Caput XII.

Felix. De bon augure. Maucroix . Id est, boni ominis: Auspicioux, Versio anglica; hoc est, auspicatus.

Terminalia. Terminalia, inquit Varro, quod is dies anni extremus constitutus. Duodecimus enim mensis fuit Februarius; et cum intercalatur, inferiores quinque dies duodecimo demuntur mense. Festus. Terminus deus, secundum Varronem, a T. Tatio consecratus est, secundum alios a Numa Pompilio: ut Romani contenti propriis aliena non concupiscerent, Numa 0682B lege cavit de praediis terminandis. Edit. Oxon. et Cant.— Terminalia. The Festivity of the God Terminus. Tralatio anglica. Id est, Festum dei Termini.

Ad septimum kalendas Martias. 23 Janvier, Maucroixii versio: id est, die 23 Januarii, errore manifesto typothetarum, eoque prorsus intolerabili, pro 23 Février, ut vel e sequentibus doctorum observationibus constare potest.— Within five days of the end of February. Interpretatio anglica; quasi dicas: sexto die ante finem Februarii.— Ad septim. Kal. Mart. Coepit itaque persecutio die 23 Februarii, ut patet etiam ex cap. 48 ejusdem libri. Et certum hujus persecutionis non tantum annum, sed mensem ac diem Lactantius libro de Mort. Pers. post longam tot saeculorum ignorationem nos docuit. Pagius , ad annum Ch. 302, num. 5.

Ut quasi terminus imponeretur huic religioni. Mens auctoris apertissima. Sed quis cum eo terminum imponere, pro finem imponere usurpavit? Mihi enim 0682C exemplum deest. Quamvis terminum imponere forte nemo dixerit, ut finem imponere, patet tamen Lactantium hoc loquendi genere alludere ad vocem terminalia, quibus haec persecutio coepta est. Cum videret autem id loquendi genus esse durius, ideo illud emolliit vocula quasi. Graevius .

Ille dies primus, etc. Ex Virgil. IV Aeneid. Baluzius , ad marginem primae editionis.

Et ipsis et orbi terrarum. Id est, imperatoribus et omnibus nationibus, secundum Maucroixium; haec enim ejus versio: aux empereurs et à toutes les nations. Melius vero cum anglica tralatione acceperis, quasi auctoris verba forent, et ipsis et universo imperio: not enly on them, but on the wgole empire. Qua de re jam alibi satis diximus.

Agentibus consulatum senibus ambobus octavum et septimum. Anno scilicet 303, quo Diocletianus VIII et Maximianus VII consules processere, quoque ideo persecutio certo coepit. Pagius , ad An. Ch. 302, num. 5. En nonnihil lucis amplius e Maucroixii versione. 0682D Sous le huitième consulat de Diocletien, et le septième de Maximien Herculius. Hoc est, sub octavo consulatu Diocletiani, et septimo Maximiani Herculii, pro quibus tralatio anglica: in the seventh and eighth consulate of the two ancient emperors; hoc est, in septimo et octavo consulatu duorum seniorum imperatorum, mutato, nescio quam ob rem, ordine quo noster utrumque consulatum nominavit ac numeravit simul.

Senibus ambobus. Recte, sed nondum tamen decrepitis. Utrumque probo ex Cassiodoro, qui ad decimum Diocletiani consulatum, id est, quem deinceps Diocletianus anno Ch. 307 inivit, haec habet:

Dioclet. X. et Maximus VII.
His coss. Diocletianus Nicomediae, Maxim anus Mediolani purpuram deposuerunt ob aetatis defectum. Probo 0683A iterum ex libro IX Eutropii, cujus verba sunt: «Cum . . . ingravescente aevo, parum se idoneum Diocletianus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in privatam vitam concederent, et stationem tuendae reipublicae viridioribus junioribusque mandarent, cui aegre collega obtemperavit.» Quid? quod uterque non paucos annos post depositam purpuram vixerunt.

