Caput XI.

Erat mater ejus, etc. Lego: Erat mater ejus mulier admodum superstitiosa. Quae cum esset deorum montium cultrix, dapibus, et quae deinceps. Allix .

Mater ejus. Id est, Maximiani Caesaris, de quo noster paulo ante. Nam ut ad senem vanum, de quo 0677B idem postea, referamus, obstat undique historiae ratio et veritas.— La mère de ce prince. Maucroix .—Hoc est, mater ejus principis, manente etiamnum rei obscuritate et ambiguitate. Adde Baluz. col. 315.

Deorum montium, etc. Locus contaminatissimus. Scio quid viri docti afferant, sive ad illum emendandum, sive ad explicandum. Certum est, ut flumina, arbores, terram, sic et montes deos esse habitos et cultos. Notus est Deus Carmelus ex Tacito et Suetonio, de quo dissertationem pereruditam edidit illustrissimus vir Gaspar de Montoza, Marchio de Agropoli, qui inter summos Hispaniae proceres dignitate variaque et diffusa doctrina eminet. Notum promontorium in Syria, quod propter hanc causam dicebatur θεοῦ πρόσωπον. Valde tamen dubito sic scripsisse Lactantium; quis enim omnium montium deorum cultricem illam mulierem fuisse sibi persuadeat? itaque censeo, scripsisse Lactantium Deae montium cultrix. Sic Cybelen vocari a Mecoenate, jam ante vir Amplissimus 0677C Gisbertus Cuperus annotavit; aut deorum matris cultrix. Sequentia verba confusa sunt, ut multa alia hujus libelli. Sic vero mihi videntur refingenda, suoque restituenda ordini: «Erat mater ejus deae montium cultrix. Quae cum esset mulier admodum superstitiosa, sacrificabat pene quotidie, et dapibus ac epulis suis vicanos exhibebat.» Cum veteres gentiles sacra fecissent, ex parte, quam non adolebant, epulas instruebant, ad quas invitabant, quibus volebant bene: quod fecisse fere quotidie superstitiosam illam Cybeles cultricem, et ideo quasi his dapibus aluisse vicanos, cum quibus degebat, narrat Lactantius. Vicani sunt, qui in eodem vico habitant. Quae vox apud Livium et Ciceronem legitur. Exhibere est alere. Justin. IX, 2: «Atheas inclementiam coeli, terrae sterilitatem causatus, quae non patrimoniis dites Scythas, sed vix alimentis exhibeat . . . » Idem, lib. XXII: «Vitam stupri patientia exhibuit.» Sic et locuti sunt veteres jurisconsulti, ut exemplis ostendit ille dignitate et doctrina illustris Jacobus Bongarsius ad locum priorem Justini. Graevius .

0677D Deorum montium cultrix. Avait une dévotion particulière pour les dieux des montagnes. Maucroixii versio.—Hoc est, specialiter colebat deos montium: in quem sensum tralatio quoque anglica, was particularly addicted to the devotion of the Gods of the mountains; neutra proinde hunc locum de diis montibus, sed de diis montium intelligente: qua de re atque aliis videndus supra Cuperus, col. 493, Bal., col. 317, et Columb., col. 403.

Mulier admodum superstitiosa. Quae cum esset. Malim: Quae cum esset mulier admodum superstitiosa. Gale .

Quae cum esset. Excidit nomen urbis. Forte an ea Nicomedia fuerit. Tollius .

Quae cum esset dapibus sacrificabat pene quotidie, ac vicariis suis epulis exhibebat. Locus est apud Julium Capitolinum in Antonino Pio, quem, quia forsan aliquid lucis afferre potest huic pericopae, describam: 0678A Convivia cum amicis et privata communicavit, et publica; nec ullum sacrificium per vicarium fecit, nisi cum aeger fuit.

Dapibus. Legere malebat Daemonibus clarissimus Gale .—Quale quid etiam Maucroixio in animum venisse suspicandi locus est, cum verterit: Il se passait peu de jours qu'elle ne sacrifiât à ses divinités fabuleuses. Id est, fabulosis illis numinibus sacrificabat pene quotidie.

