Caput VII.

Diocletianus. Qui anno Christi 284, male enim Scaliger serius, imperator renuntiatus est; idque, non Palilibus, seu die 21 Aprilis, ut quamplurimis ante Petavii Doctrinam temporum persuasum fuit, sed die 17 septembris, si cum Pagio auctorem Chronici Alexandrini libeat sequi vel 12 kal. Decembres, id est, die 20 Novembris, si Diocletianeam Baluzii Chronologiam praetuleris. Petavium autem, lib. XI, 0652C de Doct. temp. c. 30; denique Pagii Criticam in Annales Baronii ad annum Christi 284, num. 3 et 4.

Qui scelerum inventor et malorum machinator. Maucroix : Mauvais prince, et auteur de tous nos maux.—Quasi postrema hujus loci verba sint, et omnium nostrorum malorum machinator. Versio anglica: That was the Contriver of all our late miseries.—Perinde etiam atque recepta lectio sit, Inventor postremorum omnium nostrorum malorum. Occurrunt, opinor, ambae tralationes difficultati, quam ad caput 9, col. 666, tanget Tollius. Adde Col., col. 397. Lactantius in lib. de Mortibus Persecutorum cap. 7, quibus moribus Diocletianus imbutus fuerit, nos edocet . . . . Diocletianum tamen prioribus imperii annis Christianis favisse testatur Eusebius, lib. VIII, cap. 1, ubi quantam gloriam ante persecutionem anno 302 excitatam religio christiana consecuta esset indicans, ait: «Argumento esse possit imperatorum benignitas erga nostros, quibus regendas etiam provincias committebant, omni sacrificandi metu eos liberantes ob singularem, 0652D qua in religionem nostram affecti erant, benevolentiam. Quid opus est dicere de iis, qui in imperatorum palatiis versabantur? Quid de imperatoribus ipsis, etc.» quae huc referenda. Pagius ad annum Chr. 284, num. 9.

Orbem terrae. Quem mox Diocletiani regnum appellari videbis, et qui proinde simpliciter de Imperio Romano intelligendus, uti et vox Orbis paulo post sine addito posita.

Avaritia et timiditate. Avaritiae exemplar occurrit apud Vopiscum in Numeriano, cum apud Tungros diverteretur. Editio Ox. et Cant.—Affert Vopisci locum Baluzius, col. 307. Vin' hic vero insigne Diocletiani timiditatis argumentum? Perge quae noster dicit legere. Tres enim, inquit, participes regni sui fecit. Ratio, si quae ulla unquam, peremptoria. Confer Aurelii locum mox adducendum: Quoniam bellorum moles acrius urgebat, etc. Item clarissimum Graevium 0653A ad caput 8, num. 6. Postremo, quae ad nonum dicimus, col. 664, et ad 10, col. 668.

Subvertit orbem terrae, Acta latina passionis Ss. martyrum Tarachi, Probi, et Andronici, quos sub Diocletiano et Maximiano Herculio serius ocius passos esse certum est: «Maximus dixit, maledicis principes, o malum caput, qui diuturnam et almam pacem praestiterunt. Andronicus dixit, Ego maledixi et maledico potestates et sanguibibulos, qui saeculum everterunt.» Quod cum magno animo, viventibus iis principibus, et apud praesidem Romanum dictum fuerit, major sane huic scriptori, dum post utriusque mortem similia affirmat, fides est habenda.

Tres enim participes regni sui fecit. Maximianum cognomento Herculium anno Ch. 285, Constantium cognomento Chlorum, et Galerium Maximianum cognomento Armentarium, anno 293. Editio Ox. et Cant.

Adde Baluzium, col. 307, Cuperum, col. 482, Columbum, col. 398, et Pagii Criticam ad annum Ch. 292, quo videlicet, secundum Pagium, non sequente, 0653B Constantius Chlorus et Galerius Maximianus a Diocletiano Caesares facti.

