Caput II.

Extremis temporibus Tiberii Caesaris. Late dictum. Nam ab eventu, quem hic auctor subjicit, ad obitum usque Tiberii Caesaris, anni octo integri, si pauculos dies exemerimus, effluxerunt; crucifixo scilicet, ex nostri scriptoris sententia, Jesu Christo duobus Geminis consulibus, mortuo autem Tiberio sub consulatu Cn. Proculi Acerronii, et C. Pontii Nigrini. Imo, eo multum inclinamus, ut hoc loco, per extrema 0607A tempora Tiberii Caesaris, intelligenda potius dicamus extrema vitae Tiberii tempora, quia ineunte duorum Geminorum consulatu, annos jam totos sexaginta novem et amplius vixerat, quam extrema tempora ejus imperii, quia ejusdem consulatus initio Tiberius annum imperii tantummodo decimum quintum fuerat ingressus, et imperavit adhuc postea annos octo, qua jam ratione dictum est. Aliter tamen rever. episcopus Sarisberiensis, et politissimae versionis Paris. auctor: quare nil pronuntiamus.

Ut scriptum legimus. Num Cecilius noster innuere vult illa, quae narrare incipit, a se lecta apud Lactantium libro IV Institutionum, cap. 10 his verbis: Cujus Tiberii Caesaris anno quinto decimo, id est, duobus Geminis consulibus, ante diem decimum kalendarum Aprilium Judaei Christum cruxi affixerunt. Profecto, vel ad ea ipsa Lactantii verba respexerit necesse est, quod contendent indubie, qui hoc opus Lactantio abjudicabunt; vel ad alia cujusvis alius scriptoris aut plurium, quod pertendet quoque sine 0607B dubio clarissimus Baluzius. At si jam ad Lactantiana illa, ibi quidem lectum fuerit a nostro auctore, ante diem decimum, non ante diem septimam, quod non paucae editiones et codices manuscripti prae se ferunt. Sed Lucius ergo Caecilius Lactantius Firmianus non erit germanus hujus operis parens, sed quilibet alius solis Lucii Cecilii appellationibus indigitatus. Sin vero, quod mihi magis probabile, alia cujusvis scriptoris verba et loca noster potius ob oculos, quam superiora Lactantii, habuerit, tum sane potuerit facile Lactantius, et libros Institutionum, et hunc De mortibus persecutorum pariter composuisse, bisque adeo ejusdem rei in diversis operibus ex aliorum monumentis meminisse. Sed inde tamen, velimus nolimus, Baluzii argumentum ab utriusque loci συμφωνία desumptum manebit semper aequo infirmius, quod si maxime ante diem decimum kalendarum Aprilium, et post diem decimum kalendarum Aprilis synonyma sint, non omnia tandem exemplaria manuscripta typisve excusa in superiori Institutionum 0607C περιοχῇ habeant ante diem decimum, sed bona pars ante diem septimam; puta editio Basileensis, an. 1532, Autuerpiensis, an. 1587, Lugduno-Batavica, an 1652, Cantabrigiensis, an. 1685, manuscriptus codex Emmanuelensis, in ejus praefatione laudatus; et sic de reliquis.

Cruciatus est. Accipe non repugnanter pro crucifixus est; et gravissimis auctoritatibus, quas in eam rem amplissimus Cuperus, col. 472, et Columbus, col. 393, attulerunt patere, non istam solum ex libro V Hegesippi, cap. 18, adjici: Eorum quoque qui abierant proximi, cruciabantur, aut cruci affixa plerorumque cadavera suis, qui elapsi fuerant, ostentabantur; sed hanc praecipue Plauti in milite glorioso, act. II, sc. 3, vss. 7, 8:

Sc. Metuo.—Pa. Quid metuis?—Sc. Ne hercle hodie quantum hic familiarum est.
Maximum in malum cruciatum insiliamus.
0607D Ibi enim, sicut optime Taubmannus observavit, maximum in malum cruciatum, illud est quod Plauto alibi maximam in malam crucem dicitur. Ostenditque adeo iste locus, purioris etiam latinitatis fuisse dicere cruciari, pro cruci affigi, et cruciare, pro crucifigere. Alterum porro huic Planti geminum, si non etiam disertiorem, puto me olim vidisse in ejusdem comoediis. Sed nunc non occurrit ad manum.

Post diem decimum kalendarum Aprilis. Libro vero Institut. IV, haec habet Lactantius: Ante diem decimum kalendarum Aprilium Judaei Christum cruci affixerunt; ita ut huic loco videatur e diametro adversari: quam tamen repugnantiam nullam esse, contendit Baluzius, citato e Pauli jurisconsulti libris testimonio. Aliam vero non addit rationem, nisi quod Romani nunquam a kalendis denominaverint dies, qui sequuntur post kalendas. Quae quidem ratio evoluta magis et exposita facile has conciliabit dividuas. 0608A Siquidem iidem dies pro naturali quo procedunt ordine dici possunt ante kalendas. Sin attendatur ad rationem illos numerandi, quae secundum Romanae designationis computum a kalendis auspicatur, nihil obstat, quominus inter posteriores recenseantur, gradum retro ferendo. Atque inde est, quod citra omne contradictionis periculum juxta haberi possit, utrumvis dixeris. Editio Oxon. et Cantabrigiensis ex ea.

Baluzii locus, ad quem novissimae observationis auctores respexerunt, extat supra, col. 302. Et certum est quidem, adduci ibi a Baluzio testimonium e supradicti Pauli monumentis ad probandum, idem valere ante diem kalendarum aprilium, et post diem kalendarum aprilis. Sed nec agit recta et primario vir clarissimus de nostri Caecilii locutione, verum de illa jurisconsulti Pauli, cum asserit, Romanos nunquam a kalendis denominavisse dies, qui sequuntur post kalendas, sed eos tantum, qui antecedunt, ita nempe Marcellum Francolinum de industria refutans, 0608B qui contenderit, non posse in Pauli verbis per post diem decimum kalendarum (verbi gratia aprilium) intelligi aliquem dierum mensis Martii: sed diserte decimum diem post kalendas apriles, id est, nonum mensis aprilis. Nec praeterea illa sola ratio a Baluzio ad Francolini confutationem allata est: sed haec quoque de Baluzianis hypothesibus belle et sponte manans, quod cum secundum Baluzium Lactantius eamdem rem duobus in locis retulerit, et in uno quidem dixerit ante diem decimum kalendarum aprilium, in altero vero post diem decimum kalendarum aprilis, inde pateat, utriusque dicti sensum debere esse eumdem; nec differre igitur a se invicem apud Paulum ante diem decimum kalendarum, et post diem decimum kalendarum, quae contra toto coelo distare, Francolinus affirmavit. Hoc in gratiam veritatis putavimus non tacendum; simulque ne res per se controversiis implicata, intricatior adhuc evaderet ex superiori annotatione aliquanto minus, 0608C quam decuit, accurata. Vide iterum Baluz.

De reliquo, quod ait, nec leviter probat Columbus, post diem decimum kalendarum aprilis locutionem esse ellipticam, quamque possimus supplere, post exortum sive incoeptum diem decimum kalendarum aprilium, in ea, de qua agitur, doctorum disputatione maximi momenti est; quia si revera quandoque post diem decimum kalendarum significare potest, et debet, post exortum diem decimum kalendarum, tum illud palam nullatenus intelligendum de die viginti quatuor horarum, seu civili, constante ex tenebris et luce, quique Romanis a media nocte incipiebat: sed stricte de ea parte diei civilis, quam Veteres a praecedente et consequente nocte distinguebant, et modo diem, modo lucem appellabant; ac diem quidem, v. g., Martialis, cum caneret:

Phosphore, redde diem. Quid gaudia nostra moraris?
Caesare venturo, Phosphore, redde diem.

Lucem autem, exempli quoque causa, Cicero, cum 0608D scriberet ad Lentulum, Haec scripsi ad 16 kal. Febr. ante lucem. Sicque facili negotio habebimus, quomodo de uno et eodem die civili, puta decimo kalendas apriles, Romani proprie atque optime dicere potuerint, Ante diem decimum kalendarum aprilium, et post diem decimum kalendarum aprilis. Nimirum ante diem decimum kalendarum aprilium hoc sensu, die decimo civili ante diem integrum et civilem kalendarum aprilium, ipsomet die kalendarum annumerato: post diem vero decimum kalendarum aprilis hoc altero sensu, post exortam lucem diei civilis decimi, diem integrum et civilem kalendarum aprilium, ipso quoque kalendarum die putato, anteeuntis, si nempe de re post solis ortum facta loqui accuratius vellent, qualis fuit proculdubio huic auctori Domini nostri crucifixio, quam interdiu accidisse celebris ille, moriente Christo, solis defectus, aliaque tam multa Evangelii loca dubitare non sinunt.

0609A Sed an fuerit igitur Jesus Christus die olim decimo kalendarum aprilium, id est, vigesimo tertio Martii crucifixus? Respondeo, aliud esse scriptoris mentem aperire, vel saltem divinare quantum possis, aliud vero eadem cum ipso sentire; et nos quidem fuisse hactenus de priori sollicitos, sed velle nunc de posteriori hanc praecipue ob causam ἐπέχειν, quod licet in praesentia maxime cum iis Veterum Recentiorumque faciamus, qui Christum duobus Geminis consulibus crucifixum fuisse, existimant, tamen ipsissimi Patres, qui illius passionem duorum Geminorum consulatui allegarunt, haud eam omnes ad eumdem diem, vel eodem modo referant: sed noster, verbi gratia, ad post diem decimum kalendarum aprilis; Lactantius, pro editionum diversitate, interdum ad ante diem decimum kalendarum aprilium, interdum ad septimum; Victorius Aquitanus constanter ad septimum; Tertullianus autem et Augustinus suo quisque pacto ad octavum kalendas apriles. Ex quibus quis unquam, qui probe cunctas rei difficultates 0609B attenderit, visurum se liquido quid sit unice verum, sperare audeat? Nos saltem hactenus non vidimus. Et si Pagium ad annum Periodi suae Graeco-Romanae 5525, num. 6, adiveris, erit etiam, opinor, cur vel sciri unquam posse quid sit verisimilius, desperes.

Kalendarum Aprilis. Malim Aprilium. Sic enim prisci loquebantur, et noster etiam alibi nomine plurali usus est. Tollius .—Vulgata lectio potest optime servari. Nam utcumque frequentius hic auctor, et caeteri forsan Veteres, kalendarum aprilium, et hujusmodi alia scripserint, quam kalendarum aprilis, maii, februarii, et sic de reliquis, Pompeius tamen olim in sua ad Domitium epistola kalendarum martii usurpavit, non Martiarum. Et Cicero ter ad Pompeium pari pacto in unis iisdemque litteris, kal. martii, et ad Atticum, id. Maii, id. Quintii; imo alibi ad eumdem, et in una similiter epistola, non. maiis, et kalend. maii promiscue, idque bis; et rursus 0609C denuo in alia, modo id. maias, modo idus maii; ut appareat utramque loquendi rationem fuisse ab Antiquis indiscriminatim adhibitam, nec esse hic adeo quidquam temere immutandum. Praecipue cum infra capite 44, kalendas novembris, non novembres legamus, obstentque haud leviter allata jam e Ciceronis operibus loca, quin et recepta nostri scriptura kalendarum aprilis, ne quis capite illo 44, novembris antiquum esse pluralem adjectivae formae accusativum, pro novembreis, vel novembres, in mentem inducat contendere, licet alioqui Sallustiani istius exordii inter alia meminerim: Omnis homines, qui sese student praestare caeteris animalibus, summa ope niti decet . . . Sed in re dispari dispar facile ratio esse potest.

Duobus Geminis consulibus. Ita ex aliorum Veterum numero, quos quidem in eam rem disertos viderimus, Tertullianus adversus Judaeos, Lactantius lib. IV Institutionum, Sulpitius Severus lib. II Historiae sacrae. Augustinus de Civitate Dei, Prosper Aquitanus 0609D in Chronico ex usitatiore, uti loquitur, traditione, denique conterraneus ejus Victorius in canone paschali: quanquam jure merito, ut de Prospero taceam, Bucherius, Labbaeus, atque alii mirentur, «cur Victorius primum suae Periodi annum, id est, Julianum septuagesimum tertium, Christi vero vulgarem vigesimum octavum, cum Geminorum consulatu pariaverit, quem in sequentem primum incurrere satis constet.» Sed et Christum duobus Geminis passum esse, inter Recentiores asseruit clarissimus Pagius in dissertatione Hypatica, p. 199, et nuperrime in Critica Annalium Baronii, ad annum suae Periodi Graeco-Romanae 5525. Imo, ait ille ibi loci num. 3: «Veteres Patres, Augustinus, Hieronymus, aliique, cum consulatu duorum Geminorum anno aerae christianae 29 gesto illigarunt. Et Eusebius inter primos fuit, qui mortem Dominicam ab eo anno removerit, sed cui Epiphanius haeresi 51, aliique postea adhaesere; 0610A adeo ut, aperta semel,» ut pergit, «ea porta, alii passionem in annum aerae christianae trigesimum primum, alii in annum trigesimum secundum contulerint:» colligente etiam inferius totidem verbis Pagio, «ex eclipsi, quae Christo patiente visa, annum passionis determinari non posse alium, quam annum aerae christianae vigesimum nonum,» quo duo Gemini consulatum gesserunt. Nos quod attinet, jamdudum sane eamdem, quam Pagius, sententiam sequimur: sed nec propter laudatam ab illo Hieronymi auctoritatem, nec quod rursum ex iis, quas suae de illa eclipsi conclusioni praemisit, hypothesibus ratiocinationibusque adstrui posse credamus rem ita esse, ut ponit, de anno Christi emortuali.—Primo enim quoad Hieronymum, quomodo ei passionem sub duobus Geminis consulibus accidisse, potuit esse persuasum, qui in De Scriptoribus Ecclesiasticis, annum post passionem Domini vicesimum quintum explicat per secundum Neronis? Omnino si annus demum post passionem Domini vigesimus quintus fuit 0610B Hieronymo secundus imperii Neroniani, non ergo Christus sub duorum Geminorum consulatu mense Martio, vel Aprili, in crucem actus est, quia ab illo consularis ipsorum potestatis tempore usque ad annum imperantis Neronis secundum vel leviter initum, anni sunt toti viginti sex, cum quinque, aut sex amplius mensibus. Sed ei contra, cum suo Eusebio in Chronicis, Christus palam passus anno decimo octavo imperii Tiberii Caesaris a morte Augusti, consulibus Cn. Domitio Ahenobarbo et M. Furio Camillo Scriboniano; quandoquidem si quis ab illius anni paschate annos, qui proxime ad Neronis usque secundum fluxerunt, numeret, annus reapse vigesimus quintus post passionem Domini cum secundo Neronis, aliquantulum saltem provecto, decurrerit. Et inde est igitur, quod cum priscos opinionis, quam usque hodie cum Pagio in hac re tuemur, duces putemus, Hieronymum illis annumerare abstinemus. Quin nec eum modo, sed nominatim quoque Paulum Orosium, 0610C contra disertam Columbi sententiam, quia scilicet cum Orosius lib. VII, in ipso capitis 4 primordio scribat, «Tiberium Caesarem anno ab Urbe condita 767, imperium post mortem Augusti adeptum esse,» subjiciatque in sequentibus, «Christum anno (imperantis) Tiberii decimo septimo sese tradidisse passioni, et fuisse suffixum patibulo,» ea nunquam passio cadere possit in consulatum duorum Geminorum, hoc est, in annum vigesimum nonum aerae Dionysii, sed in illam tantummodo ὑπατείαν, qua, duobus post annis, Tiberius Caesar, collega Aelio Sejano, consul quintum processit; proindeque in annum ejusdem aerae trigesimum primum.

De eclipsi vero, quae sub Christi mortem conspecta (nam Thallus, Phlegon, atque alii innumeri tenebras horribiles, quae tunc temporis terrae incubuerunt, ἔκλειψιν ἡλίου nominarunt, iique nos post se, reclamante licet Syncello, quoad loquendi genus rapient), quinam pariter, si vel tria Africani loca, qualia laudat Pagius, alicubi Graece apud Syncellum legantur, 0610D non poterit alius annus passionis determinari, quam aerae christianae vigesimus nonus. Certe Pagii in eo argumento magnus auctor, ne et unicus dicam, Julius Africanus est, qui cum apud Syncellum, affirmante Pagio, dixerit in uno loco, eam eclipsin anno 4 Olympiadis 202 accidisse, in altero autem, anno 2 Olympiadis 202, tum porro in tertio, anno 2 Olympiadis 202, eclipsin a Phlegonte numeratam contigisse; in primo, inquit Pagius, mendum est legendumque anno 4 Olympiadis 201, et communem Olympiadum dispositionem Africanus fuit secutus. In secundo vero et tertio nullus occurrit error, ait idem Pagius: sed Africano Olympiades annique Olympiadici biennio citius, quam aliis exordiuntur, ita ut annus 4 Olympiadis 201, ex vulgata methodo, et annus 2 Olympiadis 202, ex propriis Africano calculis, concurrerint, ac in mediam utriusque partem initium consulatus duorum Geminorum inciderit. Omnia 0611A plane, quo et ego, et res ipsa melius intelligamur, sicuti in diagrammate subjecto videre est:

0611C ††† Ex tribus istis crucibus, prima Christi mortem ad duorum Geminorum consulatu, altera ad annum secundum Olympiadis 202, tertia ad annum quartum Olympiadis 201, refert.