Vicariis suis epulis exhibebat. Subesse mendum suspicor, licet illud vel dissimulaverit, vel utro praetermiserit Baluzius. Paula mutatione legi potest, vicariis suis epulas exhibebat, nisi si istud mavis, vicarios suos epulis adhibebat; alterutrum enim admittendum videtur. Edit. Ox. et Cant.

Vicariis suis, etc. Lege, vicarios suos epulis exhibebat; id est, in eodem vico habitantes excipiebat. Sarisberiensis in Polycratico, l. VIII, cap. 22: «Quapropter doce etiam collationes facere paganos ad talia ministeria, paganorumque vicos offerre primitias 0678B frugum.» Vicani igitur, qui in istiusmodi vicis habitabant. Tollius .

Vicariis suis. A ses domestiques. Maucroix. Id est, suis domesticis.— Her Officers. Anglica versio. Hoc est, si Salviani voce uti liceat, suis officialibus.—Vicariis suis. Rescribo, victimariis suis. Gale .

Epulis exhibebat. Legendum, epulas exhibebat. Gale ., Allix .

Christiani abstinebant. Les chrétiens évitaient sa table. Maucroix. Hoc est, christiani abstinebant ab ejus mensa.—Malim ego, ut antecedentia sunt, subaudire cum anglica versione, ab iis epulis. The christians would not assistat those entertainments. Sed cur, putas, abstinebant? An propter ipsamet idola, quae crederent esse aliquid, uti Paulus in priore ad Cor. X, 19, locutus est? Aut num vero quoniam eorum judicio observari adhuc deberet in Ecclesia celebre illud decretum apostolicum de idolothytis et similibus: Visum est Spiritui Sancto et nobis nihil ultra 0678C imponere vobis oneris quam haec necessaria, ut abstineatis vos ab immolatis simulacrorum, etc. Act. XV, 28, 29. Difficile proculdubio rem divinare. Sed si prius, causa certe abstinentiae necessaria fuit et aequissima. Nam si, ex Apostoli praeceptis (I Cor., X, 27 et seq.) , propter alterius conscientiam, cui non bene persuasum est Idola nihil esse, debet aliquis abstinere ab idolothytis, quanto magis propter suam propriam?

Sin autem posterius, adeo non tenebantur saeculi quarti fideles ab omni idolothytorum esu propter apostolorum decretum temperare, ut quia jam per unum et alterum saeculum eversa fuerat Judaeorum respublica, neque amplius habuerat Moses, qui illum de more oppidatim singulis Sabbatis legerent et exponerent, cassum pridem eo ipso evasisset illud decretum, nec Christianis in reliquum observandum, haud alio quippe innixum fundamento ab origine prima, quam isto, quod Mosi ab aetatibus antiquis κατὰ πόλιν suppeterent, qui ipsum praedicarent, lectus 0678D nempe per singula Sabbata in Synagogis. Symeon exposuit, quomodo primum Deus respexerit Gentes, ut sumeret ex ipsis populum nomini suo; et huic rei consonant verba Prophetarum . . . Quamobrem ego censeo non esse obturbandos eos, qui ex Gentibus ad Deum se convertunt. Sed ad eos scribendum, ut abstineant a pollutis per simulacra, et scortatione et suffocatis rebus, et sanguine. Moses enim ab aetatibus antiquis oppidatim habet qui ipsum praedicent, cum in Synagogis per singula Sabbata legatur (Act. XV, 14, ac seq.) . Quare cum post istam Jacobi sententiam pateat numquam futurum fuisse, ut interdicerentur Christianis idolothyta, ni tot illae Mosis lectiones, sed expositiones quae a priscis temporibus uno quoque Sabbato per omnes urbes et synagogas usitatae fuerant, adhuc post ipsam Christi in coelum ascensionem sine ullo divinae providentiae obstaculo perseverassent, sequitur necessario, licuisse Christianis ab interdictionis observatione 0679A abstinere simul ac desiit Moses ita habere, qui ipsum legerent et explicarent in synagogis: quod longe ante Diocletiani persecutionem contigit. Sublata scilicet causa, tollitur effectus. Quae res utique, tam a Patribus, quam a Graecorum Ecclesiis minus animadversa, multiplices illos canones ususque produxit, de quibus breviter Suicerus in Thesauro Ecclesiastico voce αἷμα, et nos alibi forsan fusius, si vixerimus.

