Caput IX.

0660A

Alter vero Maximianus, etc. Pour ce qui est de Galerius, gendre de Dioclétien. Maucroix .—Latine, de Galerio, genero Diocletiani. Non male, si ad alios historicos respexerimus: sed haud ita forsan, si ad nostrum. Quod ut explicem, fuit certe alter ille Maximianus, ad quem jam nostri properat narratio, vocatus saepissime Galerius ab historicis latinis, quo ipsum melius a Maximiano Herculio distinguerent; idque, sive nomen simul Maximiani adjunxerint, sive non. Priori modo, apud Eutropium libri IX, legimus: Diocletianus Maximianum Herculium ex Caesare fecit Augustum. Maximianus Galerius in Dacia haud longe a Sardica natus; et rursus apud Aurelium Victorem licet diverso ordine, Galerium Maximianum, cui cognomen Armentario erat, etc. Posteriori vero ratione, apud eumdem pauculis interjectis: Illyrici ora ad usque Ponti fretum Galerio commissa. Sed, quod videtur Maucroixius non observasse, accidit nescio quo pacto, ut a Galerii appellatione hic scriptor per totum librum 0660B abstinuerit; et vel alios distinctionis, de qua agitur, characteres adhibuerit, puta in proxime sequentibus, quem sibi generum Diocletianus asciverat, capite autem 10, Maximianus Caesar, et sic de caeteris: vel nullos, ut cum capite 19: Erat, inquit, locus altus . . . in cujus summo Maximianus ipse purpuram sumpserat, quod ad Galerianum Maximianum pertinet, ut ex reliqua libelli serie patebit. Atque hoc ultimo modo de duobus simul Maximianis Julianus imperator in Caesaribus: Deinde Diocletianus secum ducens Maximianos duos, et avum meum Constantium; ubi nulla alia vides utriusque Maximiani nomina. Adde Baluz., col. 312; et Cup., col. 486.

Quo anno vero is, de quo nunc sermo, Maximianus, admotus fuerit reipublicae regimini a Diocletiano, et Caesar factus, dictum supra, quantum satis est, ad caput 7, num. 7.

Quem sibi generum Diocletianus, etc. Eutropius, l. IX Hist. rom.: Diocletianus Maximianum Herculium 0660C ex Caesare fecit Augustum: Constantium et Maximianum Caesares . . . atque ut eos etiam affinitate conjungeret, Constantius privignam Herculii Theodoram accepit, Galerius, filiam Diocletiani Valeriam.

Non his duodus tantum, etc. Ordo et sensus sunt: Pejor (fuit) non tantum his duobus malis (principibus) quos tempora nostra senserunt, sed omnibus qui fuerunt. Confer doctissimos translatores.— His duobus. Id est, Maximiano et ejus socero, prout explicare studuit in sua versione Maucroixius.

Huic bestiae. Vide Baluz., col, 312.

Efferitas. Legendum, et feritas. Editio Ox. et Cant. Item Vossius, Boherellus, Gale. Adde etiam Columb., col. 402.

Cum mater ejus. Ortus parentibus agrariis, pastor armentorum, unde ei cognomen. Edit. Ox. et Cant. ex Epitome Aurelii Victoris.

Transdanuviana. Caeterae editiones, Transdanubiana. Vid omnino Cuperum, ad haec verba, Romulam matrem.

In Daciam novam. Id est, Daciam Aureliani; nimirum 0660D eam Moesiae partem, in quam Aurelianus populos transtulerat, quos ex Dacia Trajani abduxerat . . . Ed. Ox. et Cant.—E Baluzio scilicet, apud quem reliqua vide, col. 312. Videatur quoque Cuperus, col. 486.

In Daciam novam. Adi Anonymi Excerpta de Constantino, p. 659, lib. I. Gale .

Amne. Legendum, Amne Danubio. Editio Oxon. anni 1680, p. 108, in Emendationibus quae serius occurrebant.