At esto, inquio ego, futuros, qui nobis fortunatiores singula, de quibus agitur, Africani loca in Graeca Syncelli Chronographia reperiant. Nos enim hactenus nuspiam primum potuimus invenire, nisi in latina versione paginae 323, sed quae evidenter sit mendosa, cum pro Latinis istis, ad Tiberii Caesaris annum 16, qui olympiadis 202 anno quarto aequalis est, Graeca habeant, μέχρις ἕκτου καὶ δεκάτου Τιβερίου Καΐσαρος, ὅπερ ἦν Ὀλυμπιάδος σβ᾽ ἔτος δεύτερον, ad verbum, usque ad sextum et decimum Tiberii Caesaris, qui fuit Olympiadis 202 annus secundus. Quinimo futuri sint postea, quantum libet, qui Pagii judicia de repertis semel Africani locis prorsus approbent, tamen quid olim Epiphanius, nostroque saeculo Keplerus et Petavius de anno passionis senserint, nullus ignorat; 0611D Christum nempe morte affectum fuisse eo anno, qui in aera Dionysiana trigesimus primus est. Et quid, si igitur ex illorum sectatoribus aliquis id ipsum volens, illuc quoque eadem Africani loca eatenus pertinere affirmet, quod ex vulgatis hypothesibus annus secundus olympiadis ducentesimae secundae anno aerae Dionysianae trigesimo primo ex parte responderit, et idem tamen ex peculiaribus Africani supputationibus quartus ejusdem Olympiadis extiterit? Profecto ex illa tunc eclipsi annus aerae Dionysii alius, quam vigesimus nonus constitutus fuerit annus Dominicae crucifixionis; idque, quod magis est, sine ulla verborum Africani correctione, et ipsum alias Pagium sequendo. Rem, si necdum sat perspicua est, sequens diagramma claram et edissertatam dabit:

0612B † Christus ineunte hoc anno crucifixus, secundum Petavium et alios.

Colligimus itaque ni alia in subsidium vocentur, maxime tria, et ut quae Pagius Africano tribuit loca, Africani sint, inefficax semper fore viri docti argumentum, quo ab extraordinaria illa solis defectione desumpto liquere credidit, passionem ad annum aerae Dionysii vigesimum nonum proprie atque unice pertinere.

Sed euge, ecce opportune, si vel caetera, quae in eam rem diu ante editum recens Pagii in annales Baronianos volumen publice disserueramus, et per tabulas etiam Chronologicas, quo major nostris disputationibus fax alluceret, digesseramus, quaeque adeo fuisse ab ipso magnam partem confirmata gavisi sumus, et de quibus tamen ultimam nostram tamdiu sententiam ferre supersedimus, donec praeclaras aliquot eruditorum lucubrationes in contrarium plus minus facientes comparare et perpendere potuerimus, omnia et singula, quod non putamus, nihil forent, 0612C ecce, inquam, unde vel nunc obiter tota sua Pagii argumento efficacia postliminio sarta tectaque servetur.

Apud Hieronymum, Julio Africano Christus non anno simpliciter secundo Olympiadis ducentesimae secundae passus est, sed anno simul quinto decimo Tiberii Caesaris.

Et primum igitur, inquio ego, ex eo quod secundum Africanum, Christus anno quintodecimo Tiberii Caesaris fuit crucifixus, sequitur, velis nolis, Christum non anno aerae Dionysianae trigesimo primo, quod Keplerus ac Petavius volebant, et diagramma secundum in speciem evincebat, mortuum esse, sed vigesimo nono, quod Pagius posuit, et ex Pagio primum diagramma proponit ob oculos. Ratio est evidens, quia nempe nullus annus quintodecimus Tiberii Caesaris in annum aerae Dionysii trigesimum primum cadere potest: at cadit idem recta in vigesimum nonum ejusdem aerae, si a morte Augusti, ut vulgo solent, numeraveris.

Et rursus ex eo quod, secundum Africanum, Christus anno simul quintodecimo Tiberii Caesaris, et secundo Olympiadis ducentesimae secundae passus est, consequitur 0612D pariter invictissime, pergo ego, Julium Africanum, ubicumque loci Christi mortem ad annum 2 Olympiadis 202 retulit, non putare, ut moris est, Olympiadas, sed modo sibi proprio et peculiari, eoque vere, quem primus orbi litterato indicavit Pagius, id est, quo Africanus receptum illius et cujuscumque alius Olympiadis initium biennio solet antevertere. Ratio itidem manifesta, nimirum, quod nullus denuo quintodecimus annus Tiberii Caesaris possit dici cum secundo Olympiadis 202 vulgariter numerando concurrisse. At contra quinto decimus Tiberii ab Augusti obitu totus fere concurrit cum anno 2 Olympiadis 202, ex ordinariis Africani anticipationibus Pagio observatis.

Quae cum ita sint, maneat, ut patet, contra Petavii et sui similium sententiam, necesse est Christum ex genuinis Africani testimoniis inter se collatis passum esse anno aerae Christianae 29, duobus Geminis consulibus. Nec committendum adeo, sicubi revera inveniatur 0613A Africanus eadem apud Syncellum scripsisse, quae Phlegon apud Eusebium in Chronico latino, Solis scilicet defectionem magnam, et inter omnes excellentem anno 4 Olympiadis 202 factam esse, aut aliquid tale, ut non continuo recordemur corrigendum apud utrumque, Pagii imitatione, anno 4 Olympiadis 201. Alioqui nunquam secum concordaret Julius Africanus, nec unquam inter Julium Africanum et Phlegontem conveniret, aut, quod omnium pessimum foret, Africanus foret respuendus, dicereque haberemus ob Phlegontis, Josephi, Dionis, et aliorum loca, Christum anno aetatis 37 labente fuisse crucifixum; quae sententia semper erit absurdissima, uti alibi, Deo dante, ostendemus. Sequenda igitur indicata modo Pagii methodus, in Phlegontis, verbi gratia, loco apud Eusebium, itemque in cunctis Africani, quae aliorsum primo aspectu abeunt. Sed dum tu ea de causa criticam Annalium Baronii pag. 27, num. 10, et pag. 28, num. 13 et 14, quando voles, adibis, nos ad ampliorem iterum totius rei elucidationem, 0613B tertium tibi diagramma, quo melius licebit loco, excudi, e re tua esse, censemus.

Et quod hic porro Caecilio nostro, ne de aliis loquar, concise duobus Geminis consulibus dictum est, id apud Tertullianum plenius extat his verbis: Quae passio perfecta est sub Tiberio Caesare, consulibus Rubellio Gemino et Rufio Gemino. Et bene sane, quod isto modo consulum cognominibus eorumdem nomina majoris perspicuitatis et accurationis ergo voluerit adjicere. Posteriorem tamen non Rufium, uti nec Fusium, sed Fufium fuisse appellatum, ex familia quippe Fufia, nos hodie viri doctiores commonefaciunt; nec aliter forsan scripserat Tertullianus. Pessime utique Epiphanius, qui in Haeresi 51, ex unico illo consulum pari duplex fecerit, hoc est, unum ex duobus Geminis, alterum autem ex Rufo et Rubellione. Imo nec simpliciter Tertullianus, Quae passio perfecta est sub Tiberio Caesare, consulibus Rubellio Gemino et Rufio Gemino: sed praeterea in sequentibus, 0613C die 8 kal. aprilium; ut jam ideo quod ita fert ejus locus, noster contra post diem decimum kalendarum aprilis, liqueat, totam nostri περιοχὴν non fuisse descriptam a Tertulliano, sed ex alio quovis saeculi primi, secundi, tertii, quartive ineuntis scriptore, seu pluribus. Ab amplissimo Cupero plurimi nominantur ex iis, qui de Christo sub duobus Geminis crucifixo non consentiunt, sed varie in contraria scinduntur; et Columbus, suo ordine, unam atque alteram e praecipuis eorumdem opinionibus inter alia affert et exponit.

Duobus Geminis consulibus, cum resurrexisset . . . Longe melius editio Aboensis, τελεία στιγμῇ post consulibus posita, ibique adeo primam hujus capitis periodum claudens, et secundam inchoans: Extremis temporibus Tiberii Caesaris, ut scriptum legimus, Dominus noster Jesus Christus a Judaeis cruciatus est post diem decimum kalendarum aprilis, duobus Geminis consulibus. Cum resurrexisset die tertio, congregravit discipulos, quos, etc. Nam et post discipulos, distinguit; 0613D quod fecit quoque Cantabrigiensis. Utraque non male.

Congregavit discipulos. Dato scilicet duabus Mariis praecepto, uti discipulis resurrectionem suam indicarent, monerentque, ut in Galilaeam abirent ipsum isthic visuri, Matth. c. XXVIII, 10-16. Marcus enim jam congregatis supervenisse Christum refert cap. XVI, 14, ut et Lucas cap. XXIV, 36. Tollius .—Habet aliquid tale Theodorus Metochita in libro Hist. Rom., ubi scilicet: Καὶ πρῶτα μὲν, inquit, ὤφθη δυσὶ γυναιξὶν ἡνίκα καὶ τοὺς πόδας αὐτοῦ κρατήσασαι κατησπάζοντο. ἔπειτα ῇ Μαγδαληνῇ μόνῃ ὀπτάζεται. μετὰ δὲ ταῦτα τῷ κορυφαίῳ Πέτρῳ. Ac primum quidem mulierculis (malim mulieribus) duabus visus est, cum pedibus illae comprehensum amplecterentur. Inde soli Magdalenae est conspectus, postea Petro illi summo: quae clarissimi editoris Joannis Meursii versio est. Sed cum ab una parte, secundum S. Joannis Evangelium (Cap. XX, 11 et seq.) , Maria Magdalena sola ad sepulchrum 0614A esset, quando suam illi Christus resurrectionem manifestam fecit, et Abi, ait, ad fratres meos; dic illis: Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum, et ad Deum meum et Deum vestrum; ab altera vero, secundum Matthaeum (cap. XXVIII, 8) , mulieres, quibus Christus suos pedes amplexatis, Ite, inquit, ac fratribus meis renuntiate, ut in Galilaeam me istic visuri proficiscantur, a sepulchro jam longe, quando id ad discipulos mandati acceperunt, abessent; et denique secundum disertissimam Marci affirmationem (cap. XVI, 9) , Christus, cum resurrexisset mane, primo post Sabbatum die, apparuerit primum Mariae Magdalenae; his, inquam, de causis dicenda illa mihi plane videtur et vidisse prima omnium, dum sola sepulchro adesset, Dominum nostrum e mortuis redivivum, et habuisse quoque prima omnium tunc temporis mandatum ab illo de sua resurrectione discipulis indicanda. Ad phrasin quod attinet, Lactantianam esse, monet et probat Baluzius, col. 303.

Quos metus comprehensionis. Videntur Apostoli, recollectis 0614B post primam illam fugam animis, postridie et tertio die convenisse in unum, et sollicitos tristesque tragoediae hujus expectasse catastrophen. Vide cap. XX Joannis, et Lucae XXIV, ubi Christus Hierosolymis, ipso resurrectionis die, cum Cleopas cum sodali apparitionem Christi discipulis undecim aliisque narrarent, ad ipsos in coenaculum accessisse narratur, in quod se metu Judaeorum contulerant, incluserantque, magna sane et tantum non inextricabili a Matthaei Marcique diversitate, quorum ille profectos in Galilaeam discipulos ad illum montem tradit, quem Jesus indicarat, hic postea Christum discipulis apparuisse tradit, quam hi duo, quid sibi accidisset, ad alios retulerant. Tollius .—Qui ea cuncta, quae antecedens viri clarissimi observatio complectitur, uno ut ipse intuitu, simulque tanquam eventa trium dierum Julianorum respexerint, hoc est, diei passionis, quo sub vesperam Jesus Christus sepulchro conditus est; posteri, quo toto jacuit sepultus; 0614C et resurrectionis, quo illucescente revixit; nae illi priorem Tollii difficultatem, haud magnam modo, et tantum non inextricabilem, ut eam vocavit, sed revera insolubilem reperient. Ita quippe, ex Matthaeo (cap. XXVIII, 1, 2, 5, 7) , Apostoli illo ipso die resurrectionis, quo prima luce angelus ad mulieres: Cito, inquit, euntes dicite discipulis ejus, quia resurrexit, et ecce praecedit vos in Galilaeam; dein Jesus ipse paulo post ad easdem (ibid. 10) : Abite, renuntiate fratribus meis, ut eant in Galilaeam; ibi me videbunt, profecti fuerint omnes in Galilaeam, in montem, quem eis condixerat Christus, ibique Dominum viderint et adoraverint. At contra, ex aliis evangelistis, jam vespera erat (Luc. XXIV, 29, 33; Joann. XX, 2, 5, 7), et coenabant Apostoli (Marc. XVI, 14) , ni jam etiam coenaverant (Luc. XXIV, 41, 42) , quando se Christus eorum collegio primum exhibuit. Quandonam igitur profecti eo die in Galilaeam, et Christum in condicto sibi monte conspicati et venerati? An post coenam denique, quia non ante? Sed ante coenam non alia 0614D ipsis eundi causa in Galilaeam per mulieres significata fuerat, quam ut ibi Christum conspicerent. Cur ergo post coenam, quo jam eum tempore viderant, in Galilaeam visendi gratia exivissent? Quorsum, dico, tam intempesta profectio? Operae pretium itaque, quoniam non ignobilis nodus est, ut eum, occasione data, pro virili solvamus.

Christus, si quid cernimus, die resurrectionis semel (Matth. XXVIII, 2, 5, 7) atque iterum (Ibid. 10) per alios mandari apostolorum familiae jussit, ut εἰς Γαλιλαίαν sui causa videndi proficiscerentur; qui quoniam de ejus a mortuis suscitatione dubitabant, per totum diem dare se eo versus in viam neglexerunt: quamobrem venit tandem ad ipsos Christus de nocte; neque illi amplius eo die, ullove e proxime sequentibus, ob dictum Christi jussum in Galilaeam ire cogitaverunt, multo minus contenderunt. Factum id ergo demum ab iis post octo ad minimum dies, 0615A idque sive ex casu mere fortuito, ut vulgo loquimur, sive potius ex novo Christi mandato. Confer Joannis XX, 19, 26, cum XXI, 1 et seq. Et Christus, dum id temporis in Galilaea versarentur, injunxit illis, non absens et aliorum opera, sed ipse et coram, ut ad se in certum Galilaeae montem certa die, sive etiam hora convenirent. Atque ea vice apostoli magistri sui dictis obtemperantes in montem Galilaeae profecti sunt, quem eis praescripserat, Matth. XXVIII, 16, et ad quem caeteroqui cum etiamnum e longinquo accederent, plerique quamprimum Jesum viderunt, adoraverunt, comm. 17, quidam vero abstinuerunt (ibidem), quod an is reapse foret, haesitarent, visu nimirum reliquis minus pollentes, nec ejus resurrectionem, quam tot certissimis testimoniis confirmatam vidissent, in dubium denuo vocantes, sed solam ejus praesentiam, de qua ni sibi planissime constaret, nolebant ei ipsi homini, quem strictim oculis observarent, et alii coram se ut Jesum et Deum venerarentur, religiosum ullum exhibere honorem. Confer Joan. XVI, 4 et seq. 0615B Adeo ut illud jam nobis, quod toties a chronologis sacris usurpatum est, inculcandum veniat, Distingue tempora, et conciliabis Scripturas. Aliquatenus utique in hocce argumento clariores futuras, fateor, si quemadmodum apud Lucam XXIV, 36, legimus: Ταῦτα δὲ αὐτῶν λαλούντων, αὐτὸς ὁ Ἰησοῦς ἔστη ἐν μέσῳ αὐτῶν; Haec autem ipsis loquentibus, stetit ipse Jesus in medio eorum; ita verba Matthaei forent: Οἱ δὲ ἕνδεκα μαθηταὶ ἐπορεύθησαν εἰς τὴν Γαλιλαίαν εἰς τὸ ὄρος οὗ ἐτάξατο αὐτοῖς αὐτὸς ὁ Ἰησοῦς. Undecim autem illi discipuli profecti sunt in Galilaeam, in montem, ubi Jesus ipse constituerat eis, ut adessent. Verum, ne quid aliud dicam, eodem quoque facere hodiernam lectionem, nemo vel mediocriter graece doctus negabit.