Hinc concepit odium. Quia ei tacite vanam superstitionem exprobrabant. Vide quae nos ad Lucianum de Calumnia in hanc sententiam congessimus. Tollius .

Ad tollendos homines. Brevis locutio, quales istae Justini, XXXVIII, 1: Mythridates parricidia nece uxoris auspicatus, sororis alterius Laudices filios cujus virum . . . insidiis occiderat, tollendos statuit, id est, occidendos, mutato verbo, ne idem saepius usurparet; et paucis interjectis, per eumdem, filium tolli posse, hoc est, interfici, per quem interfecerat patrem, posteriore verbo jam prius declarante. Plena phrasis fuisset, ad tollendos e medio homines, vel de medio, vel ex 0679B rerum natura. Livius enim, verbi gratia, lib. IV Belli Punici, Thrasone sublato e medio; Cicero autem pro Roscio: Demonstrant . . . . . perfacile hunc hominem de medio tolli posse; et rursus ibidem: Nonne videntur hunc hominem ex rerum natura sustulisse? Sed et alii quandoque simpliciter tollere, pro e medio tollere, seu occidere dixerunt. Vulgata, Joan. XIX, 15: Tolle, tolle, crucifige eum; et incertus auctor apud Suetonium Neronis impietatem, qui matrem interemit, et Aeneae pietatem qui patrem humeris Troja extulit, eodem verbo notans:

Sustulit hic matrem, sustulit ille patrem.

Quod hic scriptor quasi imitatus, scuta tollunt, inquit capite 46, pro attollunt seu e terra attollunt; et in nostro deinceps, hostes religionum publicarum tollendos esse censuerunt, id est, interimendos.

Habito inter se, etc. Solos hic Diocletianum, et Galerium Diocletiani generum, merito intelligunt Baluzius, et ambo interpretes, cum, ut proxime de 0679C Romula, matre Maximiani Caesaris, habuerimus, illam e Christianorum a suis epulis abstinentia concepisse odium adversus eos, ac filium suum ad tollendos homines incitasse, certum sit tamen, ne Romulam quidem adhibitam fuisse ad id consilii capiendum, cujus nunc historia inchoatur: sed habitum esse revera tantummodo inter senem, seu imperatorem, ab una parte, id est, Diocletianum, et praecipitem hominem, Caesarem, ab altera, hoc est, Galerium Maximianum. Hinc paulo post, singulari numero: Diu senex furori ejus repugnavit, non eorum; et iterum in sequentibus: Nec tamen deflectere potuit praecipitis hominis insaniam, absque ulla matris mentione. Quod autem ita hic locus de consilio per totam hyemem inter Galerium et Diocletianum habito loquitur, indicio est, Maximianum Caesarem in Bithyniam quamprimum advolasse, cum eo Diocletianum scivit venisse hyematum: qua de re caput decimum sub finem.

Per totam hyemem. Anni scilicet 302, secundum Pagium, cujus haec verba ad dictum annum, num. 0679D 3: Hoc anno per totam hyemem de Christianis persequendis actum.

Senex. Id est, interpretante Maucroixio, Diocletiatianus: Dioclétien résista longtemps, etc.—Recte. Nam de Maximiano Herculio, altero sene ex imperatoribus, nulla hic loci quaestio esse potest. Erant enim per ea tempora in imperio Romano duo senes κατ᾽ ἐξολὴν, Valerius Diocletianus, et Herculius Maximianus, uterque Augustus et imperator. Hinc capite 12: Agentibus consulatum senibus ambobus octavum et septimum; et cap. 20: Maximianus (intellige, Galerius) postquam, senibus expulsis, quod voluit effecit. Sed quoniam hoc loco de solis Diocletiano et Galerio Maximiano, cujus potissimum ratione Diocletianus senex erat, sermo est, non dubitavit noster Diocletianum simpliciter senem vocare; quod et cap. 19, simili de causa iterabit.

Ejus. Hoc est, Maximiani. Versio anglica.