Confugerat. Lege, confugerit. Tollius .—Nil necesse. Terentius:

Percastor, scitu' puer natus est Pamphilo.
Deos quaeso, ut sit superstes, quandoquidem ipse est ingenio bono,
Cumque huic veritus est optumae adolescenti facere injuriam.
Ubi post cum, a Lesbia ad reddendam sui voti rationem 0661A adhibitum, non veritus sit, sed, veritus est legis: quia nempe ibi loci cum pro quoniam usurpatum. Noster alibi simili pacto: Cum libertatem populi Romani ferre non poterat, prorupit: quo in loco frustra aliquis ex communi loquendi genere emendari vellet, non posset. Alibi rursum: Cum inde . . . sibi nihil praeter nomen videbat accedere, respondit, etc., non, videret. Adi loca.

Statu. Ed. Aboens. Status. Conf. Columb., col. 402.—Rectius, Status celsus, ut et alii videre. Tol .

Caro ingens. Vide Baluz., col. 313.

Actibus. Ses actions. Maucroix .—Qui ita sine dubio illos corporis motus gestusque intelligebat, a quibus Donato in Terentium Scena actuosa dicta est, quae magis in gestu, quam in oratione constituta.

Metuebat acerrime. L. I Aen.: Aut metus acer erat. Gal .

Narseus rex Persarum. Vide ampliss. Cuperi Epist. 1, ad ampliss. pariter Voetium, col. 580.

Concitatus domesticis exemplis, etc. Being encouraged by the success that his Grand father Sapores had against Valerian, versio anglica.—Ad verbum fere: 0661B animatus prospero successu expeditionis avi sui Saporis contra Valerianum; optima paraphrasi et sententia.

Avi sui Saporis. Vide Cup., col. 486.

In omni tumultu meticulosus. Tumultus, ex Ciceronis Philippica VIII: «Perturbatio tanta est, ut major timor oriatur, unde etiam nomen ductum est tumultus.» Quae verba non mediocriter illustrare incipiunt hunc locum, ubi Diocletiani timiditas, atque, ut ita dicam, meticulositas, non tantum cum omni tumultu juncta, sed ex omni tumultu orta apparet. At potuitne Narsei expeditio, ad occupandum Orientem cum magnis copiis adventantis et inhiantis, in tumultuum numero poni? Probe, inquam, si non ex illo Romanorum usu, quo jam inde a Ciceronis temporibus tumultus vulgo aliquid minus quam bellum et praelium significabat (Florus enim l. III, 18: Sed hic tumultus magis fuit, quam bellum; Curtius, VI, 5: Tumultus magis quam praelium fuit; laudata Philippica: Belli nomen ponendum in sententia quidam non putatabant; 0661C tumultum appellare malebant) : saltem ex ea loquendi consuetudine, qua vetustiores Romani gravissima sua bella, Italica scilicet et Gallica, tumultus specialiter, ob majorem timorem qui ex iis populo Romano oriebatur, vocabant. Rationes sunt, quod primum Cicero in epistolis ad Atticum, maximum illud bellum Parthicum, quod in suo Ciliciae proconsulatu imminere reipublicae videbat, tumultus nomine, priscam Romanorum loquendi consuetudinem ad alia bella quam Italica et Gallica extendendo, appellaverit. Verba sunt: «Hodie (Parthi) hyemant in Cyrrhestica, maximumque bellum impendet. Nam et Orodes, regis Parthorum filius, in provincia nostra est; nec dubitat Dejotarus, cujus filio pacta est Artavasdis filia . . . quin cum omnibus copiis ipse prima aestate Euphratem transiturus sit. Quo autem die Cassii litterae victrices in Senatu recitatae sunt, eodem meae tumultum nuntiantes.» Deinde autem, si subjecta nostri et aliorum loca vel levissime conferantur, apparebit Persicum nostri tumultum, hoc est, 0661D illam Narsei sub Diocletiano expeditionem, quam videtur hic scriptor meris tumultibus annumerasse, ab Aurelio Victore modo Persarum impetus, modo Persarum gravem Orientis concussum, modo rotunde bellum nuncupari; et rursum id, quod Eutropius videtur simpliciter Persarum sub Caro tumultum nominasse, appellatum fuisse ab eodem Aurelio Persarum bellum, qui Mesopotamiam invasissent.

Noster in loco quem prae manibus habemus: «Diocletianus, ut erat in omni tumultu meticulosus.»

