at nullum tandem uspiam humanum persecutorem vocaverit ἀπλῶς adversarium. Tertia denique, 0600B quod dum Columbus adversarium, non de ullo insigni fidelium persecutore intelligit, sed contra de aliquo singulari persecutorum adversario eos coercente et puniente, reclament valide paucis post versibus haec verba: Excitavit Deus principes, qui tyrannorum nefaria et cruenta imperia resciderunt, cum ibi non principem hunc, aut illum, sed principes, plurativo numero, habeamus; itemque, quod nec capite 48 litterae de restituenda Ecclesia simpliciter inchoent: Cum feliciter ego Constantinus Augustus, et quae postea, sed e contrario: Cum feliciter tam ego Constantinus Augustus quam ego Licinius Augustus apud Mediolanum convenissemus, etc.: adeo ut manifesto nullus humanus et singularis persecutorum ultor per adversarium hoc loco sit intelligendus. Non, inquam, Constantinus, vel Licinius: sed, ut dictum est, magnus fidelium persecutor, diabolus; quod infra optime confirmat Cuperus.

Per orbem. Mirum quantum inter se differre queant, accuratius pensitando, per orbem, quod hic habes, 0600C et per omnem terram, quod capite proximo in alio argumenti genere occurrit; itemque per omnes provincias et civitates, quae altera ejusdem capitis locutio, in eadem materia.

Ibi enim, quoniam de Evangelio Christi per omnes provincias et civitates cum fidei obedientia spatio 25 annorum praedicati agitur, non modo nil vetat, sed e contrario, sicut suo loco patebit, locus ipse, et plurimae Patrum auctoritates commonent, posse et debere, verbi gratia, per omnem terram, omnem terram habitabilem seu habitatam late intelligi; hoc est, non solum quidquid intra imperii Romani fines continebatur, tum cum amplissimum erat et in culmine suo, ut ab Augusto ad Trajanum: sed, exempli causa, totam insuper Scythiam, Indiamque, quarum, citra omne dubium, neutra, ne quid aliud dicam, imperii pars erat, cum Nero imperare exorsus est.

Sed hic, cum de amissae per orbem tranquillitatis restitutione sermo sit, nec ea tandem publicae tranquillitatis amissio aliunde originem duxerit, quam ex 0600D imperatorum decretis contra Christianos, neque jam eorum decretorum ulla vis fuerit extra imperii Romani limites, idcirco sane orbis vocabulo orbem mere Romanum, id est, legibus imperatoriis parentem, intelligere oportet, nequaquam vero cunctas illius portiones imperatoribus non subjectas. Et eo modo totum orbem videre licet a Julio Firmico ad orbem Romanum restringi his verbis supra quam dici potest notabilibus, Dominus et Augustus noster totius orbis imperator . . . . Constantinus scilicet Maximus, . . . . Romanum orbem salubri gubernationis moderamine sustentat. Ne et adjiciam haud aliud ad summum sonare πᾶσαν τὴν οἰκουμένην hoc Lucae loco (Luc., II, 1) , Ἐξῆλθε δόγμα παρὰ Καίσαρος Αὐγούστου, ἀπογράφεσθαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. Imo, sicut egregie haud ita pridem observatum est, nulla olim alia de causa conciliis oecumenicis id nominis indebatur, quam quia qui ad illa vocabantur et conveniebant, veniebant et cogebantur 0601A e singulis illis partibus generalioribus orbis habitabilis, quae imperatorum potestati et jurisdictioni suberant.

Profligata nuper. Vide Columb., col. 391.

Templum Dei. Illud templum Nicomediae erat. Maucroix .—Nicomediae scilicet, quod a Diocletiano et Maximiano eversum fuit. Editio Oxon. Eaque totidem fere verba Baluzii in prima editione, quamvis ad alium locum.—Nicomediae scil. (ubi tunc agebat Lactantius), quod a Diocletiano, etc., uti modo. Editio Cant.—Aliter, nec immerito, accipiunt ampliss. Cuperus, col. 472, et Baluzius, col. 302.

Fabricatur. Verbum huic scriptori familiare. Sic, cap. 3: Cum multa mirabilia opera fabricasset; et cap. 7: Quaecumque fabricandis operibus necessaria; et cap. 36: Ut Christiani neque fabricarent . . .

Principes. Constantinum et Licinium. Maucroix , Recte.—Confer infra caput 48.