De ista autem altera quaestione, qui verum sit, Christum Hierosolymis ipso resurrectionis die ad discipulos in coenaculum accessisse, dum Cleopas et sodalis, quo pacto sibi Christus apparuisset, undecim apostolis aliisque narrarent, tradente in contrarium 0615C Marco, Christum non ante discipulis apparuisse, quam illi duo quid sibi accidisset, ad alios retulissent, ecce istum etiam nodum, ne, cum opus est et possumus, Historiae sacrae desimus, sic extricamus. Ex Marco (cap. XVI, 12) , Christus duobus e fidelium coetu rus euntibus apparuit alia forma, quam ante mortem consueverat. Iidem autem, si ad Lucam nos conferimus (cap. XXIV) , vix Jesum ἐν τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου cognoverant, et e suo conspectu evanuisse viderant, cum sine mora Hierosolymam rediere, ubi congregatos invenerunt apostolos, eorumque socios, qui dicerent: Vere surrexit Dominus, seque Simoni ostendit. Atque ibi tum Cleopas et sodalis, quae sibi quoque in via et in coena contigissent, narrarunt, loquendique finem eo temporis articulo fecerunt. Sed jam si ad Marcum revertimur (cap. XVI, 12, 13, 11) , plurimi ex iis, quibus ista recitabantur, quique similia prius ab aliis audiverant, nec crediderant, ne Cleopae quidem ejusque comiti fidem habuerunt; indeque de istis omnes denuo ac magis magisque disserere 0615D ac colloqui. Et dum ita illi, inquit Lucas (cap, XXIV, 36) , tam quos Cleopas ejusque socius convenerant, quam ipsummet cum itineris comite Cleopam intelligens, eadem loquebantur, stetit ipse Jesus in medio eorum; ut simul Christus sat diu post primam Cleopae et sodalis narrationem sese vivum conspiciendumque apostolis repraesentaverit, et dum una adhuc omnes de memoratis a Marco apparitionibus inter sese agerent et disceptarent. Quod si pluribus opus est, tria sunt, quae hanc totam solutionem comprobant. Unum, ταυτὰ, cum gravi accentu, non haec, sed eadem. haud raro apud idoneos auctores sonare, pro τὰ αὐτὰ scilicet. Alterum vero, nullos in antiquioribus Novi Testamenti manuscriptis codicibus occurrere accentus; ut proinde si loci sensus, vel veritatis commoda requirant, tam facile in iis legere queas ταυτὰ cum gravi, quam ταῦτα cum circumflexo. Tertium denique, neutiquam verisimile esse, 0616A ut ad primam apostolorum aliorumve incredulitatis significationem Cleopas, et qui cum eo rure redibat, ibique Christum suis ipse quoque oculis conspexerat, frigide conticuerint, vel ad alia omnia, de sibi factae apparitionis veritate et gravitate parum solliciti, sermonem converterint. Potius itaque etiam pro rei merito institerint, itemque qui ipsis in coenaculum intrantibus, Christus vere resurrexit, et a Simone visus est, dixerant. Quamobrem vertere equidem, ut supra, non dubitaverim, Eadem autem illis loquentibus, id est, agitantibus et disputantibus, Christus ipse constitit in medio ipsorum.

Verum ista nos longius abduxerunt: ad auctorem nostrum redimus, qui de Christi discipulis inquiens, quos metus comprehensionis ejus in fugam verterat, nullatenus apostolorum metum, ne Christus comprehenderetur, intellexit, nam eos nonnisi post ejus comprehensionem aufugisse, ex Evangelio certum est: sed metum sane iisdem ex ipso comprehensionis eventu obortum. Vide Matth. XXVI, 50, 56. Adde 0616B quoque, quae nos infra ad num. 36 notabimus.

Fuerunt. Lege, fuerant. Boherellus .—Adeo in ea re doctissimo amico non repugno, ut ita ipse semper putaverim emendandum, inductus scilicet tam praecedentibus verbis, Congregavit discipulos quos metus comprehensionis ejus in fugam verterat, (tempore plusquam perfecto, non tempore perfecto vertit) quam istis maxime Lactantii, lib. IV Inst., cap. 20: Discipulis iterum congregatis, Scripturae sanctae litteras, id est, prophetarum arcana patefecit, quae antequam pateretur, perspici nullo modo poterant. Nam neque etiam ibi reperias potuerunt. Sed istam forte correctionem praeripuit utrique nostrum Columbus. Haud enim aliter excusum hoc loco in editione Aboensi, ac nostrae conjecturae legendum ferunt, licet rationem frustra quaeras in ejusdem notis.

Ordinavitque eos. Ordinati jam erant a Christo Matthaei c. X, sed restricta missione ad Judaeos. Ut igitur et Gentibus verbum Dei praedicaretur, nova 0616C rursus ordinatione indigebant, quae se ad πάντα τὰ ἔθνη extenderet, Matth. XXVIII, 19; Lucae XXIII, 47. Tollius .—Unice probo, totusque, ita me Deus amet, posse gaudeo hinc agnoscere virum celeberrimum, me, quidquid hactenus ab ipso dissentiens animadverterim, nulla vel malignitate, vel invidia fecisse, absit: sed ex solo summoque meo erga veritatem studio et candore, ut litteratis licet ac criticis. Caeterum, uti noster, ordinavit eos, indubie pro eo, quod Paulus, Christi ministros dispensatoresque mysteriorum Dei constituit, dixisset, aut aliquid tale (vide enim Epistolam priorem ad Corinth. cap. IV, comm. 1) , ita Suetonius in Vespasiano cap 23: Quemdam e caris ministris dispensationem cuidam, quasi fratri, petentem cum distulisset, ipsum candidatum ad se vocavit, exactaque pecunia, quantam is cum suffragatore suo pepigerat, sine mora ordinavit, hoc est, ut patet, dispensatorem instituit, vel creavit. Hugo Floriacensis narrat, Constantium ordinasse Licinium Caesarem Hispaniarum: 0616D quod etsi vir summus alienissimum pronuntiet a veritate, exemplum tamen est certissimum locutionis, quam hic habemus, licet in recentioris aevi scriptore. Tertium affert e Lactantio Baluzius.

Testamenti Novi solemnem disciplinam. Id est, Baptismum. Hujus enim collatio in veteri Ecclesia solemnis erat tempore paschatis; qua de re nonnulla in notis ad Ausonii carmen paschale. Tollius .—Accepit de tota novi Testamenti disciplina clarissimus interpres Gallicus (Maucroix). Sed, ut opinor, male. Primo enim haud alia attingit hic scriptor in antecedentibus, quam quae a Christo post resurrectionem facta sunt. At nequaquam, verbi gratia, Eucharistiam post sui suscitationem a mortuis instituit (Id ante mortem praestiterat), sed baptismum, saltem quoad omnes gentes, Matt. XXVIII, 19. Et praeterea, cum in nostro auctore, post, Ordinavitque eos et instruxit ad praedicationem dogmatis ac doctrinae suae, rursumque post proximum disponens Testamenti 0617A Novi solemnem disciplinam, confestim sequatur, Quo officio repleto, circumvolvit eum procella nubis, et subtractum oculis rapuit in coelum. Et inde discipuli . . . dispersi sunt per omnem terram ad Evangelium praedicandum, sicut illis Magister Dominus imperaverat; quid primum omnium manifestius est quam τὸ Ordinavit eos, et instruxit ad praedicationem dogmatis ac doctrinae suae, illud ipsissimum esse quod apud Matthaeum legimus: Et accedens ad eos Jesus locutus est, dicens: Data est mihi omnis auctoritas in coelo et in terra; profecti ergo discipulas facite omnes gentes? Postea vero quid clarius quam τὸ dehinc disponens Testamenti Novi solemnem disciplinam, illud pariter esse quod apud eumdem Matthaeum proxime occurrit: Baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti? Ac denique quid hoc evidentius quam τὸ Quo officio repleto, circumvolvit eum procella nubis, et subtractum oculis hominum rapuit in coelum, id ipsum quoque denuo esse, quod apud Marcum scriptum est (cap. XXVIII, 19) : 0617B Postquam haec locutus esset, assumptus est in coelum: apud Lucam autem in Actis: Et cum haec dixisset, adspicientibus illis, elevatus est, et nubes susceptum eum abstulit ab oculis eorum. Per illam itaque disciplinam, quae hoc loco solemnis et Novi Testamenti vocatur, haud videmus quid aliud melius, non quidem propter Christi institutionem, vel praxin primulorum Christianismi temporum, sed ex usu saeculi, verbi gratia, quarti, quo noster Cecilius scribebat, possit intelligi quam Baptismus.

Cave modo, etsi Burdegalensis Ausonii versus Paschales incipiant:

Sancta salutiferi redeunt solemnia Christi,
et olim in Thessalia, teste Socrate, solis diebus Paschae baptizarent, et secundum Zonaram, soleret Ecclesia in magno sabbato baptismata celebrare, nec postremo aliorsum abeat Basilius, Homil. in S. Baptismum, ne ob ejusmodi loca baptismi collationem existimes non 0617C alio anni tempore usitatam fuisse solemniter in prisca Ecclesia, quam tempore Paschatis. Plerisque enim in locis, qui in Paschate baptizabant, baptizabant etiam in Pentecoste, et alicubi die quoque Epiphaniae, imo numeriosius in die Epiphaniae, quam in paschali tempore, ut ex Decretis Leonis I papae discimus, tit. 7. Tantum qui ita die Epiphaniae, seu, ut alias loquuntur, Epiphaniorum, vel interdum etiam Epiphaniarum, pro ritu sibi a praedecessoribus peculiari frequentius tingebant, a praedicto pontifice damnati sunt, utpote qui irrationabilem novitatem usurparent, ait ille, et confuso temporis utriusque mysterio nullam esse differentiam crederent inter diem quo adoratus est Christus a Magis, et diem quo resurrexit Christus a mortuis. Quin imo, inquit Petrus Blesensis, Ecclesia sub anathemate interdixit ne aliquis die Epiphaniarum baptizet, si articulus necessitatis non intercidat. Eorum vero superstitio, qui Thessalis illis, de quibus paulo ante e Socrate, similes, nolebant nisi ἐν τῷ Πάσχα accedere ad Baptismum, a nullo quidem, quod noverim, concilio, 0617D vel Ecclesiae Romanae episcopo insigniter condemnata est: sed praestricta est tamen a Joanne Chrysostomo, homil. 1 in Acta Apostolorum. Qui autem diebus simul Paschatis et Pentecostes baptizare solebant, ii diem Paschatis altero solemniorem existimabant: unde et forsan solemnis nostri loci disciplina κατ᾽ ἐζοχὴν. Tertullianus: Dein Baptismo solemniorem Pascha praestat, cum . . . passio Domini, in qua tingimur, adimpleta est . . . Exinde Pentecoste ordinandis lavacris laetissimum, seu, ut alii legunt, latissimum spatium est. Ac denique consuetudo qua uterque dies baptismo consecrabatur, nobis videtur fuisse omnium usitatissima, recepta quippe ab Ecclesiis Africanis, secundum Tertulliani testimonium ante allatum; et de qua diserte Siricius in epistola decretali ad Himerium episcopum Tarraconensem: Sequitur, inquit, de diversis baptizandorum temporibus, prout cuique libitum fuerit, improbabilis et emendanda confusio, cum hoc sibi privilegium, et apud 0618A nos, et apud omnes Ecclesias. Dominicum specialiter cum Pentecoste sua Pascha defendat, quibus solis per annum diebus ad fidem confluentibus generalia baptismatis tradi convenit sacramenta.

Quo officio repleto. Malim impleto. Ideo Christus a Patre in terras missus fuerat. πίστος τῷ ποιήσαντι αὐτὸν, ad Hebr. XI, 2, ubi et ἀπόστολος καὶ ἀρχιερεὺς τῆς ὁμολογίας ἡμῶν appellatur. Tollius .—Habet lingua Gallica plurimas istiusmodi locutiones. Quapropter, et quia simul infinita dicendi genera Latinis accepta referre debemus, vix mendum equidem τῷ repleto subesse assentiri ausim; de officio vero, quid hic sonet, adi Columb., col. 393.

Procella nubis. Ρητορικώτερον hoc Lactantii, qui hic artis, quam docebat, non oblitus est, respondetque aliquantulum τῷ ἀνεφέρετο, quod est apud Lucam, c. XXIV, 51. Tollius .

Dispersi sunt per omnem terram, ad Evangelium praedicandum, sicut illis Magister Dominus imperaverat, etc. Locus, si quid auctor per omnem terram, moxque per 0618B omnes provincias et civitates intellexerit, curiosius, ut licet, et ob ante dicta necesse est, scire velimus, valde notabilis. Nam dispersi sunt discipuli per omnem terram, incipit ille, sicut eis Magister Dominus imperaverat. Atqui Dominus non injunxerat apostolis ut per solas gentes Romanis subjectas Evangelii causa dispergerentur, sed ut ad omnes sine ulla limitatione populos eo nomine abirent. Hinc apud Matthaeum, XXVIII, 19: Profecti, ait, docete omnes gentes: apud Marcum vero disertius (Cap. XVI, 15) : Euntes in mundum universum, praedicate Evangelium omni creaturae; Redemptor scilicet totius mundi, non illius unice portionis quae Romanis parebat. Et noster ergo, cum dicit apostolos jam inde ab assumptione Domini dispersos fuisse per omnem terram ad Evangelium praedicandum, sicut eis Magister imperaverat, tum de iisdem continuo post, et per annos 25, usque ad principium Neroniani imperii per omnes provincias et civitates Ecclesiae fundamenta miserunt, omnem totius 0618C orbis terram habitatam, omnesque pariter omnis terrae provincias et civitates lato sensu intellexit, non imperium stricte Romanum, omnesve provincias et civitates orbis simpliciter Romani. Atque ita prorsus in διαλέξει de Legibus Theodoretus: Nostri illi, inquit, piscatores ac publicani, sutorque ille noster (ὁ σκυτοτόμος, Paulo hac voce indigitato), cunctis nationibus legem evangelicam detulerunt. Neque solum Romanos, quique sub Romano vivunt imperio (καὶ τοὺς ὑπὸ τούτων τελοῦντας), sed Scythas quoque ac Sauromatas, Indos praeterea, Aethiopas, Persas, Seras, Hyrcanos, Britannos, Cimmerios et Germanos, utque semel dicatur, omne hominum genus, nationesque omnes induxerunt Crucifixi leges accipere.

Adde, si paucis ad specialiora quaedam descendimus, Scythiam, verbi gratia, atque Indiam nunquam censas fuisse sub Neronis decessore Claudio inter imperii Romani provincias, et esse e caeteris Patribus qui, utcumque ex parte pseudonymi, non modo Philippum post ascensionem Salvatoris Evangelium per 0618D annos tantum viginti et unum Gentibus per Scythiam praedicasse scripserint, indeque per revelationem in Asiam reversum esse: de Thoma vero, Evangelium fuisse ab illo praedicatum Parthis et Medis, et Persis, Hircanisque, Bactrianis, et Indis, tenente scilicet Orientalem plagam, et interna Gentium penetrante (longe enim praeferenda Freculphi Freculpi lectio, quam sequimur, Isidorianae): sed quibus, quod magis est, Philippus anno 12 Claudii crucifixus fuerit et lapidibus obrutus; imo esse qui sub Melitonis Sardensis nomine tradiderint anno secundo ab ascensione Domini apostolos per orbem divisos in externis provinciis Evangelium promulgasse, quorumque proinde omnium sententia, si non plane eadem quae hujus scriptoris, saltem quam simillima fuerit necesse est, hoc est, Christi fidem fuisse ante principium Neroniani imperii longe ultra Romani fines annuntiatiam. Jure an injuria longum esset disquirere; et quousque tandem tum temporis 0619A pervenisset nemo unquam forsan paulo prudens definire audebit, ita res obscura est, et de illa sibi invicem adversantur, exempli causa, Cecilius noster, hic loci; Eusebius, lib. III Hist. Eccl., cap. 1, collato cum ultimo libri secundi; Origenes, tractatu 28, in Matthaeum; Tertullianus adversus Judaeos, sect. de nativitate Christi, sub finem; ac denique Augustinus in epistola ad Hesychium, quae octogesima est, haud procul quoque a calce. Jam satis sit ergo auctoris nostri mentem, capite tamen tertio melius adhuc declarandam, pro virili aperuisse.

Magister Dominus. De Christo, citra controversiam. Quare maluit sine dubio Columbus utramque vocem littera majuscula inchoari. Sed id nihili. Alicujus vero momenti est, quod ita Magister Deus de eodem apud Lactantium occurrat his verbis: Discipuli per provincias dispersi fundamenta Ecclesiae ubique posuerunt, facientes et ipsi in nomine magistri Dei magna et pene incredibilia miracula. Sic enim firmantur quae a nobis supra, col. 603, ad hujus conjecturae fulcimentum 0619B allata sunt: Qui illuserant Deo strati jacent.