Aurelius Victor in Caesaribus: «Eodem tempore Orientem Persae, Africam Julianus et nationes Quinquegentanae graviter quatiebant . . . Et quoniam bellorum moles, de qua superius memoravimus, acrius urgebat . . . Illyrici ora ad usque Ponti fretum Galerio (commissa) . . . provinciaque credita Maximiano Caesari, uti, relictis finibus, in Mesopotamiam progrederetur, ad arcendos Persarum impetus.»

0662A Eutropius, lib. IX: Dum (Carus) bellum adversum Sarmatas gerit, nuntiato Persarum tumultu, ad Orientem profectus res contra Persas nobiles gessit.

Aurelius Victor, denuo in Caesaribus: «Quoniam, cognita Probi morte, barbarorum quique opportune invaserant (Carus), misso ad munimentum Galliae majore filio, Numeriani comitatu in Mesopotamiam pergit protinus, quod ea Persarum quasi solemni bello subest.»

Noster denique, cap. 23: «Census, ait, in provincias et civitates semel missus, censitoribus ubique diffusis et omnia exagitantibus, hostilis tumultus et captivitatis horrendae species erant; ubi, dum cum horrenda captivitate hostilem tumultum copulavit, vix aliud hostilis tumultus possit esse, quam hostile bellum.» Quare nec dubitandum credimus, quin hoc etiam capite Narsei expeditionem tumultus voce complectatur.

Animique disjectus. Recte clarissimus Columbus, dejectus. Nam animi disjectus idem est, quod dissolutus animi, sine intentione animi, et cura rerum necessariarum. Tollius .—Idem viderunt viri doctissimi 0662B Boherellus, Gale.

Non ausus est obviam tendere: sed hunc, etc. Vellem, qui mox vix ullum unquam majoris animi principem Diocletiano extitisse, affirmabunt, probarent ex idoneis scriptoribus, ausum id fuisse Diocletianum, quod noster negat. Nam si illud nequeunt ostendere, et constat contra ex Aurelio Victore, rem, uti hic narratur, abiisse, quidni Diocletianum meticulosum fuisse credemus, et animi dejectum: «His tempestatibus, ait ergo Aurelius Victor, interim Jovio Alexandriam profecto, provincia credita Maximiano Caesari, uti, relictis finibus, in Mesopotamiam progrederetur, ad arcendos Persarum impetus;» et rursum paulo post, indicansque verum tempus susceptae a Galerio Persicae expeditionis: «Quae terrae, inquit, cum acrius reposcuntur, bellum recens susceptum est, grave admodum perniciosumque;» per terras, quas dicit «acrius repetitas fuisse,» Aegypti terras intelligens, quas Valerius Diocletianus haud aliter, post 0662C superatum semel Achilleum, repoposcit, quam Aegyptum totam proscriptionibus caedibusque foedando, ut infra ex Eutropio audiemus: per bellum autem grave admodum perniciosumque, quod, dum illae repetebantur, susceptum est, significans bellum Galerio contra Persas commissum, in eo grave admodum et perniciosum, quod a Persis prima vice Galerius graviter vexatus fuerit. Ubi si quis regerendum credat, ea ipsa de causa Galerium contra Persas missum fuisse a Diocletiano, quod ipse adversus Achilleum, qui Aegyptum invaserat, profectus esset: primo, insitum semper fuit a natura principibus majoris animi, ut sibi majores hostes propulsandos debellandosque sumerent. Carus, ut jam ex Eutropio audivimus, dum bellum adversum Sarmatas gerit, nuntiato Persarum tumultu, ad Orientem profectus, res contra Persas nobiles gessit. Et debuit omni tempore Diocletianus Aegyptiacam expeditionem ignobilem censere prae Persica. Ex Aurelio quippe Victore, bellum Persicum: «Quod interea dum acrius Aegypti terrae per 0662D Diocletianum reposcebantur, susceptum est, fuit bellum admodum grave. Sed in Aegypto Achilleus facili negotio fusus.» Deinde vero, si ad laudata Victoris verba, simulque cum Pagio ad Eumenii panegyricum Constantio Caesari post victoriam Britannicam dictum, itemque ad Idacium, et auctorem Chronici Alexandrini, Libaniumque, ut oportet, attenderimus, vel Aegyptus jam tum plane, posito furore, quieverat, et eam tantum Diocletianus, debellato Achilleo, proscriptionibus et caedibus polluebat, quando provinciam credidit Maximiano Caesari, ut, relictis finibus, in Mesopotamiam proficisceretur ad arcendos Persarum impetus: aut si necdum penitus quieverat, tota certe pacata fuerat longe antequam vere superati fuissent Persae a Galerio; et Diocletianus tamen in Oriente substitit, quo jam sensu dicemus.