Humano generi providerunt. Pertinere huc egregie nummos, quos de imperatorum providentia laudat doctissimus 0601B Cuperus, col. 472, nemo qui locum adibit, negaverit. Quod hic vero insuper, sive ex iisdem, sive ex aliis, humanum genus de imperio Romano interpretatur, firmat quidem valide quae nos paulo ante ad restitutam per orbem tranquillitatem observavimus. Sed male, puto, ad vastationem terrae et humani generis eversionem, de quibus in fine capitis 2 accommodarentur.

Humano generi providerunt. Videretur excidisse copula que, nisi saepe ita noster loqueretur. Tollius .—Gaudere illum asyndetis constabit infra ex dicendis ad caput 38. Sed hic, ni fallor, ellipsis copulae paulo durior est.

Placidus aer. Lucretius in primo:

Placatumque nitet diffuso lumine coelum.
Tollius .

Nunc placatus servorum suorum Deus . . . . Deesse videtur precibus, vel patientia, seu verbum aliquod 0601C consimile. Ed. Ox. et Cant. Confer Columb., col. 391, et Cup., col. 472.— Nunc placatus servorum suorum. Deest forsan vox gemitibus. Colomesius .—Locus de quo, mea sententia, non unice dispiciendum, quid ei cum majore verisimilitudine desit et suppleri debeat; sed ante omnia, desit ne ei revera aliquid? an una potius littera redundet? Si enim ex fine vocis placatus litteram s, veluti ex sequente vocabulo servorum importune, ut saepe fit, prognatum extriveris, restabit integro sensu: Nunc placatu servorum suorum Deus jacentes et afflictos coelesti auxilio sublevavit; id est, nunc servorum suorum placatione Deus, et quae postea, quomodo apud Ciceronem: Quae tam subito facta deorum tanta placatio; nisi quod placatum noster, pro placatione adhibuerit. Sed ita infra tractatu, cap. 48, non tractatione. Et Tertullianus conculcatu pro conculcatione usus est his verbis: Tunc erit Hierusalem conculcatui nationibus. Et apud meliores scriptores ejulatus et ejulatio, significatus et significatio, consolatus et consolatio, 0601D explicatus et explicatio, ne plura congeram, promiscua sunt: Quare possit forsitan hic locus meliori jure censeri inter redundantes, quam inter mutilos. Nil tamen affirmo.

Addo tantum, si defectivis potius videbitur annumerandus, forte etiam deesse potius causa, vel gratia, quam precibus, vel gemitibus, aut aliquid tale, ut sensus sit: Nunc placatus servorum suorum gratia Deus. Nimirum, quod simillima ratione libro II Machabaeorum: Et meminerit (Deus) testamenti sui, quod locutus est ad Abraham, et Isaac, et Jacob servorum suorum fidelium, positum fuerit evidenter, pro et meminerit testamenti sui quod locutus est ad Abraham, et Isaac, et Jacob, servorum suorum fidelium gratia; uti et in Graecis, πρὸς Ἀβραὰμ, καὶ Ἰσαὰκ, καὶ Ἰακὼβ τῶν δούλων αὐτοῦ τῶν πιστῶν, pro, πρὸς Ἀβραὰμ, καὶ Ἰσαὰκ, καὶ Ἰακὼβ, τῶν δούλων αὐτοῦ τῶν πιστῶν χάριν. Neque aliud, opinor, volebat Columbus, cum ad nostri Cecilii 0602A locum his verbis exorsus: Excidisse videtur vox Precibus, aut alia similis; quam si restituas, plenior sermo erit, multoque concinnior, paulo post breviter annotabat: Nonnihil dubitationis tamen injicit II Macchab. I, 2. Utcumque sit, habes quoque certo certius eadem ellipsi apud Tertullianum, libro de Fuga in persecutione: Qui mei confusus fuerit, pro: Qui mei causa confusus fuerit; moxque itidem: Et ego confundar ejus coram patre, pro: Et ego confundar ejus causa, coram patre meo: unde statim pleniore oratione exclamans: Felices, ait, qui persecutionem passi fuerint causa nominis mei. Adde ex Latinis auctoribus Horatium in de Arte poetica canentem:

Serpit humi tutus nimium, timidusque procellae.
Id est, inquiunt docti, timidus causa procellae; ex Graecis vero, Homerum de Junone narrantem, II. ά, v. 56:

Κήδετο γὰρ Δαναῶν, ὅτι ῥα θνήσκοντας ὁρᾶτο,
ad verbum: Sollicita enim erat Danaorum, quandoquidem 0602B eos morientes videbat; pro: Sollicita enim erat Danaorum gratia. Quid? quod recta et plana ratiocinandi methodus videtur omnino exigere, ut in difficillimo isto Pauli loco ad Galatas: Φοβοῦμαι ὑμᾶς, μήπως εἰκῇ κεκοπίακα εἰς ὑμᾶς. Γίνεσθε ὡς ἐγὼ, ὅτι κᾀγὼ ὡς ὑμεῖς, ἀδελφοὶ, δέομαι ὑμῶν, Apostolus simili ellipsis genere δέομαι ὑμῶν scripserit, pro, δέομαι ὑμῶν ἕνεκα, seu χάριν; hoc sensu: «Omnino, fratres, propter vestras illas legis ceremonialis observationes ego vos mihi metuo: ne scilicet inveniar tandem frustra laborasse apud vos, seu erga vos. Estote vero sicut ego. Id ipsum, inquam, vos quoque mihi timete; quia ego ipse qui mea causa vereor, ne incassum apud vos evangelizaverim, illud etiam vobis, tanquam vos ipsi, metuo, non mea proinde causa tantummodo sollicitus, sed vestra quoque. Par pari igitur referte; et ne mei apostolatus mercedem quoad vos amittam, mea causa veremini». Scio δεῖσθαι Graecis longe frequentius esse orare, quam vereri, sed 0602C apud Plutarchum utique non semel pro vereri reperitur; puta in hoc Apophthegmate, δεῖσθαι περὶ βίου, οὐ φοβεῖσθαι, De vita vereri, non metuere. Imo, quod magis ad rem, Hesychius aperte in vocibus δεῖσθαι et φοβεῖσθαι non distinxit inter δεῖσθαι, et ἕνεκα, sed ea, ut nunc nobis Paulus, pro iisdem habuit. Confer denique tot illa novi Foederis loca, ubi ἕνεκα vel χάριν, relicta sunt subaudienda, quae et quotidie supplentur ab interpretibus; exempli causa, Matth. XI, 1: Μετέβη τοῦ διδάσκειν, Digressus est docendi gratia; Luc. XXIV, 29, Εἰσῆλθε τοῦ μεῖναι σὺν αὐτοῖς, Intravit manendi causa cum eis; et sic de reliquis, quae infinita sunt.