0680A Ostendens quam, etc. Mirum non petiisse hoc loco; quibus hujus libri fides suspecta est, unde haec auctori nostro nota fuerint, cum nemo, quemadmodum praecedentia monent, admitteretur, et omnes de solo summo statu reipublicae tractari arbitrarentur, uti recentissime positum. Sed parata erat responsio, si quaesivissent. Nam, quamvis Diocletianus et Galerius Maximianus neminem diu ad sua consilia admiserint, admissi tandem judices pauci et pauci militares, quorum placuit sententiam experiri, sicut patebit e sequentibus. Quo facto, non modo plus quam probabile est Diocletianum, cujus animus a sanguinolenta Christianorum persecutione abhorrebat, et cui etiam severitatem suam aliena invidia explere velle solemne erat, coepisse ante omnia exponere in eo coetu, quibus, uti hic, argumentis tentasset per totam hyemem Galerium a persequendi proposito deflectere, et quae sibi constanter regessisset Galerius; dicerent ergo candide, utrius rationes potiores esse crederent: verum valde etiam verisimile, extitisse postea ex 0680B advocatis illis seu Judicibus, seu Militaribus, unum aliquem vel plures, qui erga Christi populum bene affecti (sentiebant enim nonnulli haud tollendos fuisse Christianos) rem totam nostro Caecilio, aut aliis suis denique familiaribus serius ocius retulerint, a quibus deinceps ad hujus Scriptoris notitiam pervenerit.

Inquietari orbem terrae. Ut supra, capite 7: Hic orbem terrae subvertit: quod utrobique interpretes de imperio Romano accipere, uti decuit, non obliti sunt.

Fundi. Pro, et fundi; uti saepe alibi copula deesse videtur. Tollius .

Illos libenter mori solere. Hinc voces spontaneae: Christianus sum, mori volo. Qui furor pius eo usque incaluit, ut Mensurius episcopus Carthaginiensis iis negandum censeret martyrii honorem, qui inconsulto se morti obtulerint. Edit. Ox. et Cant.

Illos libenter mori. Imo mortem, etiam non intentatam, 0680C appetere. Vide ea de re Tertullianum adversus Scapulam, aliosque illorum temporum Scriptores. Tollius .—Sabinum Aegypti praefectum cum assessoribus, cum quidam (Christianus) cedere nonnihil cruciatibus sensimque remittere videretur de pristina animi firmitate, represserunt alii eodem tempore ad subsellium accurrentes, seseque Christianos, nemine interrogante, confessi. Idque ipsum Galerio ad persecutionem stimulanti opposuit Diocletianus, quod Christiani libenter mori solerent. Dodwellus , diss. XI, num. 92.

Si palatinos tantum ac milites ab ea religione prohiberet. Omnes qui in palatio militant, possunt appellari Palatini, inquit Scholiastes Juliani antecessoris apud Cangium in Glossario, voce Palatini. Sed cum hic Palatini a militibus distinguantur, patet de alia significatione cogitandum esse.

Palatini, pergit Cangius, proceres optimates palatii, qui primores palatii in vita sancti Genulphi, palatini principes apud poetam Saxonicum, an. 782, palatinus 0680D senatus apud Claudianum, de quarto Honorii consulatu, proceres palatii in Charta Roberti regis Francorum an. 1029 appellantur; paulo post addens, Palatini dicti sub impp. Romanis, qui rei privatae et largitionales titulos exigebant, de quibus est titulus in utroque codice, De Palatinis sacrarum largitionum: quod et statim e Scholiaste Juliani antecessoris confirmat, apud quem palatini dicuntur, qui pertinent ad comitem rerum privatarum, vel ad comitem sacrarum largitionum. Verum jam, si hoc loco per palatinos nihil aliud quam palatii proceres, aut ejusmodi comites intellexerimus, quid illis fiet magistris et judicibus, quos infra videbimus in palatio Diocletiani? Cap. 14: omnes denique qui erant in palatio magistri, data potestate, torquebant; et cap. 17: Luctus repente in palatio, moestitia, lacrymae, judicum trepidatio et silentium. An, inquam, nolebat eos Diocletianus ullo pacto a Christiana religione prohiberi, sed magnos tantum palatinos et milites? 0681A At hoc absurdum. Et rursum, si hic loci palatinorum nomine solos palatii proceres vel utriusque ordinis comites intelligere debemus, ne minimum quidem igitur cogitaverit amplius Diocletianus de domesticis et ministris, a quibus persecutionem inchoaverat; quae non minor absurditas. In praesentia itaque per palatinos denotari putamus, et omnes Diocletiani domesticos, tanquam totidem palatii incolas, et quotquot insuper dignitate aliqua ad palatium pertinente ornati erant.