Per Armeniam misit. Persae Mesopotamiam imperii Romani provinciam, invaserant. Unde, narrante 0663A Eutropio, primum Galerii Maximiani praelium cum illis inter Callinicum Carrasque factum est. Jam autem, cum Diocletianus tam sibi et Constantio, quam duobus Maximianis quasi partiretur imperium, Galerio Illyrici oram ad usque Ponti fretum commiserat; ita ut Galerius non melius contra Persas exercitum movere posset, relinquendo fines, quam per Armeniam, cui contigua erat Mesopotamia, in quam ii irruperant. Alia vide apud Baluz., col. 313.

Ipse in Oriente subsistens. Locutio haud dubie valde emphatica, sed qua, ni admodum fallor, huic Scriptori neutiquam propositum fuit vel Armeniam, per quam Diocletianus Galerium adversus Persas misit, vel Mesopotamiam, in quam illi irruptionem fecerant, ab Oriente distinguere. De ista quippe expeditione Aurelius Victor, Orientem Persae quatiebant; et Eutropius similiter: Narseus Orienti bellum inferebat. Nostro itaque propositum potius Diocletiani pusillanimitatem acriter arguere et ostendere, qui dum Orientem Persae graviter quatiebant (addidit 0663B enim id adverbii Aurelius), non moverit Alexandria, quo profectus erat, et quae ipsa quoque Orientis, aut, si quis malit, Orientalium provinciarum nomine comprehendebatur, legatum, uno verbo, contra Persas misisse contentus, cum debuisset ipse obviam ire hostibus: ut hoc denique loco ipse in Oriente subsistens idem sonet, quod ipse in ipsissima sede belli Oriente pedem procul et immensum quantum ab hostibus figens. Credo tamen, ut ingenue dicam, scriptum potius fuisse eo sensu, ipso in Oriente subsistens, quam ipse, ut hactenus editum: «Oriens autem in dispositione imperii Romani, ne nos nimis Orientem extendere videamur, eas provincias omnes complectitur ab ipsius Vespasiani temporibus, quae a Thracia per Aegyptum et Asiam minorem usque ad Euphratem et Tygrim pertinent,» inquit illustrissimus de Marca in Concordia, lib. I, cap. 4. Confer Notitiam imperii, in qua inter provincias subjectas olim praefecto Orientis, Aegyptus, et utraque Armenia, et 0663C Mesopotamia recensentur.

Aucupans exitus rerum. Idem hic valet aucupari exitus rerum, quod initio capitis 10 scrutari (sacrificiis) res futuras, et ventura quaerere. Dodwellus dissertatione Cyprianica XI, num. 68. Malim τὸ aucupans simpliciter pro observans sumere, vel ob haec Ciceronis verba: Cum praesertim tam multi occupationem (L. Syllae) observent, tempusque aucupentur, ut, simul atque ille despexerit, aliquid hujusmodi moliantur. Quo in loco quin observent et aucupentur synonyma sint, vix ullus, credo, poterit dubitare.

Ille insidiis. Praestare videtur, insidiis usus. Tollius .

Quibus mos, etc. Nimirum uxore, pellicibus et familia regia. Mos hic antiquus Persarum, de quo vide Curt. in Vita Alexandri. Conf. Columb., col. 402. Tollius .

Difficiliter. Rara sunt forsan hujus adverbii exempla. Non desunt tamen. Cicero, lib. IV Academic.: «Cur non etiam ut valde verisimile? Cur deinde non ut difficiliter a vero internoscatur?» Idem alibi, eodem libro: «Quomodo autem sumis, ut si quid 0663D cui simile esse possit, sequatur, ut etiam difficiliter internosci possit?» Difficile ergo et difficulter frequentiora tantum. Glossae, verbi gratia, Polixeni et aliorum, difficulter, δυσκόλως, δυσχερῶς.