Et per annos 25 usque ad principium Neroniani imperii. Constat ratio. Nam huic scriptori Jesus Christus post diem decimum kalendarum aprilis cruciatus est duobus Geminis consulibus; et sub iisdem, commoratus cum discipulis diebus duntaxat 40 post resurrectionem, fuit in coelum raptus. Et inde, secundum eumdem, apostoli per omnem terram dispersi, per annos 25 usque ad principium Neroniani imperii Ecclesiae fundamenta miserunt. Atqui, ab anni tempore quo sub duorum Geminorum consulatu Jesus Christus in coelum receptus est, usque ad primordia principatus Neronis, anni tantum sunt 25 cum mensibus 5 et aliquot diebus. Sed noster numerum, ut solet fieri, rotundavit. Distinguit porro non male post per annos 25 editio Aboensis, habetque complura Baluzius, nec parvi momenti, ad eadem verba, col. 303.

Per omnes provincias et civitates. Id est, si vernacula Maucroixii tralatio audienda sit, per omnes provincias 0619C et civitates imperii Romani. Nec dubitandum quidem quin infra, cap. 23, Census in provincias et civitates semel missus de censu in provincias et civitates imperii Romani misso pari modo sit intelligendus, nec quin pariter, cap. 7, per concisas in frusta provincias, singulasque regiones, ac propemodum civitates multis praesidibus et pluribus officiis oppressas, intelligendae quoque veniant imperii Romani provinciae, regiones et civitates. Sed quoad nos, hic sane, ob ante dicta col. 618, non possumus non supplere potius ex praecedentibus omnis terrae, late loquendo, sicuti recens observabamus; ita ut denique, quemadmodum apud nostrum Ecclesia constituta uno modo, c. 1, sub finem, et altero, c. 12, circa medium, debet accipi, sic apud eumdem uno loco per omnes provincias et civitates, altero vero ubique in provincias et civitates, pro locorum natura res diversas connotent. Adde quae hoc ipso capite, col. 626, ad vocem justitiam, itemque col. 633 et 635, ad translatum (Neronem) et translatos (duos prophetas) 0619D dicemus.

Ecclesiae fundamenta miserunt. Vide omnino et Lactantii verba, quae supra col. 618, exscripsimus, et Baluzium, col. 303, Columbum, col. 394,has voces.

Cumque jam Nero impararet, Petrus Romam advenit. En tibi, Lector, locum quem contra Baronium caeterosque innumeros et acriores diuturnae S. Petri in urbe Roma cathedrae defensores vere pugnacem et invictum dicere possumus. Baronius enim, in Annalibus ad annum Christi 44, num. 13: Omnium, inquit, testimonio certum exploratumque habetur, jam anno secundo ejusdem (Claudii) Augusti Petrum, apostolorum principem, venisse Romam. At noster contra: Petrus Romam advenit, cum jam Nero imperaret. Hincque adeo, post repertum vulgatumve semel hoc opus, gravia illa doctorum tam protestantium, quam pontificiorum judicia, quae partim subjicere, partim indicare properamus.

0620A «Hujus Tractatus interventu, tandem aliquando ab inveterato errore liberamur, de S. Petri 25 annorum pontificatu.» (Praefatio editionis Oxoniensis, seu verius piissimi et reverendi, dum viveret, Oxoniensis episcopi, Joannis Felles, cujus, uti morum sanctitas excellens, et effusissima in pauperes beneficentia, mirusque animi in promovendis melioribus litteris ardor, justam semper a me venerationem habuerunt: ita memoria sit aeternum precor benedicta.)

«The account that he gives of Saint Peter's coming to Rome, cuts of the Fable of his being there for sive and twenty years.» ( Praefatio quam reverendus ipse quoque jure meritissimo episcopus Sarisburiensis, Burnetus, suae olim vernaculae tralationi, necdum praesul, praefigebat ). Quae ferme sonant: Quod Lactantius in hoc libro de B. Petri in urbem Romam adventu recitat, omnem serpendi amplius potestatem praecidit fabulae qua ipsum Romae 25 annis sedisse nugabantur.

0620B «Eusebius in Chronico Petri in urbem Romam adventum refert anno secundo Claudii, quam sententiam secutus est Baronius. Sed, ut inquit Valesius in notis ad Eusebium lib. II cap. 16, sententia haec refelli videtur ex Actibus Apostolorum; ex quibus constat Petrum in Judaea ac Syria semper mansisse usque ad ultimum annum Agrippae regis. Qui cum Hierosolymis Petrum in vincula conjecisset, paulo post divina eum insequente justitia, extinctus est Caesareae, ut refert Lucas. Cum igitur anno quarto Claudii mortuus sit Agrippa, ut inter omnes convenit, Petrus ante hunc annum Romam proficisci non potuit. Sed Auctor Chronici Alexandrini adventum Petri in urbem Romam adhuc tardius refert. Scribit enim Paulum venisse Hierosolymam ob controversiam de circumcisione anno sexto Claudii, eoque anno celebratum esse concilium Hierosolymitanum, apostolis nondum a se invicem disjunctis. Itaque ex ejus sententia, Petrus non ante annum 7 Claudii 0620C Romam profectus est. Denique Lactantius lib. de Mortibus Persecutorum, cap. 2, ait Petrum, cum jam Nero imperaret, Romam venisse, quae opinio verosimilior videtur. Neque enim in Chronologia pontificia Eusebio magna fides habenda, ut inferius ostendemus. Praestat hic Lactantii citati verba in medium afferre. Apostoli per annos 25, usque ad principium Neroniani imperii, etc . . . Cumque jam Nero imperaret, Petrus Romam advenit, etc . . . . Ex his viginti quinque annis, qui ad praedicationem omnium apostolorum ex aequo pertinent, orta videtur opinio de 25 annis qui vulgo tribuuntur S. Petro in sede Romana. Qui Claudio imperante Petrum Romam venisse volunt, coguntur duplicare profectionem ejus in Urbem, et duplex item ejus cum Simone Mago certamen comminisci, primo quidem temporibus Claudii, dein principatu Neronis: quod tamen a nullo Veterum proditum, ut ait Baluzius in notis ad Lactantium. Hanc etiam sententiam tuentur Papebrocius in Conatu chronico-historico ad Catalogum veterum 0620D pontificum, et Ludovicus Du Four in observationibus mss. ad Chronologiam pontificiam, quas mecum pro sua benevolentia communicavit.» (Pagius in Critica Annal. Baron. p. 39 et 40 ad ann. Per. Gr. Rom. 5536, num. 3 et 4) . Ubi utinam pari accuratione locum Papebrocii quem in animo habebat indicasset. Nos enim nullum hactenus in dicto conatu, nec in ejus appendicibus, potuimus reperire, in quo Papebrocius duplicem eam Petri in Urbem profectionem confutet, vel simpliciter neget. Et contra, «Dicam igitur, inquit ille pag. 12, num. 4, Petrum quidem Romam venisse 2 anno Claudii (quae res Eusebium deceperit), sed praevalente apud imperatorem gratia Simonis Magi . . . . . . . mox rediisse in Syriam, ibique mansisse quoad divino admonitu (si Metaphrasti credimus), vel sua propria sponte iterum Romam revertit . . . . . . . Itaque opinari volo sub initium anni 50 Romam advolasse apostolum, et mense 0621A Januario ibidem Cathedram sibi et successoribus suis constituisse;» duplicato proinde ibi loci a Papebrocio Petri in Urbem adventu, quemadmodum moris est, quin et utroque ad tempora Claudii relato; imo, priore usque ad annum illius secundum, posteriore antem non inferius quam ad decimum. Ubinam ergo Papebrocii consensus cum nostro scriptore et Pagio ponentibus Petrum Romam nonnisi Neronis principatu venisse? Sed in eo forsan ex mente Pagii agnosci debet, quod quidquid Papebrocius de gemina Petri sub Claudio in Urbem profectione statuerit, non ideo Petrum Romae 25 annis pontificem sedisse cum vulgo agnoverit, sed quindecim tantum, integrumque adeo, ut ipse locutus est, decennium exorbitanti numero viginti quinque annorum subtraxerit. At si ita est, locutus ergo fuisset paulo aliter quam fecit clarissimus Pagius. Notam porro Baluzii, ad quam respiciebat, extat nostrae editionis col. 303, ad haec verba: per annos 25. Et ob eamdem, longe ante Pagium editiones Oxoniensis et Cantabrigiensis:

0621B «Ex hoc loco eos redarguit Baluzius, qui viginti quinque annos Petro assignant quibus Ecclesiae Romanae praesideret, et cum excussa sibi viderint omnia fere subterfugia, eo redacti sunt ut duplicem Petri profectionem in Romam comminiscantur, unam Claudii temporibus, principatu Neronis alteram, contra omnium fidem, qui de ea aliquid litteris mandarunt.»

Videantur nunc, si quid restat, Cuperus et Columbus suis locis: sed omnium maxime, quando in rei veritatem penitius inquirere libebit, docta mehercule et laboriosa clarissimi Frider. Spanhemii de temere credita Petri in urbem Romam profectione dissertatio, nec non illustris Salmasii tractatus de Primatu Petri.

Petrus Romam advenit. Vide de eo Petri adventu Scaligerum ad Novum Testamentum. Tollius .—Scaligeri locus est ad istum Joh. XVIII, 31: Ἡμῖν οὐκ ἔξεστιν ἀποκτεῖναι οὐδένα. Ubi mirum quanta non 0621C dicam confidentia, sed εὐστοχίᾳ et sagacitate vir summus, cui nunquam noster innotuerat, id ipsum fere totidem verbis, quod noster olim dicturus erat, occupaverit sub finem in hunc modum: A Christi in coelum receptu ad quartum annum Neronis certo certius est Petrum Romam non venisse.

Et editis quibusdam miraculis qua virtute ipsius Dei, data sibi ab eo potestate faciebat. Melius ante omnia cum Aboensi editione distinxeris, et editis quibusdam miraculis quae virtute ipsius Dei, data sibi ab eo potestate, faciebat . . . . Quae hic autem secundo loco debeant miracula intelligi, ingenue dicam, non mihi constat. Sive quia quidquid Arnobius, Sulpicius Severus, Georgius Metochita, atque alii, de Petri miraculis apud Romanos patratis speciatim recitent, noster ad nil tale descendat; sed de quibusdam tantum meminerit generatim, editis quibusdam miraculis . . . . . . Sive postea, quoniam dum Arnobius et Sulpicius Severus nonnisi Simonis Magi de coelo in terram, orante Deum Petro, vel etiam Paulo, praecipitati, mentionem 0621D faciunt, adjicit exerte Georgius Metochita fuisse in ejus praestigiatoris vestibulo canem catenae alligatum qui quosvis ad dominum injussu intrantes devoraret: voluisse autem aliquando Petrum ad Simonem Magum adire; tuncque jussisse cani, ut prior intraret, et voce humana Magistro de Petro pro foribus stante nunciaret: id vero confestim factum fuisse a cane, cunctis qui in aedibus erant obstupefactis. Sive tertio, quia cum ista miracula fabulam mere redoleant (unde et primum doctissimus Cuperus fabulam infra, tametsi altero probabilius, appellabit), Christus autem miracula longe alius naturae promisisset editum iri per apostolos, quaeque illi adeo ediderunt, imo quae et Patres edita esse ab apostolis crediderunt, sicut vel ex eorum homiliis et commentariis ad Acta apostolorum liquet: idcirco, inquam, admodum possibile sit, Cecilium nostrum respexisse potius ad aliqua melioris notae miracula tamquam Romae per Petrum facta, 0622A quam ad modo recitata quae mendacii suspicione non carent. Sive denique, quod etsi Patres solis variorum miraculorum narrationibus fidem habere debuerint, saepius tamen quam par fuit, etiam fabulosis accommodaverint, uti eadem exempla plus satis ostendunt.

Verum enimvero, quaecumque demum miracula noster dicere voluerit, Patres certe, dum dubia, seu quis malit aperte fabulosa, pro veris sine malo dolo amplectebantur, eadem quoque, quod decuit, divinitus edita credebant. Nec aliter de vero miraculo Petrus in Actis, id est post celebrem illam pauperis cujusdam ab utero claudi sanationem: Viri Israelitae, quid miramini de hac re? aut quid intentos oculos in nos habetis, quasi propria potentia vel pietate effecerimus, ut hic ambulet? Per fidem in nomen Principis vitae hunc quem conspicitis ac nostis confirmavit nomen ipsius. Et Orosius similiter de cunctorum apostolorum miraculis: Pilatus . . . ad Tiberium imperatorem atque ad senatum retulit de passione et resurrectione Christi, consequentibusque 0622B virtutibus, quae vel per ipsum factae fuerant, vel per discipulos ipsius in nomine ejus fiebant. Imo, prae caeteris omnibus testimoniis, praefatio Julii, ut aiunt, Africani in Historiam Abdiae apostolicam: Verum utrum magna apostoli ostendissent prodigia in populis, an minora, non haec fragilitati humanae sunt adscribenda, sed a nobis fideliter confitendum, quia operatur ea unus atque idem Dominus Jesus Christus, qui in eis per bonam voluntatem et sensus puritatem habitat.

Convertit multos ad justitiam. Locutio desumpta, ni fallor, ex ista Gabrielis ad Zachariam de Johanne Baptista, ut convertat . . . incredulos, vel, ut alii malunt, rebelles ad prudentiam justorum. Unde et erunt fortassis qui primo intuitu censeant justitiam nil hic esse aliud quam eam ipsam justorum prudentiam. Sed melius procul dubio quid nunc justitiae nomine intelligere oporteat, docet ex Lactantio et Sulpicio Severo Baluzius., col. 303.

0622C Deoque templum fidele, etc. Hoc est Christianorum corpus. Editio Oxon. et Cant. Optime.

Qua re ad Neronem delata. Ita hic agit Lactantius, ut bonam in eo fidem desiderem. Longe enim alia ratio fuit quam quae hic affertur. Facta namque persecutio ut incensae urbis invidia in Christianos derivaretur. Sed nec tempora congruunt: imo, ut paucis dicam, manifeste haec falsa sunt. Tollius .—Recte sane, quibus Cornelius Tacitus et Sulpicius Severus lecti fuerint, visique magni, aut soli auctores, ad quos liceat attendere. Tacitus enim de Romae incendio ad annum U. C. 717, quo C. Lecanius et M. Licinius consules erant, disserens: Sed non ope humana, inquit, non largitionibus principis, aut Deum placamentis decedebat infamia, quin jussum incendium crederetur. Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos, et quaesitissimis poenis affecit quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. Parique modo Sulpicius Severus: Abundante jam Christianorum multitudine, accidit ut Roma incendio conflagraret, Nerone apud 0622D Antium constituto. Sed opinio omnium invidiam incendii in principem retorquebat, credebaturque imperator gloriam innovandae urbis quaesisse. Neque ulla re efficiebat quin ab eo jussum incendium putaretur. Igitur vertit invidiam in Christianos, actaeque in innoxios crudelissimae quaestiones, quin et novae mortes excogitatae (ut ferarum tergis contecti, laniatu canum interirent. Multi crucibus affixi, aut flamma usti; plerique in id reservati, ut cum defecisset dies in usum nocturni luminis urerentur). Hoc initio in Christianos saeviri coeptum. Ita igitur ambo. Sed vel inde primo plus satis liquet Cornelium Tacitum et Sulpicium Severum non esse in hoc negotio nisi pro uno et eodem homine numerandos, quod quae in Sulpicii verbis uncinulis inclusimus, singula totidem fere syllabis apud Tacitum, post illa quae ex ejus Annalibus descripsimus, legantur; quod ideo ante omnia observatum volumus, ne quis nos nunc temporis propter utrumque 0623A gemina proprie credat auctoritate premi, non unica.

Postea vero, si maxime gemina urgeremur, certe agnoscet, scio, ipse Tollius nunquam potuisse hunc auctorem in Historiam Sacram Sulpicii Severi incidere, eamque legere. Quid ita? Quia nempe ipsemet Tollius hoc quidquid est operis ubique Lactantio adscribit, nec ignorat quo tempore fuerit conscriptum, nimirum, cum nondum Licinius saevire coepisset in Christianos, id quod anno demum aere Dionysii 320 aggressus est: nec quousque pariter Lactantius aetatem ad summum produxerit, hoc est ad annum circiter 326: nec postremo, post quem definite annum Historiam suam Sulpicius Severus absolverit, id est non ante quadringentesimum, consulibus Stilicone et Aureliano, octoginta ferme annis post mortem Lactantii. Sicque nulla hactenus in nostro Scriptore mala fides.