Qui adversati erant Deo jacent. Ita editores omnes post Baluzium, cum non levi, uti mox patebit, securitate.— Adversati. Lege, insultati. Isaacus Vossius, ad marginem sui exemplaris. Quia nempe a Baluzio didicerat, antiquam lectionem esse illustrati; quodque eam quidem cum viro clarissimo mendosam existimans, aliter utique mutandam censeret, quam cum eodem in adversati. Recte sane. Nam etsi suam Baluzius 0602D emendationem certam nuncupaverit, liquet tamen, Vossii conjecturam multo magis ad priscum codicem accedere, quam Baluzianam, quae sic incerta evadere incipit.— Qui adv. erant Deo jacent. Haec est editoris clarissimi conjectura. In ms. fuit, Qui illustrati erant Deo jacent. Propius aberit a vestigiis veteris codicis, si scribatur, Qui insultaverant Deo jacent. Dicuntur aliis insultare, qui eos omni afficiunt contumelia, et habent indignissime. Caesar apud Suetonium, cum gementibus adversariis adeptus esset quae concupiisset, dixit, ex eo insultaturum omnium capitibus. Nicolaus Heinsius ὁ μακαρίτης conjiciebat, Qui illusitaverant Deo, jacent. Graevius .—Plurima profecto veterum loca celeberrimi et eruditissimi collegae suspicionem confirmant. Minucius Felix, Hoc insultare et illudere est, victis religionibus servire. Claudianus, insultant omnes profugo . . . Et similia insuper non pauca apud Vulgatum interpretem reperias. Sed quid, 0603A si nihilominus ad simplicem aliquot syllabarum trans positionem recurramus? ut, pro Qui illustrati erant Deo jacent, legatur, qui illuserant Deo, strati jacent. Certe sensus erit planissimus; et legendum esse alibi non dissimili methodo coepit, pro capite, itemque cogitationis, pro contagionis, vir ipse magnus, quem modo laudabam, admonebit infra cum Heinsio, vel pro Heinsio, ad cap. 27 et 29, quae vide sis. Addo, ne forsan, ut olim non nemini, sic tibi quoque nostra lectio ideo minus arrideat, quod aliquanto caeteris quae subsequuntur locutionibus debilior sit, posse facile in tota periodo geminam quamdam gradationem, tam quoad noxas persecutorum, quam quoad eorumdem poenas, isto pacto agnosci: Qui Illuserant Deo . . . . strati Jacent. Qui templum sanctum Everterant . . . . ruina majori Ceciderunt. Qui justos Excarnificaverant . . . . coelestibus Plagis et Cruciatibus meritis nocentes animas profuderunt. Imo, facillime etiam fieri potest, ut initio periodi non alium magno illo et κατ᾽ ἐξοχὴν Dei nomine intellectum voluerit 0603B hic scriptor, quam Dominum nostrum Jesum Christum, de quo scilicet simillima prorsus ratione Tertullianus: Recita, inquit, Deum dixisse: Qui capit capiat, Christum citra omnem dubitationem hac voce indigitans, cum ex Matthaei Evangelio Jesum dixisse semel: Qui potest capere, capiat, sit certissimum, et locus etiam Tertulliani integer ferat, Serva Christo virginem sponsam. Nemo quaestum de ea faciat. Haec tibi, frater, dura forsitan et intolerabilia videntur. Sed recita Deum dixisse: Qui capit, capiat, id est, qui non capit discedat. Atqui, si rem ipsam spectemus Ethnicos et Ecclesiae christianae persecutores illusisse quondam in Christum, quoties impium quid lubebat jocari, vel haec ejusdem Tertulliani verba in Apologetico ostendunt: Sed nova jam Dei nostri in ista civitate proxime editio publicata est, ex quo quidam in frustrandis bestiis mercenarius noxius picturam proposuit cum ejusmodi inscriptione:

Deus Christianorum Ononychitis.

0603C Erat auribus asininis, altero pede ungulatus, librum gestans et togatus. Risimus et nomen, et formam. De phrasi autem, ne de re ipsa dicam amplius, habes, verbi gratia, Luc. XXII, 63: Et viri qui tenebant Jesum, illudebant ei, caedentes; et XXIII, 11: Sprevit autem illum Herodes cum exercitu suo, et illusit indutum veste alba. Quid? quod loquendi genus, quo hunc auctorem usum esse suspicamur, inde ipsi forte in mentem venerit, quod post Judae osculum, pharisaeorum sacerdotumque satellites, qui eo osculo in Jesum de compacto illuserant, unica ferme vocula in terram dejecti, aliquandiu humi strati jacuerint. Confer omnino Matth. XXVI, 28, et Luc. XXII, 47, 48, cum Joan. XVIII, 3, 4, 5, 6. Manifestum saltem est non repugnare sequentia ista, qui templum sanctum everterant, utpote quae per tacitam quoque, nec illepidam hujus Christi responsionis imitationem potuerint exarari, Destruite templum hoc, cum de templo sui corporis, ut a Joanne observatum est, loqueretur. Confer supra, col. 601. Nec nos denique quidquam cum 0603D nostra conjectura, Qui illuserant Deo, strati jacent, agimus vel proponimus, quod non pariter possibile sit cogitasse clarissimum Heinsium, cum legeret, Qui illusitaverant Deo, jacent. Tantum, si de tam vitiosae transpositionis origine et causis quaestio sit, forsan, dicimus non raro, quod Colbertinum codicem haud aliunde descriptum habeamus, quam ab exemplari, in quo unus aliquis versus desineret in Qui illus-, sequens vero inciperet per erant, vox autem strati continuo post omissa fuisset in contextu, dein paulo negligentius in margine adscripta, verbi gratia, e regione fere τοῦ illus-: adeo ut praeceps et ineruditus librarius, pro Qui illuserant Deo, strati jacent, perperam Qui illustrati erant Deo jacent exscrisperit.

Qui templum sanctum, etc. Vide Cup., col. 472, et Bal., col. 302. Conf. quoque nostram notam, col. 601.

Qui justos excarnificaverant. Ita Cicero l. III, De Nat. deor.: Anaxarcum Democriteum a Cyprio tyranno excarnificatum 0604A accepimus. Et noster rursus, cap. 14; Diocletianus . . . excarnificari omnes suos protinus praecepit.