Fugatoque Narseo rege. Primus tamen conflictus Galerio non adeo feliciter cessit. «Interim, inquit Baptista Egnatius, adversus Narseum, Persarum regem, Galerius infeliciter primo, mox reparatis copiis, ira etiam animos illi faciente, quod ad Diocletiani carpentum post cladem acceptam per mille passus pedes currere coactus est, egregie vicit, Narseo fugato, et caesis magna ex parte Persis, pellicibusque cum gaza omni regia captis.» Edit. Oxon. et Cant.—Alii aliter. Nam Dodwello, verbi gratia, Jam duobus praeliis superatus fuerat a Narseo Galerius, cum Narseum Galerius vicissim superavit et fugavit. Caetera, quae huc pertinent, pete ex Cupero, col. 487, e Baluzio, col. 313, et e Pagio denique, ad annum Christi 297, quo 0664A Persas a Galerio Caesare victos fuisse, si nunc satis video, demonstrat.

Reversus, etc. Anno Christi 302 ut ponit quidem vir clarissimus in dissertationibus Cyprianicis. Sed, dum hunc Galerii reditum ex expeditione Persica Dodwellus in dissertatione Cyprianica XI, num. 68 (imo 70), in annum trecentesimum secundum differt, a recto tramite deviat, ait Pagius in Critica sua Historico-Chronologica; rejicitque ipse ad annum Christi 297, num. 4, quem adisis.

Cum praeda, etc. Vide Cuper., col. 488.

Sibi attulit superbiam, Diocletiano timorem. Metuenti scilicet, ne successu nimio elatus Galerius contumeliam sibi ab ipso factam aliquando ulcisceretur, quod eum, re male contra Persas gesta, ad carpentum suum per mille passus currere coegisset; uti et post accidisse, noster inferius docebit. Tollius .

Diocletiano timorem. Ab ea potius, ni fallor, superbia, quam, ut modo legebas, Maximianus sibi attulit. Namque illa, sicut proxime sequitur, Galerius 0664B in tantos fastus post hanc victoriam elevatus est, ut jam detrectaret Caesaris nomen; et inde Diocletiano misere timendum erat, ne brevi Galerius Augusti potestatem invaderet, eamque, propter memoratum Tollio curriculum, vel suo socero eriperet, quod postea factum. Aliter etiam Cuper., col. 489.