Regni sui. Tanquam de regis proprie dicti ditione et potestate agatur, non vero de imperatore, qui orbem terrae administrabat. Sed quia, ut jam vidimus, Romani imperatores, tertio saltem saeculo, reges vocati, idcirco etiam quandoque illorum ditio ac potestas regni nomen sortitae sunt. Aurelius Victor de ejusdem Diocletiani imperio: Celebrato regni vicesimo anno, valentior curam R. P. abjecit. Confer ex Hieronymiana Eusebiani Chronici versione, Tiberius Drusum consortem regni facit. Item, Philippus Philippum filium suum consortem regni fecit. Imperium sine circuitione interpretes nostro loco reddiderunt.

In quatuor partes orbe diviso. En quo pacto, ex Aurelii Victoris pericope vere insigni: Quoniam bellorum moles . . . . . acrius urgebat, quasi partito imperio, cuncta quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa (haec prima pars); Africa, Italiaque 0653C Herculio (haec secunda); Illyricique ora ad usque Ponti fretum, Galerio (ecce tertiam). Caetera Valerius retentavit. Hic quartam habes. Vide an non itaque Hispania Valerio Diocletiano inter alia cesserit.

Quam priores principes habuerant cum soli, etc. Tralatio anglica: The former emperours. Id est, priores imperatores. Optimus Commentarius. Promiscuae enim apud antiquos imperatoris ac principis appellationes, etiam cum de imperatorum maximis loquuntur. Confer dicta ad caput 14, num. 10.

Accipientium. Anglica versio: Of those who received hispay. Hoc est, eorum qui stipendia ab eo accipiebant.

Dantium. Eadem: Of those who payed his taxes. Id est, illorum qui imperata sibi tributa solvebant.

Enormitate indictionum. Sic apud Spartianum in Caracalla, enormitas stipendii; et in Vita S. Cypriani per Pontium, enormitas spatii longioris; et in Theodosii Novellis. Palatinae exactionis enormitas; denique, apud Jul. Capitolinum in Gordiano tertio, de Philippo Arabe, qui se in novitate atque enormitate fortunae 0653D non tenuit.

Indictionum. Tributorum. Edit. Ox. et Cant. Adde Baluz., col. 307.

Desererentur agri. Vide Baluz., col. 307.

Et culturae. Forte scriptum, et culta rura: quanquam nec vulgata lectio mala est. Tollius .

Provinciae quoque in frusta concisae. Reliquit Augustus Senatui imperii Breviarium, quod quale fuerit ex Strabone, et Tacito, et Plinio intelligimus; nec ullus memoratur imperatorum, qui provinciarum distributionem innovarit usque ad Hadrianum. Mutata equidem nonnulla ab Hadriano discimus ex Appiano. Sed quamcumque tandem ille provinciarum distributionem reliquerit posteris, ea rursus permansisse videtur usque ad Diocletianum. Novam enim ille cum suis Caesaribus provinciarum partitionem fecit. Provincias, eo imperante, in frusta concisas tradit in aureolo de Persecutorum mortibus libello 0654A Lactantius. Dodwellus , in diss. Cypr. XI, num. 23.

Multi praesides. Vide Cup., col. 482, et Columb., col. 378.

Officia. Pro, officiarii. Edit. Ox. et Cant.—Confer Cangii Glossarium, v. Officium: et Graevium infra, capite 8. Sed omnino debere hic inferioris ordinis officia intelligi ostendit, cum sutecedens mentio praesidum, quibus scilicet officia illa suberant. tum collatus Pollionis locus in duobus Gallienis, ubi palatinorum officiorum praefecti et magistri sic commemorantur: «Cum iret ad hortos nominis sui, omnia palatina officia sequebantur. Ibant et praefecti; et magistri officiorum omnium adhibebantur.»

Incubare. Sic et lib. VII de vita Beata, cap. 19: Si quidem capto mundo cum magnis latronum exercitibus incubabit, et supra, cap. III: Subjectorum tamen cervicibus incubavit quam diutissime. Florus l. II, c. 6, de Scipione: Sic factum est, ut inhaerentem, atque incubantem Italiae extorqueret Hannibalem. Sed plura video clarissimum Columbum jam ad caput tertium, 0654B col. 395, congessisse. Tollius .