Ad Ecclesiam. Fuit hic loquendi mos jam saeculo quarto post Christum natum inductus, ut Ecclesiae nomen Latini Graecique Patres de aede Christianorum sacris dicata usurparent. Noster paulo post: Ecclesia ex palatio videbatur. Eusebius, libro VII Hist. Eccl.: Θεότεκνος ὁ τῇδε Ἐπίσκοπος ἀφέλκει (Μαρῖνον) ποσελθῶν δὶ ὁμιλίας, καὶ τῆς χειρὸς λαβῶν ἐπὶ τὴν ΕΚΚΛΗΣΙΑΝ προᾷγει. εἴσω τε πρὸς αὐτῷ στήσας τῷ ἁγιάσματι, etc. Hoc est, vertente Valesio: Theotecnus civitatis episcopus ad Marinum accedens, et sermocinando longius eum abstrahens, prehensa manu, ad ecclesiam perducit. Cumque interius ad ipsum altare 0683B eum stastuisset, et quae postea. Similia exempla in Eusebio, et saeculi quinti scriptoribus frequentissima sunt. Tantum, iisdem saeculis quarto et quinto, Christiani aedes suas sacras templa quoque vocabant. Lactantius, libro V Inst., cap. 2.: «Ego cum in Bithynia oratorias litteras accitus docerem, contigissetque ut eodem tempore Dei templum everteretur . . . Augustinus, Serm. 255 De temp. Quamvis sancta sint templa quae vidimus de lignis et lapidibus fabricari, tamen plus apud Deum pretiosa sunt templa cordis et corporis nostri . . . Templa de lignis et lapidibus humano ingenio componuntur; templa corporum ipsius coelestis artificis manu fabricantur.» Et promiscue imperatores Theodosius et Valentinianus Augusti Antiocho Pp.: «Pateant summi Dei templa timentibus; nec sola altaria et oratorium templi circumjectum, qui ecclesias quadripartito intrinsecus parietum septu concludit, ad tuitionem confugientium sancimus esse proposita;» et sic saepius in sequentibus.

Profectus cum ducibus. Ita editiones omnes, praeter 0683C Oxoniensem anni 1684, et Cantabrigiensem anni sequentis, in quibus, ad ecclesiam praefectus cum ducibus. Imo qui illarum primam procuravit Sparkius, optime ad hunc locum. Prius, inquit, legebatur profectus, cum qua voce nihil occurrit quod congruat.

Profectus cum ducibus. Nullus est sensus. Legendum ergo est praefectus, etc. rever. episc. Sarisb. Burnetus, cujus adeo versio, the Prefect, et quae postea.— Profectus. Lege praefectus. Sic cap. 16 mentio fit Flaccini Praefecti. Gale .—Lego Praefectus. Allix .— Ad ecclesiam praefectus. Vide Plinii epist. ad Trajanum, et Justinum Martyrem in Apol. Tollius .

Rationalibus. Les officiers du fisc. Maucroix .— The Receivers. Tralatio anglica.

Simulacrum Dei quaeritur. Ut inter Paganos, qui putabant templa non posse sine simulacris esse. Editio Oxon. et Cant.—Uti a Romanis sub Pompeio, expugnatis Hierosolymis. Tollius .—Ex hoc indubie 0683D loco Taciti: Romanorum primus Cn. Pompeius Judaeos domuit, templumque jure victoriae ingressus est. Inde vulgatum, nulla intus Deum effigie, vacuam sedem et inania arcana.—Simulacrum Dei quaeritur. Episcopus Sarisberiensis: Nor that the Christians had any images in their temples, as Lactantius himself testifies, de Origine Erroris, lib. II, p, 65, 66, 67, 107, but the heathens having images in all their temples were ready to conceive the like of them. Id est, non quod Christiani ullas haberent imagines in suis templis; testatur enim contrarium Lactantius ipse de Origine erroris, lib. II, etc., sed, quia cum in cuncti Ethnicorum fanis imagines extarent, idem facile Ethnici in animum de Christianis induxerint.— Simulacrum Dei quaeritur. Bene, sed non invenitur; quod valde notandum. Nullum enim nominatur proxime in catalogo rerum repertarum, sed solae scripturae. Scripturae repertae incenduntur.—Huc 0684A pertinent duae Pagii conclusiones, haud illaudabiles certe, nec inutiles nostris hominibus, quanquam necdum utraque fidei candidissimae. Una est: «Credibile itaque imagines parum a Christianis usurpatas fuisse primis fere quatuor saeculis, per quae nefanda daemonum in idolis religio, et Christiani nominis crudelissima vexatio cursum suum tenuit.» Aitera autem: «Quare in controversia de imaginibus, citerioris Ecclesiae potius exemplorum et institutorum, quam antiquioris duci rationem oportet.» Qui priorem locum adibunt videbunt cur in isto quidem argumento aliquanto plus bonae fidei voluissem in viro clarissimo repertum, qui gratis scilicet addiderit imagines tamen ante quintum saeculum in usu aliquo fuisse, quamvis non promiscuo ac frequenti; quod nullo exemplo probavit.