Ut jam detractaret, etc. Ita quoque editio Aboensis, et noster iterum, capite 10, si detractassent. Reliquae omnes, detrectaret. Videndus, vel, si nolis, Columbus, col. 402.— Ut jam detractaret Caesaris nomen. Qui hactenus igitur neque in epistolis ad ipsum missis, neque in aliis salutationibus, neque postremo in communi sermone imperator vocari consueverat, quod valde notandum. Nam ex Pagio, Caesares quidem anno Christi 197, nondum imperatores nuncupabantur . . . . sed ab anno insequenti, proindeque 198, quo Severus Quinquennalia exhibuit, Getam, aliosque deinceps Caesares, licet nec tribunitia potestate, nec imperio proconsulari exornati essent, imperatores 0664C appellatos fuisse, certum est, inquit καθόλου vir doctissimus. At hic contra Cecilius noster de Galerio, qui Narseum anno Christi, secundum Pagium, 297 superavit, ut jam detractaret Caesaris nomen, quo se nimirum Galerius ante eam victoriam per sex circiter annos non recusaverat appellari. Sed res aliunde ex hoc auctore multo certior. Is quippe in proxime sequentibus: Quod (nomen, inquit, Caesaris) cum (Maximianus) in litteris ad se datis audisset, truci vultu ac voce terribili exclamabat, Quousque Caesar? Et ex capite 18, Diocletianus Galerio socerum ad imperii abdicationem cogere volenti respondens, aiebat, indecens esse, si post tantam sublimis fastigii claritatem in humilis vitae tenebras decidisset . . . . . Verum si nomen imperatoris cuperet adipisci, qui illud itaque hactenus non obtinuerat, impedimento nihil esse, quominus omnes Augusti nuncuparentur. Imo, Galerium haud ante vocatum fuisse imperatorem, quam purpura socerum exuisset, disertissima hujus capitis affirmatio est sub finem his verbis: «Sed 0664D differo de factis ejus dicere, ne confundam tempora. Postea enim, quam nomen imperatoris accepit, exuto socero, tum demum furere coepit;» quorum indubie genuinus ordo: Postea enim, quam, exuto socero, nomen imperatoris accepit, tum demum, etc. Quid? quod si, ut operae pretium est, singula capita, in quibus noster ante Diocletiani abdicationem de Galerio Maximiano jam Caesare facto loquitur, cum illis, in quibus de eodem Galerio, post depositam a Diocletiano purpuram, mentionem facit, conferantur, patebit sane, Galerium Maximianum plus semel imperatorem nominatum fuisse a nostro post dictam Diocletiani abdicationem, uti capite, verbi gratia, 24: nunquam vero ante eamdem; sed vel alterum Maximianum, quem sibi generum Diocletianus asciverat, ut hujus capitis initio; vel Maximianum simpliciter, ut semel capite 20. Et in decimo nono bis; vel Maximianum Caesarem, ut in fine capitis 10; vel 0665A postremo simplicissime Caesarem, ut semel in singulis capitibus 9, 17 et 18 bis ad calcem undecimi, ter denique in decimo quarto. Quae cum ita sint, videat clarissimus Pagius, quo pacto undequaque certum sit quod illimitate posuit, Caesares ab anno Christi 198, licet nec tribunitia potestate, nec imperio proconsulari exornati essent, fuisse imperatores appellatos, cum tam multa in contrarium faciant apud nostrum de eo ipso Maximiano, qui, ex Pagii calculis, Caesar creatus ann. Ch. 292, et tribunitia simul potestate donatus. Nam nos quidem verba ista capitis 14 ad Diocletianum et Galerium Maximianum adhuc Caesarem pertinentia, duos imperatores domi suae pene vivos esse combustos, conciliabimus facile suo loco cum iis, quae huc usque ex nostri locutionibus observavimus. Vide ergo quae ad caput 14 dicentur.

Caesaris nomen. César était le présomptif héritier de l'Empire. Maucroix .—Quasi dicat: Qui Caesar erat, futurus imperii haeres censebatur. Adi, si plura cupis, clarissimum Baluzium, col. 313, et amplissimum Cuperum, 0665B ad Fugatoque Narseo; eumdem in praefatione, col. 301, doctissimi denique Norisii epistolam memoratae Praefationi subjectam.

Insolentissime agere coepit. Dictum jam supra, quid hoc sit: id ipsum nempe, quod vulgo apud nostrates: Il commenca à agir très-insolemment. Nec aliter fere capite 21: Et quia id aperte jubere non poterat, sic agebat, ut et ipse libertatem hominibus auferret. Est tantum, ubi eodem sensu se superbissime agere reperias. Julius Capitol. in Gordiano 3: Suscepto igitur imperio, cum Philippus se contra Gordianum saperbissime ageret, etc. Nec ab eodem dicendi genere recedunt ejusdem verba de M. Antonino Philosopho. «Praefectus feriarum latinarum fuit. In quo honore praeclarissime se pro magistratibus agentem . . . ostendit.»

Ut ex Marte, se procreatum. Paulo aliter, nisi quod de insolentia idem ferat, Victoris Epitome: «His insolenter affirmare ausus est, matrem, more Olympiadis Alexandri Magni creatricis, compressam dracone 0665C semet concepisse.» Edit. Ox. et Cant.—Magis igitur ad rem faciant, quae supra ab eruditissimo Cupero ad hunc locum notantur, col. 489.

Romulam matrem. Ab ea Romula, tanquam a proavia materna nomen fuit, secundum Pagium, Romulo, alteri illi Maxentii filio, cujus nullibi, uti loquitur, mentio, et quem alias Constantini jussu occisum fuisse, existimat. Videsis ejus Criticam, ad annum Christi 312, num. 5. Adi quoque de eadem Romula Cuperum, col. 489.

Exuto Socero. Adiri et hic debet Cup., col. 490.

Et contemnere omnia. Uti consueverunt scilicet, qui insolentissime agunt; quod Galerii vitium fuisse, à nostro paulo ante ponebatur.

Omnia. Malim nomen. Gale .