De Tacito autem, qui sub Adriano principe Annales suos exarabat, nae illum legere potuit noster Cecilius. Sed quid, si eum tamen nunquam viderit? aut 0623B legerit quidem, verum ejus, cum oportuit, non meminerit? aut etiam legerit, probeque illius meminerit, quando ea de quibus agitur scriberet, verum alios sequi maluerit auctores? An, quidquid ex istis tribus dicatur, jure tandem bona fides desiderabitur in nostro, aut manifeste falsa erunt quae hic loci leguntur? Profecto dixerit cum viro docto qui volet, mihi, ut res esse video, religio est. Primum enim Suetonius, scriptor aeque, ac quisquam alius, gravis et idoneus, ita incensam fuisse a Nerone urbem Romam, et Christianos sub eo persecutionem passos esse commemoravit, ut non modo non utriusque eventus mentionem fecerit conjunctim in uno eodemque capite, vel prioris utique eventi alicubi ante posterius, et tamquam ejus quod posteriori occasionem praebuerit, ut contra posterioris capite decimo sexto meminerit in hunc modum: Afficti suppliciis Christiani, genus hominum superstitionis novae ac maleficae; prioris vero capite demum tricesimo octavo, his verbis: Sed nec populo 0623C aut moenibus patriae perpercit. Dicente quodam in sermone communi. Ἐμοῦ θανὀντος γαῖα μιχθήτω πυρὶ. Imo, inquit, ἐμοῦ ζῶντος, planeque ita fecit: nam quasi offensus deformitate veterum aedificiorum, et angustiis flexurisque vicorum, incendit urbem tam palam, et quae deinceps, Suetonio, ut breviter dicam, ne tantillulum quidem innuente in alterutro loco, Christianorum persecutionem natam esse ex illa Romae conflagratione; sed tradente solum generaliter in primo, Christianos afflictos fuisse sub Nerone, ut hominum genus novae ac maleficae, si Diis placet, superstitionis.

Deinde, quamquam in Latino Eusebii, vel potius Hieronymi Chronico, uterque casus diverso ordine recitetur, incendium tamen Hieronymus haud alio refert, quam ad annum 10 Neronis hac notula: Nero, ut similitudinem Trojae ardentis inspiceret, plurimam partem Romanae urbis incendit. Christianorum vero persecutionem quod spectat, illam ad annum demum 0623D ejusdem Neronis 14, hacque adeo simplicissima narratione posteritati traditam reperimus: Primus Nero super omnia scelera sua etiam persecutionem inter Christianos facit, in qua Petrus et Paulus gloriose Romae occubuerunt: ut manifesto Hieronymus incendium et persecutionem tamquam res plane disjunctas retulerit, quasque nullam habuisse ad se invicem causae et effectus σχέσιν existimaret. Quod melius tamen haud dubie intelligemus, si nos jam a Latino, ut ita pergam dicere, Hieronymi Chronico ad Graecum Eusebii Chronicon, vel ejusdem etiam Eusebii Historiam Ecclesiasticam, in qua fuisse eum accuratiorem, quam in Chronico, viri eximiae eruditionis non injuria pronunciant, contulerimus, solius quippe Neronianae persecutionis mentionem in Chronico primum his verbis reperturi: Νέρων ἐπὶ πᾶσι τοῖς ἀδικήμασιν αὐτοῦ τὸν πρῶτον κατὰ χριστιανῶν ἐνεδείξατο διωγμὸν, ἡνίκα Πέτρος καὶ Παῦλος οἱ θειότατοι ἀπόστολοι τῷ ὑπὲρ Χριστοῦ 0624A μαρτυρήσαντες ἐστέφθησαν ἀγῶνι. Quorum modo versionem sat idoneam ex Hieronymo describebamus. In Historia autem Ecclesiastica, Ἐνέδει δὲ ἄρα τοῖς πᾶσι . . . id est, interpretante Henrico Valesio, «Verum hoc unum adhuc illi deerat quod caeteris ejus in titulis adscriberetur, ut scilicet primus Romanorum imperatorum hostis christianae religionis diceretur fuisse . . . Sic igitur omnium divini Numinis hostium princeps et antesignanus Nero in ipsos apostolos saeviit», absque ulla iterum incendii commemoratione, unde ista Neronis persecutio exarserit.

Praeterea, quid Orosius, quem utriusque cladis cum Hieronymo, et eodem quoque, quo Hieronymus, ordine, mentionem fecisse, certum est? An ei Nero ad persequendos fideles, ut incensae Urbis invidia in Christianos retorqueretur, prorupit? Minime gentium, sicut omnibus, quibus vel semel caput septimum libri septimi fuerit lectum, constabit; ubi nempe Orosius post longam Neronianorum facinorum enumerationem (et in quorum extremo agmine 0624B urbis Romae incendium ante omnia, tum imperata senatui vis ingens sestertium ad expensas, mox plurimorum Senatorum spoliatio, dehinc omnium negotiatorum expilatio, proxime autem permultorum ex iisdem senatoribus caedes, dein porro integri fere equestris ordinis destitutio, ac denique matris, fratris, sororis, uxoris parricidia, caeterorumque omnium cognatorum et propinquorum jugulatio comparent et recensentur) statim subjungit: Auxit hanc molem facinorum ejus temeritas impietatis in Deum. Nam primus Romae Christianos suppliciis et mortibus affecit, ac per omnes provincias pari persecutione excruciari imperavit; ipsum quoque nomen extirpare conatus, beatissimos Christi apostolos, Petrum cruce, Paulum gladio occidit; Orosio proinde totam Christianorum persecutionis causam culpamque ita aperte soli Neronis in Deum impietati assignante, ut si quis ex rerum serie, quam post illum exhibuimus, conficere vellet, Christianos fuisse secundum Orosium ad vertendam in eos combustae 0624C Urbis invidiam a Nerone vexatos, posset idem simili, imo meliori jure, illuc quoque Neronis parricidia trahere; de quibus scilicet propior in dicta Orosii περικοπῇ mentio fit.

Adhaec, dum de causa, propter quam Nero Christianos persecutus est, Tacitus et Orosius a se invicem tam diversi abeunt, alio etiam Pseudo-Hegesippus lectores suos ducit, Neronem quippe idcirco adversus Christianos insurrexisse, tradens quod Petrus et Paulus, Christianorum doctores, virtute suorum operum Neronem sibi adversum fecissent; hoc est, ut postea loquitur, Simonem Magum imperatori utilem et reipublicae necessarium, sustulissent.

Postremo, quod magis est, e Theodoro Metochita, Nero longe etiam ante Romae incendium Christianos fuerat insectatus. Accidit enim ea clades C. Licanio et M. Licinio consulibus, ait Tacitus, quo tempore, monente Suetonio, Nero annum aetatis agebat 27. Atqui, secundum Theodorum Metochitam, post Claudium Nero . . . imperium 14 annos tenuit. 0624D Et hic impurissimus ἐτῶν ὡσει δέκα καὶ ἑπτὰ ὥν, πρῶτος τοῦ διωγμοῦ ἤρξατο, annos septemdecim natus, primus persecutionem inchoavit. Nec quisquam tamen hactenus, quod noverim, bonam horum omnium fidem (Suetonii dico, Eusebii, Hieronymi, Orosii, et sic de caeteris) desiderare se in hoc negotio testatus est.

Quae cum ita sint, absit ut eam magis huic Auctori deesse suspicari velimus, multoque minus affirmare; quamquam fieri quidem facile queat ut non mala fide malas merces ab aliis acceperit, easdemque postea uti bonas in hoc ipso opere exposuerit. Quid plura? Deliros et deliramenta ipsemet strenue explodit sub finem hujus capitis. Et initio quinquagesimi secundi: Quae omnia, inquit, secundum fidem scientium loquor, (et) ita ut gesta sunt mandanda litteris credidi, ne aut memoria tantarum rerum interiret, aut si quis historiam scribere voluisset, non corrumperet 0625A veritatem, vel peccata illorum adversum Deum, vel judicium Dei adversus illos reticendo. Ecquis vero meliora bonae fidei indicia in ullo Auctore requirat?

At enim tempora non congruunt, instat vir clarissimus. Esto vero, inquio ego. Num id perpetuo certum et indubitatum est argumentum malae fidei, nec quandoque etiam non voluntariae ἀνιστορησίας? Omnino, haud minus posterioris, quam prioris. Sed praeterea, non convenire tempora, cur dabimus? cum ne quidem quid ista sibi velit objectio divinemus, et inde alias videantur non male congruere, quod quae hic quatuor ad doctrinam temporum pertinentia a nostro Cecilio ponuntur (Petrum, quando jam Nero imperabat, Romam venisse; eumdem postea multos ibi ad justitiam convertisse; Neronem deinde primum omnium post Ecclesiam semel constitutam persecutum esse Dei Servos; denique servos Dei Petrum et Paulum fuisse Neronis jussu in ea persecutione interemptos), haud solum isto pacto inter se cohaereant quotquot 0625B sunt, verum singula insuper talia sint ut nullum ex iis ulli anno certo alligetur ab auctore, possintque adeo, servata dicti ordinis ratione, tam bene, si sit opus, cum hoc, quam cum illo anno connecti, id est, verbi gratia, Petri in urbem Romam adventus cum anno 4 imperii Neronis, si a Christi in coelum receptu ad quartum annum Neronis certo certius sit, Petrum Romam non venisse, quod olim ponebat Josephus Scaliger; tunc quippe Petrus belle huic Scriptori, cum jam Nero imperaret, Romam advenerit, vel cum primo utique Neroniani imperii, si secundum recentissimam Pagii sententiam, primus Petri in urbe Roma sedentis annus cum primo imperantis Neronis inchoandus est, quia tunc quoque egregie a nostro: Cum jam Nero imperaret, Petrus Romam advenit, scriptum fuerit. Uno igitur verbo, ni, exempli causa, luce meridiana clarius ostendatur, Petrum nunquam fuisse Romae, quod non videtur contendere Tollius, vel nullam unquam extitisse sub Nerone persecutionem, 0625C quod Tollius non negat, aut Petrum et Paulum nunquam esse sub illa martyrio affectos, quod a nemine, opinor, potest probari, tempora, meo judicio, congruent semper hic loci, quantum satis est.

Damnata vetustate. Non ut vetustate simpliciter, et, quod aiunt, sine addito: sed ut vetustate erroris, quomodo locutus est alicubi S. Cyprianus. Atque ita superiori saeculo Majores nostri, damnata vetustate errorum Ecclesiae Romanae, ad eampse religionem novam, de qua modo noster Cecilius, transiverunt. Eant ergo, qui nos Majoresve nostros damnasse vetustatem clamitant. Habemus, quorum exemplo, plaudentibusque purioris Ecclesiae Patribus, gloriemur esse Novatores, Novatorumve filii .

Ut erat execrabilis . . . . . tyrannus. Sic cap. IV, execrabile animal Decius, de imperatore Decio.

Ac nocens. Nil leve, nunc quidem, hoc epitheto significari jam monuimus; nec immerito, liceat dicere. Nam praeterquam tyrrano, et omniuam tyranno, et omnium forte 0625D tyrannorum maximo Neroni tribuitur, praecedit de eodem elogium alterum execrabilis, id est omnium elogiorum odiosissimum. Et denique: Nec tamen, ait Cicero, ut hoc fugiendum est (eloquentiam scilicet ad bonorum pestem perniciemque convertere), item habendum est religioni, nocentem aliquando, modo ne nefarium impiumque, defendere. Quo ex loco cum nocentem quandoque de nefario et impio apud Romanos dictum esse, nemo non videat, et apud nostrum toties impii, impiae manus, sacrilegi, et similia de Persecutoribus occurrant, quid clarius quam hic τὸ nocens idem esse atque nefarius, impius, sacrilegus? En tamen, quominus dubites, elegantissimum Martialis epigramma, ubi apertissime eadem vox impium 0626A et sacrilegum, quasi dicas insigniter nocentem, indigitat. Lege modo:

De Piscibus Bajanis.
Bajano procul a lacu monemus,
Piscator, fuge, ne nocens recedas.
Sacris piscibus hae natantur undae,
Qui norunt dominum, manumque lambunt
Illam, qua nihil est in orbe majus.
Quid, quod nomen habent et ad magistri
Vocem quisque sui venit citatus.
Hoc quondam Lybis improbus profundo
Dum praedam calamo tremente ducit,
Raptis luminibus repente caecus
Captum non potuit videre piscem,
Et nunc sacrilegos perosus hamos,
Bajanos sedet ad lacus rogator.
At tu, dum potes, innocens recede,
Jactis simplicibus cibis in undas,
Et pisces venerare dedicatos.
(Mart., Ep. lib. IV, ep. 30.) 0626B Quare sint igitur quoque, c. 1: Nocentes animae, quas, qui justos excarnificaverunt, coelestibus plagis et cruciatibus meritis profuderunt, animae impiae et nefariae quae, nec verum Deum, nec ejus servos veneratae sint; itemque, c. XLIX: Nocens spiritus quem Maximinus detestabili mortis genere efflavit, spiritus impius et sacrilegus.

Excidendum. Editio Oxoniensis et Cant., excindendum. Sed stare manuscripti codicis lectio optime potest. Vide Columbum, col. 394.

Delendamque justitiam. Quid jam noster proprie per justitiam intelligat interpretatur capite sequenti his verbis: Postquam vero ad persequendum justum populum, etc., quin et istis capitis IV: Extitit post annos plurimos execrabile animal Decius, qui vexaret Ecclesiam. Quis enim justitiam, nisi malus, persequatur? Justitia itaque hic loci Ecclesia est, seu justus populus, quem et mox, hoc ipso capite, populum Dei et servos Dei appellari videbis. Norunt rhetorum filii, qua orationis figura scelus pro scelesto homine, et similia 0626C sexcenta quotidie in quibusvis auctoribus offendantur. Sed hic quidem vix ullum, opinor, isto Petri exemplo aptius est: Coelos novos ac terram novam secundum promissum ejus expectamus, in quibus justitia habitat; quippe cum ibi quoque justitia, ut verba jacent, nil aliud sit quam justus Dei populus. At nunc ubinam, si non consummatam, tentatam saltem fuisse dicemus istiusmodi justitiae deletionem a Nerone? An Romae solum, cum doctissimo Dodwello in dissertationibus Cyprianicis? Aut num vero ubique per imperium romanum, cum eruditissimo pariter Pagio, in sua Annalium Baronianorum critica? Omnino, quin noster, ex Pagii sententia, ubique per omnes imperii romani provincias dicere voluerit non dubitamus; ob hanc scilicet orationis seriem: Qua re ad Neronem delata, cum animadverteret, non modo Romae, sed ubique quotidie magnam multitudinem deficere a cultu idolorum, et ad religionem novam, damnata vetustate, transire, ut erat execrabilis ac nocens tyrannus, prosilivit 0626D ad excidendum coeleste templum, delendamque justitiam. Ubi enim terrarum excidendum videri debuit Neroni templum coeleste, delendaque justitia, quam ubi magnam quotidie multitudinem a cultu idolorum deficere intelligebat, et ad religionem novam, damnata vetustate, transire? Atqui, secundum nostrum, Nero id non modo Romae, sed ubique quotidie accidere animadvertebat. Et ubique igitur, non Romae tantum Nero, secundum eumdem, prosilivit per sua edicta, et per praefectos ad delendam justitiam.

«Sed enim, inquit Dodwellus, non aliorum certe christianorum illa potuit esse persecutio quam eorum qui Romae versarentur. Nam utcumque iniquos persecutores existimemus, qui Roma aberant, in illos nulla erat vel specie tenus verisimilis ratio cur intentaretur urbis incendium. Aliam itaque persecutionem comminiscantur necesse est quam illam, cujus meminit Tacitus, si quos alios praeter quam Romae christianos in ea passos comminiscuntur. At quo 0627A illam tandem idoneo testimonio fuisse confirmabunt.»

Verum ecce, ut hinc merito exordiar, quae Pagius ad ista nuperrime responderit: «Dodwellus, inquit, num. 11, immo 13, Dissertationis Cyprianeae 11, agnoscit quidem ingentem multitudinem in persecutione Neroniana passam, sed eorum tantum christianorum qui Romae versabantur; cum qui Roma aberant in illos nulla esset vel specie tenus verisimilis ratio cur intentaretur urbis incendium. Sed levis haec ratio. Nero quippe, non vero christiani, auctor incendii; ideoque edictum non tantum ad christianos Romae agentes vexandos, sed ad universam sectam per imperium romanum abolendam emissum, ut ex his Lactantii, lib. de Mortibus persecutorum, c. 2, verbis intelligimus: Cum animadverteret (Nero) non modo Romae, sed ubique quotidie magnam multitudinem deficere a cultu idolorum . . . prosilivit ad excindendum coeleste templum, etc. Haec itaque persecutio non localis, sed universalis fuit. Nec 0627B refert, quod Tacitus de iis quae in provinciis adversus christianos gesta sermonem non habeat, cum Suetonius in Nerone, c. 16, persecutionem ad urbem Romam non restringat. Affecti suppliciis Christiani, genus hominum superstitionis novae ac maleficae, inquit, Suetonius.» Haec ergo et totidem verbis Pagius in dicta Critica, suo loco.