Simulacrum Dei quaeritur. On cherche l'idole du Dieu . Maucroix. Ad verbum Quaeritur idolum Dei. Bene habet. Nam idolum igitur etiam veri Dei simulacrum est. Quare videant qui ad tuendas Sacro-sanctae 0684B Trinitatis imagines verti volunt in secundo Decalogi praecepto: Non facies tibi idolum, quomodo vel cum sua interpretatione probare possint illicita quidem esse idola, hoc est, rerum deorumve οὐκ ὄντων simulacra: sed probe licitas esse imagines veri Dei, cum nostro loco Maucroixius simulacrum Dei, summi nempe et solius veri, per idolum Dei reddiderit, nec alia voce appellaverit ad marginem imagines, quas ait Paganos credidisse extare in Christianorum templis: Ils croyaient que les chrétiens avaient des idoles dans leurs temples. Hoc est, Credebant Christianos habere idola in suis templis. Quid? quod quae habebant idola Pagani, illa nequaquam τῶν οὐκ ὄντων, sed τῶν ὄντων imagines esse persuasi erant.

Scripturae repertae incenduntur. Unde natum est traditoris vocabulum adversus eos qui poenarum metu S. litteras judicibus imperialibus tradidere. Editio Oxon. anni 1680, item Cantabrigiensis.

Datur omnibus praeda. Potius dantur omnia praedae. 0684C Tollius .

Rapitur, trepidatur, discurritur. Trepidare ergo eo sensu quem supra tetigimus aliquid a discursitatione diversum sonat, sicut ibidem observavimus; ut trepidetur adeo in uno loco, nisi si etiam quandoque circa eumdem locum, discurratur vero per plura. Firmat Terentii versus:

Trepidari sentio, cursari sursum versum;
quod manifestissimam invehit trepidationis distinctionem a cursationibus, tanquam longe minoris motus a majori. Sed praeterea, planissime etiam trepidatur nonnunquam sine ulla formidine, quemadmodum insuper ad caput decimum posuimus, p. 603, cum iis de quibus nunc noster, rapitur, trepidatur, data prius fuerit Diocletiani nomine securrissima praedandi rapiendique potestas. Datur omnibus praeda. Rapitur, trepidatur. Firmat pariter ante laudata Varronis apium trepidatio, quas certo certius nullus 0684D magis metus incessit, cum in alveis suis foras trepidant, quam cum eosdem introeunt. Ne et ista Livii eodem referam: «Quid? quod hostes per summum otium instruxerant aciem, reparaverant animos, stabant compositis suis quisque ordinibus; nobis tunc repente trepitandum in acie instruenda erat. Et iterum paulo post: At ne illo ipso quidem die, aut consule, aut rege optante, pugnatum est: Rege, quod nec fessos, ut pridie, ex via, neque trepidantes in acie instruenda, et vixdum compositos aggressurus erat; Consule, etc.» Recte notas trepidare saepe accipi sine formidinis notione. Nam trepidare saepe est tumultuari, et ab omni parte niti ad ingrediendum, aut egrediendum, aut invadendum, et magna vi aliquid infestandum. Graevius .

0685A Rapitur, trepidatur, discurritur. Maucroixius: Les uns ravissent, les autres se pâment de crainte, les autres fuient. Quasi primum Latina sint: Alii rapere, alii terrore exanimari, alii diffugere; et quasi deinde jam in templum Nicomediae Christiani summo mane convenissent, atque eorum alii prae terrore, revulsis foribus, exanimati sint, alii vero in fugam huc illuc acti, quo et reliquae redeunt tralationes. Sed ut praeter illa, quae ante adversus istas hypotheses obiter notavimus, hoc amplius afferamus, auctoris verba neutiquam sunt: Rapitur, trepidatur, diffugitur; detur venia verbo: sed Rapitur, trepidatur, discurritur, ut haud proprie ad diffugientes homines pertineant, sed ad discursantes. Adde quod Nicomedienses Christiani adeo nondum ea die in Ecclesiam suam convenerant, ut necesse fuerit revellere fores, quod necdum fuissent apertae. Dicere enim revulsas fuisse, quia intus Christiani religioni suae, clausis januis, vacabant, absurdum foret; partim quoniam nulla repertorum intus Christianorum mentio fit in nostro loco 0685B post forium revulsionem, sed Scripturarum tantummodo; partim autem quoniam, cum Nicomediae Christiani templum propalam et permittente magistratu hactenus habuissent, nil causae erat cur coetus suos clausis foribus celebrarent; partim denique quoniam apertissime haec tria, Rapitur, trepidatur, discurritur, non ad diversas, sed ad easdem personas pertinent, hoc est, ad illos omnes quibus data fuerat praeda; ut proinde multo potius vertendum credam Gallice: Les uns ravissent, les autres se trémoussent, les autres courent decà et delà, quam quomodo Maucroixio interpretari placuit. Doctorum tamen judicium esto.