Nocentes animas profuderunt. Eorum, quibus id acciderit, nomina recenset Baluzius, col. 302. Et hic auctor porro simili locutione in fine capitis 49: nocentem, inquit, spiritum detestabili genere mortis efflavit; sup. Maximinus. Noli autem utroque loco per nocentes animas et nocentem spiritum leve quid intelligere, nam c. 2, execrabilis ac nocens de tyranno Nerone conjunguatur.

Distulerat enim poenas eorum Deus. De ejusmodi poenis secundum theologiam, tam gentilem quam christianam, vide Columb., col. 391.

Quibus et posteri discerent. Editio Aboensis, quibus posteri discerent, sine copula; quod melius.

Mortem impiis ac persecutoribus inrogare. Columbi editio irrogare: quomodo apud Arnobium irrogare poenas capitis; et apud Ambrosium, irrogare injuriam, irrogare vim, irrogare arma suis principibus, irrogare sibi manus, et sic de aliis a viro summo J. Frid. Gronovio ante nos observatis: ubique, ut patet, pro inferre 0604B mortem inferre poenas capitis, inferre injuriam, manus, et quae reliqua sunt.

De quo exitu . . . . . testificari placuit. Quod hic deest, eruditi hactenus in vulgatis editionibus varie suppleverunt; scilicet ed. Oxon. substituit eorum; Cantabr. nobis; Cuperus quondam, si Columbo credendum, imperiorum; Cuperus ipse, impiorum; Columbus, prima conjectura, crudelium principum; Columbi supplem., tyrannorum; Columbi ejusdem alterum supplementum, saevissimorum principum.

De quo exitu . . . Lege, De quorum exitu (horrendo) testificari placuit. Superborum scilicet et impiorum principum, christiani nominis persecutorum; quibus appellationibus superbiam cum maxime notat Diocletiani et Maximiani, cum ob adscita cognomina Jovii et Herculii, tum ob indumenta aurata, coronam gemmatam, adorationem, etc. Sed et Galerii Maximiani ingens et intolerabilis fastus fuit post devictum Narsea, de quo noster infra, cap. 9. Impietas autem omnibus 0604C communis fuit: nisi quod Maxentius caeteros videtur superasse. Tollius .—Nos, primum cum nulla sit lacuna in manuscripto post de quo, sed tantum post exitu, nil necesse putamus ex de quo facere cum Tollio, de quorum.

Deinde vero, quia illud Colbertini codicis vacuum non vidimus, nec scimus adeo quot litterarum sit capax, quaeve litterarum vestigia in eo remaneant, non audemus quidem ex tot eruditorum supplementis ullum tamquam indubitatum et genuinum prae caeteris eligere. Sed liceat interim animo nostro esse ad primum, aut simile, inclinatiori, sive quod sit simplicissimum, sive quia, cum vox proxime praecedens sit persecutoribus, et huic auctori exitus alibi pro morte usurpetur, dixerit ita expletus, De quo exitu eorum, pro De qua morte persecutorum, qui ipse ferme libri titulus, et ad quem proinde Cecilium nostrum voluisse respicere plusquam verisimile est; faciente praesertim mentionem Joanne Sarisberiensi opusculi a se de Exita tyrannorum inscripti. Et quod 0604D superest, exitum hoc loco mortem significare, abunde, ut caetera taceam, adstruit alter iste, capitis 50. Nihil tale metuens (Candidianus) occisus est; et (Valeria) exitu ejus audito, protinus fugit. Ubi exitu, id est indubie, obitu, morte.—De quo exitu testificari placuit. De quorum exitu pauca testific. Gale .— De quo exitu persecutorum, etc. Allix .— De quo exitu scripto hoc testif. Abbas a S. Hilario, Canonicus S. Petri Bellovacensis.