Diocles enim ante imperium vocabatur. Cum rempublicam, etc. Locus male affectus. Maucroixii, ut ex ejus tralatione apparet, distinctio et emendatio est: «Diocles (ita enim Diocletianus ante imperium vocabatur) cum rempublicam:» et quae postea: Diocles (c'était le nom que portait Dioclétien, quand il 0665D n'était qu'une personne privée) se servit de tels conseils. Non damno. Sed potuit etiam auctoris manus esse: Diocletianus, Diocles enim ante imperium vocabatur, cum rempublicam, et quae deinceps. Vide Bal., col. 313.

Contemnere omnia. Diocles enim, etc. Ista non cohaerere bene, viderunt docti viri; puto quoque recte correxisse Galeum, contemnere nomen. Sic autem locus videtur constituendus: Contemnere nomen Diocli. Sic enim ante imperium vocabatur. Diocli, pro Dioclis, est quoque apud Ciceronem, act. V in Verr., ut apud Cornelium nepotem, Themistocles Neocli filius. Sic et Aristoteli dixerunt pro Aristotelis, Ulyssi pro Ulyssis, et sexcenta talia. Graevius .

Rempublicam talibus consiliis et talibus sociis everteret. Et hoc falsum. Vix enim melior, reipublicaeve utilior, ac prudentior, et majoris animi princeps Diocletiano fuit, excepta illa motae crudeliterque exercitae persecutionis labe. Tollius .—Aliquid est sane, 0666A Lector, quod hic ultro vir doctissimus concedit. Sed quia, quando Diocletianum fuisse alias principem optimum, Republicae utilissimum, prudentissimum, ac maximi denique animi asseverat, id unice agit, ut omnem nostro fidem abroget, vide, oro, uter majorem mereatur Tollius, an hic scriptor.—«Diocletianus» testante totidem verbis Eutropio «obsessum Alexandriae Achilleum octavo fere mense superavit, eumque interfecit. Victoria acerbe usus est: totam Aegyptum gravibus proscriptionibus caedisbusque foedavit.» Quibus quam simillima legas apud Suidam, voce Διοκλετιανός, et inhumaniora etiam apud Baptistam Egnatium in Diocletiano et Maximiano Augustis. «Quid hoc esse dicam,» exclamat jam Vopiscus in Aureliano, «tam paucos bonos extitisse principes, cum jam tot Caesares fuerint?» Mox addens: «Nam ab Augusto in Diocletianum Maximianumque principes, quae series purpuratorum sit, index publicus tenet. Sed in his optimi, ipse Augustus, Flavius Vespasianus, Titus, Cocceius, Nerva, divus Trajanus, 0666B divus Adrianus, Pius et Marcus Antonini, Severus Afer, Alexander Mammaeae, divus Claudius, et divus Aurelianus. Valerianus enim, cum optimus fuerit, ab omnibus infelix apparuit. Vides, quaeso, Terentiane, quam pauci sint principes boni.» At ibi, quod valde notabile, non tantum Diocletianus inter bonos non numeratur: sed manifesta ejus rei causa est, quod ille, ut ex antecedentibus liquet, clementia, imperatorum dote primaria, fuerit destitutus. Nam Aurelianum quidem (pergit Vopiscus, ad divum suum Aurelianum, quem paulo ante inter optimos putaverat, rediens), «multi neque inter bonos, neque inter malos, principes ponunt, idcirco quod ei clementia, imperatorum dos primaria, defuerit,» ut jam aperte non ea extiterit in Diocletiano bonitas, quam innuit Tollius, cum solam motae crudeliterque exercitae persecutionis labem in Diocletiani vita excipit.