In alto enim costituta Ecclesia. Fortassis casu, sed fortassis quoque consilio. Nam et olim concilio Judaei Synagogas suas in excelsis locis, etsi haud ita suevissent ab initio, construebant; Gentiles vero magnam partem suorum templorum. De Judaeis, res certissima e permultis Juris, ut ita dicam, Rabbinici canonibus, quibus praescriptum, ut in altissimo urbium loco Synagogae 0685C aedificarentur, eaeque aedificii caeteris excelsiores; ad imitationem nimirum templi Hierosolymitani, quod in monte fuerat conditum. Gentiles autem quod attinet, Graeci, verbi gratia, in excelsis ac puris locis Aesculapii templa, quem sanitati praefecerant, collocabant. «Cur Aesculapii fanum extra urbem est?» quaerit Plutarchus in Quaestionibus Romanis. «An quia salubrius extra quam intra urbem degi putant? Nam Graeci quoque non absurde locis puris et sublimibus posita habent Aesculapii sacraria.» Et Vitruvius: «Aedibus, inquit, sacris, quorum Deorum maxime in tutela civitas videtur esse, ut Jovi, Junoni et Minervae, in excelsissimo loco, unde moenium maxima pars conspiciatur, areae distribuantur.»

At incredibile, dicet aliquis, Christianos ulla simili de causa Ecclesiam, qua de agitur, in alto constituisse. Fateor: sed potius igitur (si quid in ea re volueris de industria factum) quoniam priores Christianorum coetus ἐν ὑπερώοις, hoc est, ut vulgo transferunt, in caenaculis, ad verbum fere, in supernis, celebrati 0685D fuerint. Vide Act. I, 12 et seq., item, XX, 7, 8. Malim ego causam in incerto prorsus relinquere, vel hoc ipso, quod sicut non omni tempore Judaei Synagogas suas in excelsis locis, neque semper Gentiles sua fana in alto extruxerunt; Vitruvius enim, ut alios taceam, continuo post illa quae supra laudavimus: «Mercurio autem, ait, in foro, aut etiam, uti Isidi et Serapi, in emporio; Apollini patrique Libero, secundum theatrum; Herculi, in quibus civitatibus non sunt gymnasia, neque amphitheatra, ad circum; Marti, extra urbem, sed ad campum; itemque Veneri, ad portam;» ita nec Christiani perpetuo sua templa in cacuminibus montium, sed interdum quoque in imis vallibus, interdum quoque in littoribus maris et fluminum, aliisque locis collocarunt, quemadmodum jamdiu monuit Hospinianus. Tantum itaque constet, etiam ab Evagrio, mentionem factam fuisse τεμένους, seu νέω, id est, templi, quod saeculo quinto Simeoni 0686A Stilitae, trecentis fere stadiis a Theopoli, in ipso montis vertice conditum viserit.

Utrum ignem potius supponi oporteret. Potius quam quid? Videtur enim ea vis esse hujus adverbii, et communis usus loquendi apud Latinos, ut non potuerit hic auctor non scribere: «utrum ignem potius supponi oporteret, quam eam dirui,» vel, quod malim, «utrum illam dirui, an ignem potius supponi oporteret; quare quin alterutro modo aut consimili legendum sit, non dubitamus.

Incendio facto. Latinissime dictum. Caesar de Bello Gall.: Et tantum in agris vastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur. Alia quoque exempla in promptu.

Praetoriani. A considerable Body of the Cuards. Anglica versio. Id est, magna manus stipatorum et protectorum imperatorii corporis.

Tamen (vel fanum) illud editissimum paucis horis solo aequarunt. τὸ tamen ferri non posse hoc loco, qui Latina doctus est non ignorat, ne dicam, editissimum desiderare nomen aliquod. Non probo tutamen, quod 0686B alii substituendum censent. Cogitavi scribendum esse culmen illud editissimum. Culmina enim sunt templa, et omnes aedes editiores, qualis erat haec ecclesia. Justin. XXIV, 8: «Advenisse Deum, eumque se vidisse desilientem in templum per culminis aperta fastigia.» Idem XXVIII, 3: Ubi dies adventare coepit, editissimisque culminibus urbis oriens splendere.» Statius in Genethliaco Lucani:

Dices culminibus Remi vagantis
Infandos Domini nocentis ignes.
Culmina Remi sunt templa, aliaeque domus, quibus ignem immisit Nero, cum Romam incenderet. Idem IX. Theb.