Rationales. Procuratores principum, quorum cura erat, ut in provinciis bona caduca et vacantia fisco vindicarent. Editio Ox. et Cant.— Rationales eosdem revera esse atque principum procuratores perspicue ostendit Lampridius in Alex. Severo his verbis: Ubi aliquos voluisset vel rectores provinciis dare, vel praepositos facere, vel procuratores, id est, rationales ordinare, nomina eorum proponebat. De iisdem rationalibus reperio in codice «ad fiscum pertinentes causas rationalis decidat, omnibus concussionibus prohibendis;» et alio loco: «Rationalis noster, si res quae a fisco occupatae sunt Domini tui esse probaveris, jus publicum sequetur.»

Magistri. Vide Columbum, col. 400, itemque dicenda ad caput 14, num. 18.

Vicarii praefectorum. Non ea erat vicariorum praefectorum urbium regiarum potestas, ut his idem quod praefectis liceret quorum vicem tuebantur. Ergo amplior 0654C hic nunc potestas data est, quo voluntatem Principis exsequerentur. Tollius .

Quibus omnibus. Legendum forte, sub quibus omnibus. Gale .

Civiles actus. Id est, acta in civilibus cansis decretoria; et ita, mox condemnationes et proscriptiones, pro actis decretoriis condemnationum et proscriptionum. Qui ejusmodi acta faciebant, actuarii et actuales dicti a veteribus. Aurelius Victor: Tantum actuariorum . . . in exercitu factiones vigent. Glossae Philoxeni et aliorum, Actuarius, ὑπομνηματογράφος πρακτικός. Actualis scientia, πρακτική. Confer. Cup., col. 483, et Columb., col. 400.

Sed condemnationes tantum, etc. Quomodo tantum condemnationes et proscriptiones? Id est. quomodo nil aliud, quam condemnabant et proscribebant, si, ut sequitur, proscriptiones frequentes solum erant? Et rursus, quomodo tantum condemnationes et proscriptiones, ubi civiles actus fuisse apparet, etsi admodum raros? An legendum, quibus omnibus civiles actus admodum 0654D rari, sed condemnationes et proscriptiones frequentes, sine tantum? Abesset certe tota loci difficultas. Sed erunt, credo quibus id adverbii videbitur potius παρέλκειν, ut in ista Justini Perioche: Ingrati civis officium existimano (Trogus). si, cum omnium gentium res gestas illustraverit, de sola tantum patria taceat; etsi loca haud perfecte similia sint.

Proscriptiones. Ea vox tam de hominibus in exilium ejectis, quam de bonis eorum fisco addictis accipi potest. Tollius .

Exactiones. Vide Columb., col. 400.

Haec quoque. Legendum, Haud quoque. Allix .—Imo potius, Nec quoque, quod a veteri codice minus recedit. Atque id jamdiu antequam viri doctissimi conjecturam vidissem, mirabar, ut amici norunt, nemini in mentem venisse, adeo emendatio facilis erat et necessaria. Quaenam enim ad Diocletianeam reipublicae gubernationem pertinentia nominantur et recensentur 0655A in antecedentibus? An res ullo pacto tolerabiles, ut noster catalogum pertexendo addere potuerit, Haec quoque tolerari possunt? Minime: sed res e contrario plane intolerabiles; puta «enormitas indictionum, perpetuae rerum innumerabilium exactiones, et in exactionibus injuriae non ferendae:» unde liquet, subjiciendum statim fuisse «nec quoque tolerari possunt.»

Ad exhibendos milites. Id est, ad praestanda militibus stipendia. Pagius .—Item Editiones Oxon. et Cant. e Baluzio, apud quem alia etiam in eam rem, col. 308.— Ad exhib. mil. Exhibere Latinis posteriorum temporum est alere, sustentare. Justin. l. XI, 10: Misere vitam exhibentem; hoc est, misere se sustentantem. Graevius, qui et tibi videndus ea de re ad caput 11, num. 2.