Immo, cum subjectam inscriptionem Gruterus inter alios, et Josephus Scaliger, ipse tamen de ejus sinceritate dubitans, protulerint, eamdemque ille in ruinis pagi Marquesiae, in Lusitania, hic vero in Hispania, loco Pisvergae vocato, extare monuerint:

Neroni CL. Cais. Avg. Pont. Max. Ob. Provinc. Latronib. Et. His. Qui Novam Generi. Hvm. Svperstition. Incvlcab. Pvrgatam;

0627C vel ut Scaliger edidit:

Neroni Clavdio Caesari Avg. Pont. Max. Ob Provinciam Latronibvs Et His Qui Novam Generi Hvmano Svperstitionem Incvlcarant Pvrgatam.

Pagius superioribus contra Dodwellum argumentis non contentus, haud simpliciter praeterea Scaligeri de dicta inscriptione dubitationem in eo vanitatis arguere, quod nullam plane Scaliger suae suspicionis rationem in medium attulerit; sed contendere simul nunquam etiam cum fundamento posse afferri. Quin et idem alibi observare, in illa sine dubio inscriptione 0627D generalem, quam posuit, Neronis in omnes ubique christianos crudelitatem idcirco tangi, quod ibi christiana religio, quemadodum et a Suetonio recens citato, et in antiqua inscriptione Diocletiano dicta, superstitio appelletur; et ex ea itaque deducendum non tantum in Hispaniis ejusmodi de prostrata Christi religione tropaea fuisse erecta; sed et in aliis provinciis similiter factitatum esse. Praesertim cum Orosius (libro, ait Pagius, IX, verum septimo dicendum erat, c. 7, videndumque alias cur subjecta ab ipso Orosii verba tantopere a vulgatis editionibus initio et in fine differant) de Nerone scripserit: Denique omnibus flagitiis suis hoc etiam addit, quod primus Romae Christianos suppliciis et mortibus affecit, ac per omnes provincias persecutione excruciari imperavit, ipsum quoque nomen extirpare conatus, beatissimos apostolos Petrum cruci affixit, Paulum capite gladio secuit. Ubi etiam denuo Pagius pro clausula: 0628A «Quod martyrium, ait, anno sequenti contigit; ideoque persecutio, quae hoc anno Romae coepit, intra illud tempus in alias provincias propagata: ni, quod verisimilius, edictum in omnes statim provincias missum fuerit.»

Et nos jam, ut de nostro quoque aliquid cunctis istis addamus (quatenus nimirum valide confirmant, Neronem ad excidendum ubique Dei populum prorupisse), ideo minus habere Dodwellum, quae iis regerat, arbitramur, quod, dum pugnat, nullam vel specie tenus verisimilem fuisse rationem cur Christiani, qui Roma aberant, urbis incendio arguerentur, secure ille ob Taciti auctoritatem ponit, primo id incendii Neronianae Christianorum persecutioni praevisse, deinde autem eidem simul vexationi occasionem dedisse. At praeterquam hujus scriptoris hypotheses manifesto ab illis Taciti diversae sunt, multa paulo ante e Suetonio, Hieronymo, Orosio, atque aliis, adduximus, quae vel Neronis persecutionem incendio anteriorem faciunt, vel posteriorem quidem, sed 0628B quam ab illo ortam non dicunt. Et, ut maxime anteriorem fuisse non contendamus, haud videmus, fateor, quinam pulchre et perspicue ostendere quisquam valeat, impossibile esse, ut post Romae incensionem Nero fideles ubique per imperium romanum solo christianismi nomine fuerit persecutus; aut si non solo, Romae tandem ut incendii reos, propter Taciti testimonium, ubique vero, et re nata, tamquam homines malefice superstitioni addictos, propter alia aliorum loca, licet reapse utriusque culpae insontes. Prorsus uti Susis Mardochaeum ob neglectum salutationis officium, omnes autem Judaeos, occasione data, per centum et viginti septem provincias imperii Assueriani tamquam hominum nationem, qui leges ab omnium gentium legibus alienas haberent, neque regiis parerent edictis, Aman Assueri nomine decreverat interfici.

Notandum sedulo, quod superest, nostrum quidem de Nerone, Prosilivit ad excidendum coeleste templum, delendamque justitiam, dicere; neutiquam vero, excidit, 0628C vel delevit. Voluit enim revera excidere et delere. Imo, ut cum Orosio loquar, ipsum quoque nomen extirpare conatus: sed frustra; quae et sors postea Diocletiani, nisi suum fortassis finem Nero in illa assecutus sit Provincia, de qua allatae superius inscriptiones meminerunt. Videant qui nuperrime numismatibus et similibus inscriptionibus de Haeresi, quam vocant, extincta gloriati sunt, annon incassum quoque ad excidendum coeleste templum prosiliverint.

Et primus omnium (Nero) persecutus Dei servos. Rotunde dicam. Nil minus verum, si res ipsa spectetur, et ad singularia, qualia hic scriptor subjicit, exempla attendamus. Cur illi enim Nero primus omnium, non dico cum Eusebio imperatorum, nam id noster nuspiam addidit, vel innuit; sed primus omnium simpliciter, adeoque hominum, Dei servos persecutus est? Quia, ut habetur in sequentibus, Petrum cruci adfixit, et Paulum interfecit. Atqui longe antea, 0628D sub Tiberio, Herodes Antipas Joannem Baptistam iniquissime decollaverat; et sub eodem, vel, ut alii volunt, sub Caligula, Judaei Stephanum lapidibus obruerant: sub Caligula autem, vel, ut rursus aliis placet, sub Claudio, Jacobus, Joannis frater, ab Herode Agrippa fuerat interfectus, et Petrus conjectus in vincula. Imo, si a singularibus istis quorumdam fidelium martyriis, aut vexationibus ad generaliores Ecclesiae persecutiones transierimus, Tiberii, vel Caligulae certe, si quis cum vulgo malit, principatu, ipsoque die quo Stephanus ille protomartyr lapidatus est, Facta est, ait Lucas in Actis (cap. VIII, 1) , persecutio magna adversus Ecclesiam quae erat Hierosolymis, et omnes dispersi sunt per regiones Judaeae; et Samariae praeter apostolos: unde Georgius Syncellus ad annum mundi 5537, Divinae vero Incarnationis 37, imperantis autem Tiberii 20 aut 21: Hoc anno, inquit, persecutione in Ecclesiam excitata, fidelium plerique 0629A dispersi sunt, ad quos, fidelium in dispersione constitutorum praefixo titulo, Catholicam Epistolam Jacobus frater Domini scripsit. Quid quod perillustri Cupero, itemque Lipsio ad Taciti Annales, videntur non immerito Christiani, qui sub Claudio Romae degebant, Judaeis illis accensendi, qui a Claudio male habiti sunt, id est, quos Claudius, Luca (Act. Apost. XVIII, 2) et Suetonio testibus Roma coegit excedere. Cur ergo utrumque motum Cecilius noster non numeravit inter persecutiones, nec aliter tandem in speciem de Nerone locutus, quam cum de eodem Sulpicius Severus. «Qui, non dicam, inquit, regum, sed omnium hominum, et vel immanium bestiarum sordidissimus, dignus exstitit, qui persecutionem in Christianos primus inciperet.» Nempe quod hic auctor «nequaquam imperatorum aliorumve qualescumque persecutiones, eorumque poenas jam inde ab Ecclesia post Christi Assumptionem constituenda exponere fuerit aggressus:» sed tantum «a principio, ex quo est Ecclesia constituta.» Ex hoc autem secundo 0629B Ecclesia Christiana haud ante constituta fuisse censenda est quam postquam, apostoli per annos 25, usque ad principium Neroniani imperii per omnes provincias ac civitates fundamenta Ecclesiae miserunt. Et nostro igitur scriptori Nero optime, caeteris caeterorum persecutorum per illos 25 annos vexationibus de industria praetermissis, dicitur primus omnium Dei servos persecutus. Supple, post Ecclesiam semel constitutam. Vin'auctoritate, quae nostra sit major, urgeri? Extat apud Augustinum de Civitate Dei, libro XVIII, caput 52, cum hoc lemmate: «An credendum sit, quod quidam putant, impletis decem persecutionibus quae fuerunt, nullam superesse, praeter undecimam, quae in ipso Antichristi tempore sit futura.» Lege illud: et an aliud quam quod jam monuimus, opus sit facto, tecum cogita, cum ad haec veneris: «Primam (persecutionem) computant a Nerone . . . . Sed . . . quid . . . qui hoc sentiunt, dicturi sunt de persecutione, qua ipse Dominus crucifixus est? In 0629C quo eam sunt numero posituri? Si autem, hac excepta, existimant conputandum, tamquam illae numerandae sint, quae ad corpus pertinent, non qua ipsum caput est appetitum et occisum, quid agent de illa, quae postea quam Christus ascendit in coelum, Hierosolymis facta est, ubi beatus Stephanus lapidatus est, ubi Jacobus, frater Joannis, gladio trucidatus est, ubi Apostolus Petrus ut occideretur inclusus est, et per Angelum liberatus; ubi Saulus, qui postea Paulus factus, vastabat Ecclesiam; ubi ipse quoque jam fidem quam persequebatur evangelizans, qualia faciebat est passus, sive per Judaeam, sive per alias gentes, quacumque Christum ferventissime praedicabat? Cur ergo eis a Nerone videtur ordiendum, cum ad Neronis tempora inter atrocissimas persecutiones, de quibus nimis longum est cuncta dicere, Ecclesia crescendo pervenerit? Quod si a Regibus factas persecutiones in numero existimant esse debere, Rex fuit Herodes, qui etiam post ascensum Domini gravissimam fecit.» Hactenus ergo Augustinus.

0629D Et primus omnium (Nero) persecutus Dei servos, Neque enim illud verum est, quod illi Martyrologiorum Menologiorumque consarcinatores putant, tam multos imperatorum fuisse persecutores. Qui scripsit sub Constantino Lactantius, paucos ante Diocletianum in eo persecutorum albo recensuit: Nerorem duntaxat, Domitianum, Decium, Valerianum, atque Aurelianum. Convenitque, pro aetate sua, cum Lactantio Tertullianus; nec enim alios ille ante se quam quos Lactantius persecutores imperatores agnoscit, Neronem atque Domitianum. Dodwellus .

Petrum cruci adfixit. Hoc in Petro supplicii genus Joannes, c. XXI, 19, confirmare videtur, respiciens ad Christi verba, ἐκτενεῖς τὰς χεῖράς σου. Alias enim ἐκ τοῦ ζώννυσθαι καὶ τοῦ ἀπάγεσθαι ὄπου τις οὐ θέλει, genus mortis significari non poterat, sed quidem in carcerem et vincula conjectio; etiam absque capitali supplicio. Tollius .— Et Paulum interfecit. Tria sunt, 0630A ob quae non injuria videri possit scriptum quondam fuisse, et Paulum gladio interfecit. Unum, quod Paulum gladio periisse, collo scilicet deciso, communis sit Veterum sententia. Alterum autem, quia cum noster oratorias leges calluerit, et in antecedentibus martyrium Petri memorans instrumentum simul martyrii nominaverit, Petrum cruci affixit vix potuerit non continenter, et Paulum gladio interfecit, subjicere. Praesertim, cum ex ejusmodi regulis apud Sulpitium Severum legamus: Paulus ac Petrus capitis damnati, quorum uni cervix gladio desecta, Petrus in crucem sublatus est; parique modo apud Orosium: ( Nero) beatissimos Christi apostolos, Petrum cruce. Paulum gladio occidit; rursumque itidem apud Pseudo-Hegesippum: Alter cruce, alter gladio necatus est; Graece autem apud Theodorum Metochitam: Ὡ Νέρων τὸν Πέτρον ἐσταύρωσε, τὸν δὲ Παῦλον διὰ ξίφους ἐτελείωσεν. Tertium denique, quoniam tantum abest ut Latinis Patribus interficere, vel interfici, curta locutione specialiter et proprie decollare, vel decollari 0630B significent, ut ii contra quandoque, verbi gratia, interficere breviter, pro crucifigere posuerint, nonnunquam autem interfici, pro praecipitari in flumen, et mergendo necari. Tertullianus de Synagoga, quae Christum, quod omnes norunt, securi non feriit, sed crucifixit: Omnis, inquit, Synagoga filiorum Israel eum (Jesum) interfecit, dicentes ad Pilatum, et quae sequuntur. Latinum vero Eusebii Chronicon de Quirino martyre, quem totum, hoc est, non prius decollatum, ethnici in fluvium praecipitarunt, et hi postea vel illi mergendo interemerunt. «Quirinus, episcopus Sciscianus, pro Christo gloriose interficitur. Nam manuali mola ad collum ligata, e ponte praecipitatus in fluvium diutissime supernatavit, et cum spectantibus collocutus, ne suo terrerentur exemplo, vix orans, ut mergeretur obtinuit.» Cogitent interim eruditi, ni molestum est, an hoc ipso, quod ita interficere in crucifigendi et submergendi significatione, manante nimirum a generali, qua pro occidere et e 0630C medio tollere ponitur, usurpatum invenimus, non potuerit quoque hic auctor, neglectis rigidioribus oratorum praeceptis, interfecit, sine ulla gladii mentione, de Paulo securi caeso adhibere.

Nec tamen abiit impune. Simili phrasi noster infra de sene Maximiano: Quia semel abiit impune, etc. initio cap. 33.

Respexit enim Deus vexationem populi sui. Pauci, credo, alludi hoc loco ad istum Exodi cap. III, 7: Vidi, vidi afflictionem populi mei, si non jam ex sese intellexerunt, nunc a me admoniti negabunt. Eo magis quod, cum olim 70 Interpretes Hebraea verba reddiderint, Ἰδῶν εἶδον τὴν κάκωσιν τοῦ λαοῦ μοῦ, Beza superiori saeculo illorum tralationem (Act. VII, 34), expresserit in hunc modum: Vidi, vidi vexationem populi mei, quae et forsan veteris editionis Italae versio erat. Extare certe etiamnum pluribus locis vexationis vocem in Vulgata, durioreque sensu, quod magis est, hoc est, pro graviori afflictione et persecutione, nemo nisi injuria dubitaret. Nam apud Jeremiam, 0630D cap. XXIX, 18, v. c. de Sedecia ejusque principibus, Dabo eos, inquit Dominus, in vexationem afflictionemque omnibus regnis terrae. Sicque alibi apud nostrum, vel Sulpicium saltem Severum, ne de aliorum testimoniis sim sollicitus, vexatio et vexationes, pro persecutionibus; itemque vexare et vexari, pro persequi, aut. persecutionem pati. Sulpicius etenim ipse quoque, lib. I Hist. Sac.: «Visum est mihi, ait, non absurdum, cum usque ad Christi crucem apostolorumque actus per sacram Historiam cucurrissem, etiam . . . . . excidium Hierosolymae, vexationesque populi Christiani,» etc., decem, quas vocant, persecutiones intelligens. Unde postquam, libro II, de singulis dicere aggressus, et ad quartam usque progressus, Quarta, inquit, sub Hadriano persecutio numeratur, moxque similiter de quinta: Sub Aurelio, Antonini filio, persecutio quinta agitata; sextam deinde vexationis nomine, tamquam prorsus synonymo, indigitat his verbis: 0631A Sexta, Severo imperante, Christianorum vexatio fuit. Vexationis alias vocabulum in ista Tertulliani oratione morbum significare non ignoramus: «Plerosque hoc opus (exomologeseos) ut publicationem sui aut suffugere, aut de die in diem differre praesumo, pudoris magis memores quam salutis; velut illi qui in partibus verecundioribus corporis contracta vexatione, conscientiam medentium vitant.» Sed quid cuique loco conveniat attendendum. Et de caetero, quin in eo, qui nobis vere prae manibus, noster vexationem populi sui passivo sensu, pro vexatum suum populum, idque de Ecclesia Dei christiana dixerit, nullus ambigendi locus est, tam ob haec verba cap. 4: Extitit enim execrabile animal Decius qui vexaret Ecclesiam, et ista simul Jeremiae cap. XXXI, 33: Ero eis in Deum, et ipsi erunt mihi in populum, quae certissime ad novi foederis fideles pertinent, quam quod de alia quavis interpretatione, non dicam cogitare, sed vel somniare, foret absurdissimum. Et sic supra passive quoque: Quos metus comprehensionis 0631B ejus in fugam verterat, pro Quos, eo comprehenso, metus in fugam egerat.

Dejectus itaque fastigio imperii. Cave, ne ob proxime sequentia, ac devolutus a summo tyrannus impotens. legendum hic pariter necessario credas, Dejectus itaque e fastigio imperii. Saepius enim post id verbi in melioribus Auctoribus latinis praepositio de, vel ex, eleganter relicta est subaudienda. Cicero in oratione pro Muraena: His hoedinis pelliculis praetura dejectus est; et 2 in Verr.: Pollicitus est quantum vellent pecuniae, si me aedilitate dejecissent. Ibidem alio loco, dejicere honore reperies, uti et apud Livium plus semel.