Ut omnes qui procul moti fuerant. Ita ms. codex et universae simul editiones. Oxoniensis tantum et Cantabrigiensis, ima pagina, monent emendari posse, ut omnes qui procul (remoti) fuerunt. Aut si mavis (addit in sequentibus posterior) lege: ut omnes qui (persecuti) fuerunt; quod et in priori ad opusculi calcem reperias, licet minus aequa conditione propositum.— Qui procul moti. Lectio turbata. Scribe, qui procella moti. Allix .— Moti. Lege, nati. Vossius .— Nati, inquam, non noti, ut quidem accuratissimus αὐτόπτης 0605A Colomesius curavit nos pro suo in bonas litteras studio fieri certiores; quod et volebat curiosius observari. Sed fallor, an receptam lectionem viri docti sine causa sollicitant. Omnino, movere apud Plautum, Ciceronem, et alios, amovendi, vel removendi significatione occurrere, extra controversiam est, et esse debet. Plautus, v. gr. Move abs te moram, id est, Remove, vel Amove moram abs te. Ad haec, quod procul moveri, pro, longe a suis sedibus moveri, removeri, relegari, latinissime dicatur, vel soli sequentes Virgilii versus idonei testes sunt:

Atque ideo tauros procul, atque in sola relegant
Pascua,

Confer eodem libro:

Ipsa procul nebulis obscura recessit.
Tertio, quod multo gravius est, post coeptam semel decimam persecutionem, magna pars fidelium proscripta et in exilium missa fuerat. Idque non testatur simpliciter epistola Maximini apud Eusebium rescribentis inter alia ad Tyrios: Quod si qui in detestando 0605B suae vanitatis errore adhuc perstant; ii quam longissime a vestra urbe et territorio seclusi, sicut petiistis, abigantur; ἐν πόλλῳ πόῤῥωθεν τῆς ὑμετέρας πόλεως καὶ περιχώρου, καθὼς ἠξιώσατε, ἀποχωρισθέντες ἐξελαθήτωσαν· sed firmat paulo post multo disertius Eusebius ipse his verbis: Hujusmodi igitur litterae in omnibus provinciis adversum nos propositae sunt; ταῦτα δὴ καθ᾽ ἡμῶν κατὰ πᾶσαν ἐπαρχίαν ἀνεστηλίτευτε. Praeterquam in De Vita Const. duas illius imperatoris leges memorat idem historicus, quibus, ab una parte, Omnes, qui Dei cultum ac fidem prodere noluissent, et ideo crudelibus judicum sententiis quocumque tempore damnati, patriam extraneo solo commutassent, patriis fundis restituerentur; ab altera vero, quotquot itidem in insulas fuissent relegati, ibique montium asperitatibus et circumfuso mari conclusi, seipsos suis propinquis et amicis redderent. Et infra denique noster ipse Cecilius: Ut omnia, inquit, terrore complerentur, provinciae quoque in frusta concisae, multi praesides 0605C et plura officia singulis regionibus ac pene jam civitatibus incubare; item rationales multi, et magistri, et vicarii praefectorum, quibus omnibus civiles actus admodum rari, sed condemnationes . . . et proscriptiones frequentes. Unde et cap. 52: Aeternae Dei pietati gratias, ait, agere debemus, qui tandem respexit in terram, quod gregem suum partim vastatum a lupis rapacibus, partim vero dispersum, reficere ac recolligere dignatus est; haud alia, ut liquet, de causa Ecclesiam Dei gregem partim dispersum et tandem recollectum vocans, quam ea, de qua mentionem injicere operae pretium putavimus. Quare non ad alios procul motos, si quid in me judicii, hic loci respexerit, quam ad fideles illos, primum proscriptos et relegatos, sed Constantini postea edictis revocatos, quos diximus; quorumque adeo in gratiam scribere De mortibus persecutorum fuerit aute omnia aggressus, ut quae Dei virtute et majestate, illis absentibus, contra persecutores edita fuerant, rescirent. Vide Columb., col. 392.

Vel qui p. . . . . . . . . . . turi sunt. Nec uno 0605D modo docti secundam hanc lacunam compleverunt. Sequentes conjecturas citabimus: Cuperus ost nos fu. Primaeva Columbus conjectura, osthac aberra. Ed. Oxon. et Cantabr., primo supplemento, rocul i. Alterum earumdem supplemento, erseca. Vossius, osthac fu.—Vel qui p. . . . . . . . . . . turi sunt. Vel qui post nascituri sunt. Gale .— Vel qui postea futuri sunt. Allix .— Vel qui post nos venturi sunt. Abbas a S. Hilario.—Nos ex istis supplementis, nonnisi primum et ultimum digna quae attendantur censemus. Sed possint forte alia, utrique non dissimilia, postliminio recipi; puta, vel qui p((ostea vic))turi sunt. Videant, quibus visendi ms. codicis potestas libera est. Pendet enim res tota ex superstitibus litterarum ductibus, si qui restant.