Variis iniquitatibus. Sic Salvianus, lib. V: «Quibus enim aliis rebus Bacaudae facti sunt, nisi iniquitatibus nostris, nisi improbitatibus judicum, etc.»

Legem pretiis. Vide Baluz., col. 308, et Columb., col. 400.

0655B Donec lex. Vide eosdem, ibid.

In exhibendis oper. et artif. et plaustris omnibus, quaecumque sint, etc. Copulam excidisse puto. Videtur enim Lactantius scripsisse: «In exhibendis operariis, et artificibus et plaustris, omnibusque, quaecumque sint fabricandis operibus necessaria.» Τὸ que absorpsit syllaba sequens in quaecumque. Non tantum coacti fuerunt operarios, artifices et plaustra exhibere, sed et omne aliud instrumentum, quod requirebatur ad opera condenda. Graevius .

Omnibus quaecumque. Et hic copula deest. Lege igitur, omnibusque. Tollius .

Hic basilicae, hic circus, hic, etc. Pro hic, legendum ubique credam hinc. Gale .

Hic moneta. Vide Cup., col. 483, et Columb., col. 400.

Hic armorum. Vide Cup., col. 483.

Magna pars civitatis exceditur. Pro magna parte civitatis exceditur. Expulsi namque cives privatis aedificiis, quorum areae in aedificationes principis cessurae erant, tamquam urbe capta, excedere cogebantur, et 0655C alias sedes quaerere. Tollius .— Magna pars civ. exced. Lege, magna parte civitatis exceditur; aut magna pars civitatis exciditur. Allix .— Exceditur. Exeditur. Gale . Itemque Allixius, alio loco.

Civitatis. Nicomediae, quam Diocletianus Romae studuit aequare, ut infra. Edit. Oxon. et Cant. Adstipulantur doctissimi Translatores, qui ne vocis quidem civitatis meminerunt, sed ejus loco Nicomediam posuerunt. Conf. Baluz., col. 308.

Ita semper dementabat. So madly expenceful was he. Versio anglica. Ad verbum, Adeo stulte impendiosus erat.—Dementabat. Insaniebat, infinita scilicet aedificandi cupiditate. Tollius .—Necaliter fere Maucroixius. Adde Cuperum, col. 401, in Columbi Nota ad hunc locum.— Dementabat. An dementabatur? Allix , quialibi tamen rotunde, legendum dementabatur.—Mihi, quin noster compositum demutabat, pro simplici mutabat, ob adhibitum recens mutari scripserit, non dubium est, in hunc sensum. «Quod ita autem Diocletianus 0655D plus semel opera jam perfecta diruebat ac mutabat, inde ortum, quod is Nicomediam studeret urbi Romae coaequare;» ut primo loco frequentes Diocletiani circa sua aedificia mutationes memoraverit, dein porro illarum causam attulerit, quam dixi, eamque valde planam et idoneam. Demutare idem, quod mutare. Plautus:

. . . aut si demutant mores ingenium tuum:
pro mutant, vel immutant, ut e praecedenti versu apparet:

Sive immutare vis ingenium moribus.
Sed et verbo demutare, ejusque verbali nomine demutatione, solutae orationis Auctores usi sunt. Apuleius, nisi quod sensu ab eo, quem hic sequimur, paulum diverso: Quamquam, ait, teterrimum os tuum minimum a Thiesta tragico demutet, hoc est, differat. Plinius vero demutationem in eadem prorsus significatione, qua mutatio a Latinis usurpari solet, adhibens: Nullum animal (camaeleone) pavidius esse existimatur, 0656A et ideo versicoloris esse demutationis, saltem secundum vetustiores editiones; fatendum enim excusum fuisse in recentioribus mutationis, propter insolentiam vocis forsitan inter alia. Mirum certe, editores nullam fecisse mentionem priscae lectionis.

Licitum consuetudine. Vide Baluz., col. 308.