Nusquam repente comparuit. Fabulae. Miror autem Christianos veteres tam splendide mentiri solitos, quorum mendaciorum si contexere catalogum luberet, tota iis plaustra impleri possent, atque una cum Sibyllinis carminibus ad anus vetulas mitti. Tollius .—Licet quae hic et proxime quoque de Nerone, 0631C non a nostro solum Cecilio, sed a quibusdam praeterea Christianis, ejus, uti nil ponere vetat, aequalibus dicuntur, talia sint ut ea ego sine mora fabulosissima esse, viro docto concedam; vellem nihilominus acrem istam in nostrum caeterosque antiquiores ecclesiasticos Scriptores censuram non strinxisset, aut in aliam saltem occasionem magis opportunam distulisset. Nam nunc quidem, si non undique, haud parum tamen tam nostri, quam quorumvis insuper veterum Christianorum candorem honoremque tuetur insignis Taciti locus, quem Columbus ex libro II Histor. cap. 8 adduxit. Res tota, quoniam non indigna est quae paulo accuratius explicetur, sic habet.

Ex hoc scriptore, Nero, seu, ut verius dicam, Neronis a sese interfecti cadaver nusquam repente comparuit, ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae bestiae apparerat. Eaque reapse et unice ipsius sententia. Contra autem, ex illis quibusdam, quos perstrinxit, Christianis, non Neronis cadaver jam extincti, sed Nero ipse vivus vidensque nusquam repente 0631D comparuit, et certum in locum translatus, vivus ibi reservatus est. Tacitus vero in laudata Pericope: Sub idem tempus, ait (facta non longe ante mentione sacramenti Othonis, quod uterque exercitus, hoc est, unus Vespasiani, alter Muciani, octavo circiter mense ab obitu Neronis acceperant), Achaia atque Asia falso metu exterritae, velut Nero adventaret, vario super exitu ejus rumore, eoque pluribus eum vivere fingentibus credentibusque. Quare primum omnium, ex Tacito, post Neronis mortem sparsi fuerunt varii super illa rumores, unusque aliquis inter caeteros hujusmodi, ut si cui ejus occasione vivere adhuc Neronem fingere liberet, posset facile apud multos fidem invenire. Deinde, qui id fingerent, octavo, plus, minus, mense, quam obierat, inventi sunt. Tertio, complures simul reperti, qui non modo fabulam non respuerent et confutarent, sed fide adeo bona admitterent, ut miserrime exterrerentur, velut Nero 0632A adventaret. Et denique, qui rem ita tum finxerunt et credere coeperunt, ii duplici de causa nequaquam Christiani, verum manifeste ethnici erant. Una, quoniam multorum quidem ex ethnicis interesse poterat fingere, Neronem fuisse adhuc superstitem, non vero pariter Christianorum. Altera autem, quia Tacitus in allato loco nullam plane Christianorum mentionem facit, sed Achaiae tantum et Asiae, in quibus plures Neronem post ejus exitum vixisse finxerint, crediderintque: unde palam nonnisi ethnicos debere intelligi colligendum est. Quae cum ita sint, ubi jam noster, oro, vel deliri, de quibus mox loquetur, Christiani tam splendide mentili sunt?

Omnino si, ut decet, de fictionis auctoribus ante omnia quaestio est, nulla istius culpae portio vel in hunc, vel in illos conjicienda: sed, ut liquet, ethnicis imputanda tota quanta est. Sin autem postea de fide, quae fictioni habita, creditam certe; quin et cum insigni valde ἐπιμέτρῳ admissam fuisse eam fabulam a delirantibus nostri Cecilii Christianis agnoscimus. 0632B Sed primo, noster nec fictionem, nec ἐπίμετρον admittebat; credensque, uno verbo, Neronis semel defuncti cadaver nuspiam apparuisse, negabat alias, tam Neronem nunquam priore Christi saeculo obiisse, quam eum adhuc saeculo quarto alicubi terrarum superfuisse, adeo, dum utrumque negaret, ab omni splendido mendacio alienus, ut pro ipsissima veritate contra vanas naenias pugnaret. Secundo vero, quod ad ejus aequales utriusque fabulae defensores, eorum sane causa longe minus favorabilis. Sed tamen quod octo fere post Neronis obitum mensibus plures in Achaia et Asia ethnici, nimia quidem credulitate, sed nulla utique egregie mentiendi deliberatione, Neronem adhuc vivere, in animum inducebant, (id enim, puto, mentiri nullo pacto voluissent, ut falso dehinc metu exterrerentur) quidni ita quoque ejus aetatis Christiani, et inde alii, in animum induxerint? Per errorem, inquam, potius quam vera ipsorum culpa. Credulitas error est magis 0632C quam culpa, scribebat olim Plancus Ciceroni, et quidem in optimi cujusque mentem facillime irrepit; ut vel hic, ubi de Christianis sermo est, cavere sedulo oporteat, ne illos splendide mentitos esse dicamus. Et quanto igitur amplius, ubi de isto auctore agitur? Qui cum fictionem, fictionisque appendicem sannis exceperit, id unum evidenter peccavit quod ei prae caeteris rumori fidem super Neronis exitu putaverit adhibendam, qui olim Neronem nusquam subito comparuisse sparserat in vulgus, quemque de Neronis cadavere sine dubio intelligendum ethnici, quorum intererat aequivocatione abuti, ad Neronem ipsum paulo post ejus mortem quasi etiamnum vivum retulerant, et Christiani postea eorum exemplo aliis de causis. Adde quod, cum etiam Romae, e Suetonii loco plene mox describendo, non defuerint, qui vel post Neronis funera modo ejus imagines praetextatas in Rostris proferrent, modo edicta, quasi viventis et brevi magno inimicorum malo reversuri, haud possent illi aliter Neronem in vivis adhuc esse dicere, 0632D quam una affirmando, eum, dum more majorum puniendus quaereretur, derepente evanuisse, et justa, quae nativo Neronis corpori soluta fuisse putarentur, nonnisi supposititio facta esse: neque porro talia affirmare, quin viventibus victurisque postea Christianis plus aequo facilioribus tales de Nerone fabulas credendi asserendique occasionem darent, quales in hoc capite noster ponit, aut oppugnat.

Ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae bestiae appareret. Contra Suetonium, qui docet eum funeratum fuisse impensa ducentorum millium. Ed. Ox. et Cant.

Ita dictae editiones e Baluzio, ut videre est supra, col. 304. Neque vero negandum quin Suetonius in Nerone, sub finem capitis 49, et initio quinquagesimi disertissime habeat: «Nihil prius ac magis (Nero) a comitibus exegerat quam ne potestas cuiquam capitis sui fieret; sed ut quoquomodo totus 0633A cremaretur. Promisit hoc Seius, Galbae libertus . . . Funeratus est impensa ducentorum millium stragulis albis auro intextis, quibus usus kalendis Januarii fuerat. Reliquias Aegloge et Alexandra nutrices cum Acte concubina gentili Domitiorum monumento condiderunt, quod prospicitur e campo Martio impositum colle hortorum;» nec quin pariter initio quinquagesimi septimi legamus: «Obiit secundo et trigesimo aetatis anno, die quo quondam Octaviam interemerat. Tantumque gaudium publice praebuit ut plebs pileata tota urbe discurreret. Et tamen non defuerunt, qui per longum tempus vernis aestivisque floribus tumulum ejus ornarent.» Sed quid multa? Ista, quod quis forte opinetur, Cecilium nostrum cum suo ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae bestiae appareret, penitus non jugulant; quippe cum Suetonius uno tenore post haec ultima: «Et tamen non defuerunt qui per longum tempus vernis aestivisque floribus tumulum ejus ornarent, addiderit, ac modo imagines praetextatas in rostris proferrent, 0633B modo edicta, quasi viventis, et brevi magno inimicorum malo reversuri;» quos ergo Neronis tumulum pro mero Cenotaphio habuisse, perspicuum est. Unde ea nostri, qua de agitur, narratio non solum non perimitur, sed juvatur.

Tam malae bestiae. Orosius simili modo de Tiberio Caesare: Ex mansuetissimo principe saevissima bestia exarsit. Et Paulus ipse, quod jamdudum a viris magni nominis dictum est, non alium innuebat leonem, quam Neronem, in hoc loco secundae Epistolae ad Timotheum (cap. IV, 7) , Ereptus fui ex ore leonis. Hinc, ut caeteros praetermittam, Eusebius . . . ἐῤῥύσθην, φησὶν, ἐκ στόματος λέοντος . . . τὸν Νέρωνα ταύτῇ ὡς ἔοικε διὰ τὸ ὠμόθυμον προσειπών; id est interpretante Valesio, Liberatus sum de ore leonis, Neronem scilicet ita designans propter animi crudelitatem. Plura addere vetant nos, quae supra a Baluzio, col. 312, et Cupero, col. 473 observata sunt; quos tu ergo suis locis consule.

0633C Translatum. Quo? Mira enim hic nostri breviloquentia, et ista se quaestio, velis, nolis, objicit attentis lectoribus. Respondeo in fines terrae, propter sequentia. Perge legere.

Vivum reservatum. Vide Baluzium ad haec ipsa verba, Cuperum ad istam periochen, Adventum . . . nefas; Columbum denique ad hanc rursum, Nusquam repente comparuit.

Sibylla dicente matricidam profugum. Nonnulli persuasum habuere, Neronem ipsum vel antichristum fore, vel iisdem temporibus per Occidentem saeviturum, quibus ille in Orientem grassaretur. Ex Casaubono Baluzius. Sibyllini versus ab eodem citati sic se habent:

Ἥξει δ᾽ ἠκ περάτων γαίης μητροκτόνος ἀνὴρ
Φεύγων ἠδὲ νόον (Credo rescr. νέων) ὀξὺ στόμα μερμηρίζων,
Ὃς πᾶσαν γαῖαν καθελεῖ, καὶ πάντα κρατήσει.

Sic editio Oxoniensis cum Cantabrigiensi; nisi quod vir doctus, qui posteriorem curavit, inclusam uncinulis 0633D conjecturam praetermisit prorsus, memorataque ejus loco alia, cujus auctorem non nominabat, nos vero jam indicabimus, et loquentem inducemus, eam sibi quoque displicuisse, testatus est. Ἡξει δ᾽ ἐκ περάτων γαίης μητροκτόνος ἀνὴρ. Φεύγων ῆδὲ νόον ὀξὺ στόμα μερμηρίζων, Ὃς . . . . . .

Lego secundo versu:

Φεύγων Ἠριδανοῦ ὀξὺ στὸμα μορμυρίζον.
Padus oritur ex Alpibus. Hunc cum Eridano eumdem faciunt Aeschylus et Apollonius in Argon. et cum Rhodano quoque confundunt. Intelligoque oraculum de Julio Caesare, qui ex Gallia per Rhodanum et Alpes in Italiam descendebat: Μητροκτόνος, Caesar Julius. Gale .—Autumat vir reverendus hoc oraculo designari Julium Caesarem, quae ultima vox Matricidam notat, et sic putat legendum: 0634A Φεύγων Ἠριδανοῦ ὀξὺ στόμα μορμυρίζον. Rationem conjecturae suae hanc affert quod Eridanus ab Aeschylo et Apollonio in Argon. pro Pado, Padus itidem pro Rhodano usurpetur, quem Italiam petens Caesar trajecit. Sed quanquam haec conjectura oraculi sensum forte assequatur, cum Lactantii mente non congruit, qui diserte haec de Nerone intelligit. Anonymus Auctor editionis Cantabrigiensis.—Lactantii mentem miramur contra viri reverendi emendationem appellari et urgeri. Quippe quia non Lactantius, vel noster, uti solemus dicere, Cecilius, sed quos obiter castigavit deliri ii sunt, qui laudata Sibyllae carmina de Nerone intellexerunt. Quare non haec procul dubio fuerit praestantissimo Jamblichi commentatori sententia, debere eos versus ex Sibyllae nostrique simul Cecilii mente de Julio Caesare accipi: verum ista, Sibyllae oraculum recta ad Julium Caesarem pertinere, et fuisse tamen, secundum hujus Scriptoris narrationem, quosdam deliros, qui quod Sibylla de Julio Caesare vaticinata erat ad Neronem perperam retulerint; 0634B ut stare quidem possit optime eatenus conjectura, quam cum reliquis deinceps memorandis vir clarissimus e suo exemplari per doctissimum et communem simul utriusque nostri amicum Eliam Boherellum describi humanissime passus est: sed quas denique serius ex Anglia accepimus, quam ut hactenus nonnullarum ex iis mentionem in tempore et loco potuerimus facere, legendarum igitur, quando semel nobis invitissimis sua sede exciderunt, ad hujus tantum libelli calcem. Gaudemus interim, posse virum celeberrimum ex recens dictis intelligere, quam recte confiderit non futurum quin simus candidi, cum oportebit, ipsius cogitationum interpretes.

A finibus. Excidit vox terrae. Est enim in Graeco, ἐκ περάτων γαίης. Tollius .— A finibus terrae esse venturum. Gale .—Nec alia, ut liquet, de causa.—Plane assentior. Nam non semel modo, quod ob praecedentia videri possit, sed bis vocem γαίης Graeci Sibyllarum versus exhibent.

0634C Ut quia primus persecutus est. Malim Ut qui Ecclesiam persecutus est. Tollius .—Ego vulgatam lectionem haud mutandam censeo. Nam licet noster hoc ipso capite scripserit: Primus omnium persecutus Dei servos; et cap. 2: Postquam ad persequendum justum populum incitatus; et iterum paulo post: Senatus ita nomen ejus persecutus est; rursumque (cap. 4) : Quis justitiam, nisi malus, persequatur? et si qua sunt alia deinceps hujusmodi exempla, id est, in quibus τὸ persequi cum subsequente vel praeeunte proxime accusativo aliquo compareat: extat tandem in fine capitis noni locus alter ei, de quo nunc agitur, plane similis, hoc est, ubi idem verbum absolute, quod aiunt Grammatici, positum reperitur; nempe hic: Quam vero causam persequendi habuerit, exponam, ibique ne ipsi quidem Tollio aliud quidquam legere in mentem venit. Adde, huic Scriptori familiare fuisse, Ecclesiae persecutores simplici persecutorum vocabulo indigitare. Hinc, verbi gratia, in libri titulo nil, nisi De Mortibus Persecutorum; et cap. 1, mortem persecutoribus irrogare. 0634D Imo, ut videbitur in sequentibus, solet noster ea verba sine accusativis adhibere, quae sibi accusativos adjungi maximopere postulant, puta agere, facere.

Adventum . . . nefas est credere. Adventum . . . nefas esse credere. Editio Cantabr. in verbis auctoris; sed menda procul dubio typographica.— Adventum (quod nefas est credere.). Editio Oxon. et Cant. in Notulis, cum ea quam repraesentamus parenthesi.— Adventum: quod nefas est credere. Cuperus, sine parenthesi.— Adventum non nefas est credere. Abbas a S. Hilario.—Mallem equidem, ut libere dicam, adventum. Alii, quod nec fas est credere. Ita quippo duas delirorum classes hic auctor perstrinxerit. Unam eorum qui crassa et rudi Minerva posuerint, Neronem jam olim, ut cum nostro loquar, translatum, vivumque ab eo tempore in terrae finibus reservatum, indidem ἐν τῇ τοῦ αἰῶνος συντελείᾳ venturum, ut Ecclesiam persequatur, et 0635A Antichristi praecedat adventum. Alteram vero illorum, qui rem totam praeclara, quod quidem putarent, observatione, sed revera futili, confirmatum iverint in hunc modum: duos quondam prophetas, hoc est, Enochum et Eliam translatos fuisse vivos in ea loca, unde die Judicii reversuri sint ad epinicium Christi sanctum ac sempiternum in ultima tuba, cum descendere coeperit, inchoandum; nec aliter diabolo, cum ad vastationem terrae et humani generis eversionem veniet, Neronem praeiturum, ejusque praecursorem fore. Agnosco, nos ita pluribus conjecturis necdum suo loco propositis niti, nedum ut jam illas extra controversiam pro virili statuerimus. Sed ad eas festinamus, et plenam interim cuique potestatem suas nostris symbolas praeferendi libentissime facimus.