Quatenus virtutem ac majestatem. Vide Bal., col. 302. Noster interim cap. 5, sub finem, Majestatem Dei singularis nominat, sine ulla divinae virtutis mentione.

0606A In . . . . dis. Reparandae hujus loci jacturae una tantum ratio hactenus prae manibus eruditorum erat, in ((perden))dis. At jam ecce plures in posterum non deerunt.— In . . . . dis delendisque. Forte in in ((excinden))dis, ut cap. 2, ubi excindere ac delere simul junguntur a Lactantio. Colomesius .— In . . . . dis. In ((punien))dis. Gale .— In ((exscinden))dis. Allix .— In ((plecten))dis. Abbas a S. Hilario.—Haud displicet methodus viri docti, quae per se optima. Sed forte etiam igitur in ((extinguen))dis delendisque legere oportebit. Nam noster cap. 46, ut si victoriam cepisset, Christianorum nomen extingueret funditusque deleret. Vel forte iterum, in ((eraden))dis delendisque. Nam idem capite ultimo, delevit ea Dominus et erasit de terra. Aut forsitan denique, in ((expugnan))dis delendisque, propter haec Lactantii verba in Epitome, ad expugnandam delendamque sanctorum gentem. Quidquid malueris, vel hinc obiter plus satis apparet, quam periculosae sit opus aleae, hiulcis et mutilis veterum locis addere quae meliori jure deesse videantur, cum optima 0606B demum methodus nequeat esse tutissima.

Ostenderet. Multo praestaret, opinor, legere ostenderit. Totum locum relegito.— Ostenderet . . . . . est, si. Quae hic in ms. codice desiderantur, editio Oxon. et Cantabrigiensis ita sufficiunt, ostenderet: ((quod clarius futurum)) est, si. Columbus vero in hunc modum: ostenderet ((recte autem et ordine sermo meus processurus)) est, si, et quae postea.—Videant, qui possunt, docti, annon scriptum fuerit a librario ostenderet. ((Quod et melius succedere pot))est, si . . . . . aut aliquid tale.— Ostenderet . . . . . est. Ostenderit . . . . . Gale .— Ostenderet. ((Ad hoc operae pretium)) est. Allix .— Ostendere ((dignatus)) est. Abbas a S. Hilar.

Si a principio ex quo est Ecclesia constituta qui . . . . . Distingue omnino cum Columbo, si a principio, ex quo est Ecclesia constituta est, qui fuerint auctores . . . . . Quasi plene scripserit noster Cecilius, si a principio, id est, ex quo Ecclesia constituta est, qui fuerint, etc. Voluit enim dicere, ut inferius patebit, se quidem usque 0606C a primordiis Ecclesiae, per apostolos tandem circa Neroniani principatus initia omnibus numeris constitutae, repetiturum, quae ad auctores persecutionum et illorum poenas facerent: sed non pariter usque a primordiis Ecclesiae constituendae, cujus fundamenta apostoli statim a Christi ascensu jacere coeperunt, et per annos 25, usque ad principium Neroniani imperii per omnes provincias et civitales miserunt, ut capite proxime sequenti locutus est.

Qui fuerint. Haec est ms. codicis, cunctarumque simul editionum Aboensi anteriorum constantissima lectio. Quapropter quid sibi velit infra Columbus cum ista, qui fuerint, nullus capio. Nisi si, quod plusquam verisimile, suae ipsius editionis errorem typographicum per incogitantiam pro priscae schedae scriptura acceperit.

Auctores . . . et. Post auctores, excidisse putat amplissimus Cuperus, tantorum scelerum, vel persecutionis. Assentitur suo loco de alterutra restitutioue Columbus. Sed praetulit tamen postea persecutionis. Supplent edit. Oxon. et Cantab., Ecclesiae persequendae. 0606D —Auctores . . . . . Auctores persecutionum. Allix: item Gale; et Abbas quoque a S. Hilario.—Supple, faciendarum persecutionum. Sic Lactantius lib. V, de Justitia, cap. 2, de Hierocle, tacito licet nomine: Hic auctor imprimis faciendae persecutionis fuit. Colomesius .

In eos coelestis judicis, etc. Vide Columb., col. 393.

Et quibus poenis in eos coelestis judicis severitas vindicaverit exponam. Imo, et quibus poenis in eos caelestis judicis se veritas vindicaverit, exponam. Gale .