Deinde, ex illa imperii partitione, qua supra vidimus Diocletianum Africam et Italiam Herculio commisisse, 0666C invectum parti Italiae tributorum ingens malum, inquit dissertissime Aurelius Victor in Caesaribus. «Nam cum omnis eadem functione, moderataque ageret, quo exercitus atque imperator, qui semper aut maxima parte aderant, ali possent, pensionibus inducta lex nova. Quae sane illorum temporum modestia tolerabilis in perniciem processit.» Et ex Eutropio «Herculius propalam ferus, et incivilis ingenii, asperitatem suam etiam vultus horrore significans, naturae suae indulgens, Diocletiano in omnibus est severioribus consiliis obsecutus.» Talibus igitur consiliis talibusque sociis, ut noster loquitur, Diocletianus rempublicam revera evertebat, perniciosus, inquam, reipublicae cum illis, si vel maxime futurus fuisset utilis reipublicae absque iisdem. Urgeri enim hic loci societatem, ad quam respicio, apertissimum est; quod non videtur attendisse vir clarissimus. Confer Andronici responsionem ad Aegypti praefectum superius allatam. «Ego maledixi, et maledico potestates et sanguibibulos, qui saeculum everterunt.»

0666D Praeterea, auctore rursum Eutropio: «Hic (Constantius) non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallis fuit; praecipue quod Diocletiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariam temeritatem imperio ejus evaserant.» Nec erat itaque Diocletianus prudentia vere laudabili, cum eam Eutropius sanguinariae Maximiani temeritati conjunxerit, ac malo sensu suspectam prudentiam vocaverit, hoc est, suspiciosam, sive quae semper nescio quid misere suspicaretur et timeret; adeo ut qui eam evaderent, pro felicissimis haberentur.

Postremo, quod Diocletianus tres regni sui participes fecit, id, si Aurelium Victorem consulimus, idcirco factum, quia bellorum moles acrius urgebat. Nec fuit igitur magno illo animo Diocletianus, quem laudabat V. gr. Horatius in Augusto:

Cum tot sustineas et tanta negotia solus,
Res Italas armis tuteris, moribus ornes,
Legibus emendes . . .
0667A sed contra mente vere pusillanima, et quae impar esset oneri reipublicae ferendo. Alterum infra, quin et gravius, ad eam rem argumentum afferetur a nobis, capite 10.

Cum pro sceleribus suis nihil non mereretur. Vide quid acerbitas odii, quid assentandi principibus libido possit. Quare in illis, quae sequuntur, plerisque ea nostro fides habenda est, quae Eusebio in Vita Constantini, atque illa parte Historiae Ecclesiasticae, quae Constantini tempora complectitur. Tollius .—Imo vero, vide potius quo praeconcepta semel opinio ferat. Nam quod, narrantibus Aurelio Victore, Eutropio, atque aliis, Diocletianus, multo ante persecutionem, se primus omnium Caligulam post Domitianumque Dominum palam dici passus, et adorari se, appellarique uti Deum jussit, quod etiam, secundum Eutropium, debellato Achilleo, totam Aegyptum caedibus foedavit; quod illi praeterea, teste Aurelio Victore, parum honesta in amicos fides erat; denique, tot illa inhumana et aspera, ob quae 0667B Diocletianus, quando ea facere decreverat, et suam simul severitatem aliena invidia volebat explere, Herculium prae caeteris in consilium advocabat, quid cuncta, precor, esse possunt nisi scelera, et qualia hic perstringuntur, hoc est, Diocletiano propria, cum pro sceleribus suis nihil non mereretur.

Adde quod, si vel noster planissime de Diocletiani sceleribus esset mentitus, non omnem eapropter fidem amittere deberet in reliquis. Aut nulla certe in posterum debebitur Livio, Sallustio, Cornelio Tacito, et similibus. Quid ita? Quoniam, monente Vopisco, nemo Scriptorum, quantum ad historiam pertinet, non aliquid fuerit mentitus. Me contra dicente, neminem scriptorum, quantum ad historiam pertinet, non aliquid esse mentitum; prodente quin etiam in quo Livius, in quo Sallustius, in quo Cornelius Tacitus, in quo denique Trogus manifestis testibus, convincerentur. Locus est in Aureliano, sub initium fere, isque, ut vides, non ad rem tantum, sed valde 0667C de notabilis.

Summa felicitate regnavit. Baluzium vide, ad haec verba capitis 17, felicitas ab eo recessit, col. 324.

Quam vero causam persequendi habuerit. Firmantur quae de conciso isto loquendi genere superius diximus, simili Tertulliani loco in libro ad Scapulam, cap. 4: Arrius Antoninus in Asia cum persequeretur instanter, omnes illius civitatis Christiani ante tribunalia ejus se manu facta obtulerunt.