Sicut duos Prophetas vivos esse translatos in ultima . . . initium Christi sanctum ac sempiternum, cum descendere coeperit . . . . pronuntiant. Locus foede mutilus et obscurus, quemque adeo, ex aliorum et nostra quoque 0635B sententia expletum et illustratum subjicere operae pretium judicavimus, quo cujusque mentem de tota pericope semel et facilius, Lector, percipias, simulque melius eligere queas, quam sequaris. Ex editionibus Oxoniensi, et Cant., «Sicut duos prophetas vivos esse translatos in ultima saecula praecursuros initium Christi sanctum ac sempiternum cum descendere sanctis suis comitatus, pronuntiant.»—Ex amplissimo Cupero, «Sicut duos prophetas vivos esse translatos, et in ultimo saeculo initium Christi sanctum ac sempiternum, cum descendere coeperit, praecessuros pronuntiant.»—Ex Columbo, «Sicut duos prophetas vivos esse translatos, et in ultima aetate initium Christi sanctum ac sempiternum, cum descendere coeperit, praecursuros pronuntiant.»—Ex eodem Columbo, alia ratione, «Sicut duos prophetas vivos esse translatos, et in ultima saecula, initium Chriti sanctum ac sempiternum cum descendere coeperit, redituros 0635C pronuntiant.»—Ex nostra sententia, «Sicut duos prophetas vivos esse translatos, in ultima ut tuba epini cium Christi sanctum ac sempiternum, cum descendere coeperit, inchoent vel praecinant, pronuntiant.

Translatos. Non quidem in terrae fines, quomodo paulo ante translatum explicuimus: sed e mundo, sive in coelum, aut, quod etiam eodem debet redire, in Paradisum; vel si adhuc aliter mavis, πρὸς τὸ θεῖον. Quid enim de duobus, qui hic sine dubio intelliguntur, prophetis Enocho et Elia Thesbite scriptores sacri eorumve interpretes, aliique homines id genus? De Enocho: Translatus est in Paradisum, verterunt Interpres Arabs et Latinus, ille Hebr. XI, 5, hic Syriac. XLIV, 15: Translatus fuit in coelum, habet Vatablus (Gen., v. 24) . Ἀνεκώρησε πρὸς τὸ θεῖον, ὅθεν οὐδὲ τελευτὴν αὐτοῦ ἀναγεγράφασιν. Discessit ad Deum, unde nec ejus mortem, seu finem conscripserunt, inquit Josephus (lib. I Ant., c. 4) . Quod ad Eliam vero Thesbiten: Helias non ex decessione vitae, sed ex translatione 0635D venturus est, nec corpori restituendus, de quo non est exemptus: sed mundo reddendus, de quo est translatus, ait elegantissime Tertullianus in libro de Anima. Scriptura autem Sacra (II Reg., I, 11) : Ascendit Elias per turbinem in coelum: unde et I Macch., II, 58: Ἠλίας ἐν τῷ ζηλώσαι ζῆλον νόμου ἀνελήφθη ἕως εἰς τὸν οὐρανόν.

In ultima . . . Quod hic neque saecula, neque aetate, cum doctis modo laudatis, sed ut tuba supplendum putaverimus, causa sunt tam quae proxime dicemus ad vocem initium, quam iste in primis apostoli locus: Πάντες μὲν οὐ κοιμηθησόμεθα, πάντες δὲ ἀλλαγησόμεθα ἐν ἀτόμῳ, ἐν ῥιπῇ ὀφθαλμοῦ, ἐν τῇ ἐσχάτῃ σάλπιγγι. σαλπίσει γὰρ, καὶ οἱ νεκροὶ ἐγερθήσονται ἄφθαρτοι, καὶ ἡμεῖς ἀλλαγησόμεθα. Non omnes quidem obdormiemus, sed omnes mutabimur in momento, in ictu oculi, in ultima, seu, ut vulgatus interpres, in novissima tuba. Canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti, et nos 0636A immutabimur (I Cor., XV, 51, 52) . Ne etiam dicam, non infrequens fuisse Patribus ad eamdem ultimam tubam respicere in scribendo. Tertullianus, verbi gratia, in de Anima: Quo ergo animam exhalabis? In coelum, Christo adhuc sedente ad dexteram Patris? Nondum Dei jussu per tubam archangeli audito? Nondum illis quos Domini adventus in saeculo invenerit obviam ei, ereptis (pot. raptis) in aerem, cum his qui mortui in Christo primi resurgent? Ita enim hunc locum legimus et distinguimus. At cur potius apud nostrum, in ultima ut tuba, quam ut in ultima tuba? Partim, propter lacunam, cujus nulla pars ante in ultima videtur, quaeque tota post occurrit: partim vero propter Latinae linguae indolem, cui ejusmodi metatheses usitatae sunt. Sic eleganter Cicero contra Verrem, vere ut dicam, pro ut vere dicam; et in epistolis ad Atticum, Quod vereor, tibi ipsi ut probem, similiter pro Quod vereor, ut tibi ipsi probem.

In ultima initium Christi. In Ultima et Judicium Christi. Abbas a S. Hilario.

0636B Initium Christi sanctum et sempiternum. Id est, ut hi boni viri putabant, regnum Christi millenarium. Cujus inanis persuasionis opinio, quae etiam apud plures Patrum obtinuit, ex his Pauli ad Corinth. XV, 23, 24, 25, fluxisse videtur: Ἀπαρχὴ (scilicet ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως) Χριστὸς, ἔπειτα οἱ τοῦ Χριστοῦ, ἐν τῇ παρουσίᾳ αὐτοῦ. Εἶτα τὸ τέλος, ὅταν παραδῷ τὴν βασιλείαν τῷ Θεῷ καὶ Πατρὶ, ὅταν καταργήσῃ πᾶσαν ἀρχὴν, καὶ πᾶσαν ἐξουσίαν, καὶ δύναμιν. Δεῖ γάρ αὐτὸν βασιλεύειν, ἄχρις οὖν ἂν θῇ πάντας τοὺς ἐχθροὺς ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ. Precedit enim ἡ παρουσία Christi τὸ τέλος, seu finem mundi, cum traditurus est Deo et Patri regnum, atque ipse ei ὑποταγήσεται τῷ ὑποτάξαντι αὐτῷ τὰ πάντα, ut ait commate 28. Inter eam παρουσίαν τὸ τέλος intercedit ἡ βασιλεία, id est, regnum Christi, cujus regni tempore καταργήσει πᾶσαν ἀρχὴν, etc., καὶ θήσει πάντας τοὺς ἐχθροὺς ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ, et erit adversarius ultimus ipsa mors: sic ut dein semper victuri sint electi, et mortem post victoriam 0636C Christi ignoraturi. Ex hoc igitur loco Veteres illud regnum Christi in terris expiscati sunt. Tempus vero millenarium ex Apocalypsi Joannis, XX, 3, ubi diabolus ab angelo vinctus dicitur χίλια ἔτη; et comm. 4, ubi sancti martyres, et qui signum bestiae non admisere, βασιλεῦσαι dicuntur μετὰ Χριστοῦ τὰ χίλια ἔτη, reliqui vero mortui minime revixisse. Illa vero resurrectio sanctorum prima ibidem dicitur; felixque et sanctus, qui ejus fuerit particeps: quippe in quos mors altera potestatem non sit habitura. Quod apprime convenit cum illis Pauli, ubi ultimo devictum subactumque iri mortem dicit. Duos illos prophetas quod attinet, Henochum et Eliam, praecursores Christi ad regnum millenarium de coelo descendentis, hi mihi e cap. XI Apocal. petiti videntur, ubi duo testes memorantur qui potestatem habebunt claudendi coelum (ne pluat quod Eliam praecipue respicit) et aquarum in sanguinem mutandarum; quae duo Lactantius noster (lib. VII, cap. 17, Div. Institut.) unitantum homini, seu prophetae magno tribuit. 0636D Sequitur tandem post devictum triumphatumque diabolum, principatus, imperia et potestates, de quibus Paulus, sive post Gog et Magog coelesti igne absumptos, ut est apud Joannem XX, 8, 9, judicium extremum, sive secunda resurrectio, cum terra, mare et infernum suos mortuos dabunt, iique dein qui damnati fuerint una cum morte et inferno in lacum ignis conjicientur, quae secunda mors est. Ex hoc Joannis viso tot enata sunt hominum vigilantium somnia (et unum legisse libro VII, cap. 16, 17, Lactantium sufficit) , ut non tam multa ex eburna inferorum porta Aeneidos scriptor emiserit, aut Hermetis nostri filii per omnes gentes ac populos disperserint. Sed de his alias uberius. Tollius .—Recte, inquio ego, modo duas simul meminerit vir doctissimus enodare difficultates, quibus sententia, quam sequitur, laborat, quasque hactenus intactas prorsus reliquit. Unam, qua ratione futurum illud regnum 0637A Christi millenarium, ad quod ipsi, viroque etiam amplissimo hic auctor respicere visus est, vocari queat commode initium Christi, cum jam per tot saecula Christus in coelo et terris ad dextram Patris semel elatus et considens regnaverit. Alteram vero, quinam vere pariter possit initii sempiterni appellatio bono sensu cidem regno congruere. Quid enim sempiternum initium in ea re, quae non aeternum initium habitura est: sed quales res reliquae, hoc est, fluxum ac evanidum, finemque adeo post mille annos! Ego certe, qui me aliter in summo utriusque viri clarissimi de utraque difficultate silentio extricare non possem, coepi jamdudum vitii aliquid in voce initium suspicari, et, quid si potius epinicium legatur, dicere; moxque quam multa eo faciant, sigillatim aspectare in hunc modum.

Narrare primum omnium Joannem in Apocalypsi, VII, 9-12, vidisse se olim post alia multa, quae saeculorum lapsu eventura erant, turbam multam, quam numerare nemo posset, ex omnibus gentibus, et 0637B tribubus, et populis, et linguis, qui ante solium et Agnum starent, stolis amicti candidis, palmas gestantes in manibus, et magna voce clamantes; Salus Deo nostro, qui sedet in throno, et Agno. Omnes autem Angelos, qui ipsi quoque tum temporis in circuitu throni, et seniorum, et quatuor animalium starent, procubuisse ad ea verba ante solium in facies suas et adorasse Deum, dicentes: Amen. Benedictio, et gloria, et sapientia, et gratiarum actio et honor, et potentia, et robur Deo nostro in saecula saeculorum. Amen.

Istas porro utrorumque acclamationes, cum palmae a prioribus gestarentur in manibus, non minus verum esse ἐπινίκιον, quam cantica illa palmaria et laureata, quae Veteres victoribus canebant, et ἐπινίκια vocabant.

Deinde, fuisse illa quidem plerumque, ut vel e Suetonio in Julio Caesare constare potest, impurissima, et, si non semper singula unius tantum diei, ad summum certe paucissimorum: sed eas rursum, de quibus 0637C agitur, acclamationes sanctum ab omni parte ἐπινίκιον esse, et vere eatenus sempiternum, quod hominum sint, qui, sicut patet ex sequentibus, Deum in omne aevum in ejus templo colent.

Adhaec, inter caetera, quae Apostolus in priore ad Thessalonicenses cum ipso Christi de coelis descensu conjunxit, nominari disertissime, κέλευσμα. Αὐτὸς ὁ Κύριος ἐν κελεύσματι, ἐν φωνῇ ἀρχαγγέλου, καὶ ἐν σάλπιγγι Θεοῦ, καταβήσεται ἀπ᾽ οὐρανοῦ; ad verbum, Ipsemet Dominus cum celeusmate, cum voce Archangeli, et tuba Dei descendet e coelo.

At allusisse sine dubio Apostolum, cum ita scriberet, ad genus illud celeusmatum, quod militare vocare est, quodque a victricibus quondam copiis cantabatur. «Super muros Babylonis levate signum, augete custodiam, levate custodes, praeparate insidias, quia cogitavit Dominus, et fecit quaecumque locutus est contra habitatores Babylonis. Qui habitas, super aquas multas, locuples in thesauris, venit finis tuus pedalis praecisionis tuae. Juravit Dominus exercituum per animam 0637D suam: Quoniam replebo te hominibus quasi brucho, et super te celeusma cantabitur.» (Vulgata capite LI Hieremiae, 12, 13, 14.) Quanquam si vel maxime Paulus ἀλληγορικῶς ad illa Veterum celeusmata, seu hortamenta, quae in uvarum calcatione, alias autem in remigatione adhibebantur, respexisset, certum sit legi alibi apud Vulgatum interpretem de prioribus, celeusma quasi calcantium concinetur adversus omnes habitatores terrae, Hier., XXV, 30; et iterum XLVIII, 33: Nequaquam calcator uvae solitum celeusma cantabit. Nautica vero, seu quae quondam remigibus dabantur, et speciali quodam usu κελεύσματα nuncupabantur, cani interdum solita fuisse per Symphoniacos pueros, et per assam vocem, id est, voce prolatam, testis est Paedianus in libros Ciceronis de Divinatione.

Praeterea vocem epinicium, licet origine Graecam, usurpari quandoque latine a melioribus scriptoribus 0638A profanis, dicente, verbi gratia, Suetonio in Nerone: Affirmavit . . . se . . . sequenti die laetum inter laetos cantaturum epinicia quae jamnunc sibi componi oporteret. Ob quam indubie auctoritatem Laurentius Humfridus ad calcem disputationis Origenicae de resurrectione, quam e Graecis interpretatus est, Epinicion, seu triumphalis Eutropii aliorumque, ut apparet, auditorum acclamatio in Adamantii victoris laudem celebrata, o divine omnique sapientia et intelligentia ornate, etc.

Tum autem, post initium Christi sanctum ac sempiternum, sequi proxime in nostro Cecilio, cum descendere coeperit. At haec ultima verba numquam posse idonee, nisi ad futurum Christi e coelo descensum toties in novo Foedere memoratum referri; nec quidquam jam melius cum gloriosa illa Christi descensione quadrare, quam hinc tubam ultimam, cujus modo e Pauli Epistolis meminimus, illinc vero vocabulum epinicium, cujus tot litterae in voce initium occurrant.

Denique, negari sane ab Apostolo in priore ad Thessalonicenses (cap. IV, 15) , fore unquam ut ii quos 0638B Christus die judicii vivos deprehendet in terris, praeveniant illos, qui in Domino obdormierint; hoc est, obviam ei priores in coelum rapti, eant; sed negari nuspiam ab eodem, aut ab alio quovis scriptore sacro, Enochum et Eliam, qui vivi olim in coelos translati sunt, ex iisdem eodemque die in Christi comitatu descensuros, ut ejus sint praevii ac praecursores; et eo magis igitur deliris, quos hic auctor suggillat, licuisse asserere rem ita futuram, addereque insuper eosdem in ultima tuba laudatum Christi epinicium, aut aliquod tale, praecenturos. Sicque nostra tandem de hoc loco conflata sententia est, interim dum meliora doceamur.

Cum descendere coeperit. Sic lib. VII, 19: Tunc aperietur coelum medium intempesta et tenebrosa nocte, ut in orbe toto lumen descendentis Dei tamquam fulgur appareat. Et mox: Cadet repente gladius e coelo, ut sciant justi ducem sanctae militiae descensurum, et descendet, comitantibus Angelis. in medium terrae. Tollius .— 0638C Auctorem nostrum scilicet accipiens, quasi totidem verbis scripserit, cum Christus descendere coeperit. Nil magis probo. Nam quid ista, verbi gratia, constructio Columbi: Cum initium Christi sanctum ac sempiternum coeperit descendere? Praesertim, si per sanctum ac sempiternum Christi initium Columbus nil aliud, ut verisimile est, quam regnum Christi millenarium intelligebat. Non solent sane regna, regnorumve initia hominum ritu moveri, descendere et ascendere.— Cum descendere coeperit . . . pronuntiant. Cum descendere coeperit, anteversuros pronuntiant. Abbas a S. Hilario.—Qui quem sensum ex hoc loco cum illis supplementis elicitum cupiat, vellem indicasset. Non enim assequor.

Venturum putant . . . . cursor diaboli ac praevius sit. En breviter, ut haec lacuna expleta fuerit hactenus a doctis viris: Venturum putant ut qui praecursor. Edit. Oxon et Cant.— Venturum putant qui futurus praecursor. Cuperus .— Venturum putant ut praecursor. Allix .

0638D Humani generis. Non jam stricte et improprie, ut supra, pro imperio Romano accepti, id est, pro cunctis provinciis omnique Roma, quemadmodum definitur tacite imperium Romanum ab Aurelio Victore his verbis: Adeo cunctae provinciae omnisque Roma interitu ejus exultavit: sed sumpti citra controversiam latissime et proprie pro toto genere humano, uti Florus (lib. IV Historiae Rom.) : Ubique, ait, cuncta atque continua totius generis humani aut pax fuit, aut pactia; cum non omnes tantum gentes intelligeret, quas olim Augustus ad occasum et meridiem pacaverat, itemque ad septentrionem intra Rhenum atque Danubium, et ad Orientem intra Taurum et Euphratem, populique proinde Romani imperio subjectas, sed illas etiam reliquas quae, ut pergit, immunes erant imperii, Scythas, Sarmatas, Seras, Indos, Parthos, qui omnes in σχέσει ad imperium Romanum in pace erant. Vide locum, si vacat.