Deflectere. Malim flectere. Sic mox: Nec siquidem flexus est Imperator ut accommodaret assensum; et capite XXV: Nisi eum amici ab illo furore flexissent, ubi contra deflexissent praetulerim. Tollius .

Praecipitis hominis. Id est, inconsiderati; pro quo sine circuitione Maucroixius Galerium, qui hic certe perstringitur et intelligitur, interpretatus est: Toutes ces raisons ne pouvant fléchir l'opiniâtreté de Galérius: de quo interpretationis genere diximus paulo ante ad cap. 9.

0681B Nam erat hujus malitiae. Hinc apud Vopiscum in Numeriano vir audit callidus et consilii semper alti, nonnunquam effrontis. Edit. Oxon. et Cant.

In consilium multos advocabat. Sed, si ita est, quare noster post sex septem verba: Admissi ergo Judices pauci et pauci militares? Putamus scriptum primitus fuisse: in consilium alios advocabat, id est, alios quam seipsum. Favent proxime sequentia, ut aliorum culpae ascriberetur quicquid ipse deliquerat; nec obstat purior latinae linguae genius. Cicero, lib. 1 Offic.: Nos autem quantum in utroque genere profecerimus aliorum esto judicium: hoc est, aliorum quam mei. Adde hujus locutionis elegantiam: in consilium alios advocabat, ut aliorum culpae, etc. Quid? quod in multos, si prima littera, tanquam ex fine praecedentis vocabuli consilium temere repetita, abjiciatur, non obscura apparent vestigia lectionis quam, ni fallor, restituimus, vel quam doctis saltem cum nostro scrupulo proponimus. Hactenus enim nemini, 0681C quod videam, haerere hic loci contigit.

Admissi ergo judices pauci, et pauci militares. Ut hic merito judices a militaribus, ita, quod eodem recidit, judices a militibus capite 17 distinguuntur his verbis: Judicum vultus alacritate mutari. Non defuerunt qui suspicarentur celari mortem ejus donec Caesar veniret, ne quid forte a militibus novaretur. Et ecce tamen, e capite 22, Judices militares conjunctim et elegantissime de unis atque iisdem personis: Judices militares, humanitatis litterarum rudes, sine assessoribus in provincias immissi.

Tollendos esse. Qu'il fallait exterminer. Maucroix .

Et qui aliter sentiebant. Ita omnes editiones, praeter primam, in qua, ex ms. codice, reperitur et qualiter sentiebant: sed mendose, uti primus vidit et monuit ipsemet Baluzius.

Hominis. Id est, Maximiani. Versio anglica.

Imperator. Rotunde et clarius ambo interpretes, Diocletianus.

Misitque aruspicem ad Apollinem Milesium. Hanc 0681D historiam narrat Eusebius in lib. II de vita Constantini, capite 1. Pagius , ad An. Ch. 302, num. 3.

Traductus est itaque a proposito. Nimis concise, ut optime viderunt interpretes, qui ambo, etsi non obscurum sit ad quem haec debeant referri, tamen quia ultimo loco mentio facta est Apollinis Milesii, et proxime ante aruspicis ad eum missi, supplendum idcirco in sua tralatione vel vocabulum Imperatoris, vel proprium Diocletiani nomen putarunt. Ainsi l'Empereur fut contraint de céder. Maucroix .— Upon this Diocletiani yelded. Tralatio anglica.

Cum Caesar vivos cremari vellet, etc. Crudelissimus itaque Galerius, et de quo merito, licet aliis verbis Dodwellus:

Nam si hic mali est quidquam, hem illic est huic rei caput.
Doctissimi viri verba sunt: «Successerunt deinde 0682A anno 304, si Eusebio credimus, edicta saeviora, quibus πάντας πανδημεὶ τοὺς κατὰ πόλιν θύειν τε καὶ σπένδειν τοῖς εἰδώλοις ἐκελεύετο. Quo tempore Timotheum tradit Eusebius post innumera tormenta tandem tenui ac lento igni fuisse consumptum. Plane haec edicta Galerium sapiunt auctorem, quem Lactantius ait vivos illos cremari voluisse qui sacrificio repugnassent, etiamnum imperium administrante Diocletiano.»