. . . . seu jam sub culmine fixus
Excubat, antiquo seu pendet gloria luco.
Hoc est, seu exuvias leonis capti suspenderunt in templo, sive in luco. Exempla sunt et alia in promptu. 0686C Graevius .— Templum Maucroixius, aedificium Burnetus in sua quisque versione suppleverunt.— Tamen illud editissimum, etc. Pro tamen, quin reponendum sit templum, nullus ambigo. Conjecturam meam stabilitum fit Lactantius ipse, lib. V, Instit., cap. 2, ubi aedificium a Christianis cultui divino dicatum Dei templum appellat. Sic etiam in limine hujus libelli. Colomesius .—Ibid. Tamen illud editiss. Potest vulgata lectio defendi. Praeferam nihilominus tandem, pro quo tamen aliquando positum usurpatumque memini. Sed et templum illud editissimum non incommode legi possit, vel fanum. Nam τὸ tutamen vix hic locum inveniat. Tollius .— Tamen. Legendum culmen, vel cacumen. Gale .— Tamen illud. Ibi est hiatus, aut corruptio. Allix .—Ita plane sentio. Incertum vero miris modis, utrum potius. Mihi olim, quod posterius arrideret, non displicebat legi fanum, quod et Tollio in mentem venit, aut Latinis litteris Graecum temenos, id est, templum; nec me hactenus utriusque conjecturae poenitet. Nam quod Fanum pro Gentilium 0686D templis Christianos proprio vocabulo usurpasse, posuit Ducangius, id, quanquam multa Veterum loca innuant, perpetuum non est. De Judaeorum templo, Christianus interpres libri II. Macch. XIV, 33, pro Graecis istis, ἐαν μὴ δέσμιόν μοι τὸν ἴουδαν παραδῶτε, τόνδε τὸν τοῦ θεοῦ οἶκον εἰς πεδίον ποιήσω, haec habet: Nisi Judam mihi vinctum tradideritis, istud Dei fanum in planitiem deducam. Et tam de templo corporis Christi, quam de Hierosolymitano, auctor opusculi de montibus Sina et Sion adversus Judaeos conscripti: «In cujus, inquit, Templi (Salmonici) similitudinem Jesus carnem suam esse dixit, dicens Pharisaeis: Destruite fanum istud, et ego in tribus diebus excitabo illud. Et Pharisaei dicebant: Quadraginta sex annis aedificatum est fanum istud, et hic in tribus diebus excitabit illud? Dicebat autem Jesus fanum de corpore suo.» Adde ex Aldhelmo, seu verius ex Gronovii Observatis in scriptores ecclesiasticos: 0687A

Nescitis quod templa Dei sint ilia vestra?
Membranae:

Nescitis quod fana Dei, etc.
De nomine autem temenos, quae altera nostra τοῦ tamen emendatio est, non solet quidem id vocabulum nisi Graecis litteris et apud Graecos pro templo occurrere; puta, apud Dionem Cassium de Hierosolymitano, his verbis ὑπὲρ τοῦ τέμενους τοῦ θεοῦ ἀμυνόμενοι, pro templo Dei sui propugnantes; et apud Evagrium, de templo Simeonis Stilitae: Ἐπόθουν τὸ τέμενος τούτου δὴ τοῦ ἁγίου θεάσασθαι, Cupiebam videre templum sancti illius. Sed, uno verbo, nil frequentius in scriptis Patrum, quam Graecas voces latinis exaratas reperire. Joannes Frideric. Gronovius, Observ. in scriptores ecclesiasticos: «Cerda, inquit, vetat cyclus scribi: vult autem ciclus, quasi contractum sit ex circulis. Miror rationem. An difficilius erat petere a Graecis cyclus, quam orama, et protus, et tetra, et hujusmodi 0687B innumera?» Lactantius, lib. VII Institut., cap. 23, qua de anastasi, pro qua de ἀναστάσει, id est, resurrectione; et iterum paulo post: Anastasim mortuorum futuram esse consentiunt, pro ἀνάστασιν, eodem sensu. Noster infra, cap. 23: Apollo et Asclepius orantur, ex Graeco Ἀσκλήπιος, pro Latinorum Aesculapius. Idem apertissime, capite 2, epinicium sanctum et sempiternum, pro ἐπινίκιον. Orosius, lib. VII, cap. 7, de Nerone: Cerices, citharistas, tragoedos et aurigas saepe sibi superasse visus est; non pro Ceritos, vel Scenicos, quomodo primae editiones ferebant: sed pro Cerycas, Graecis κήρυκας, ut germanus iste Hieronymiani Chronici locus ostendit: Nero in Olympiade coronatur, cericas, citharistas, tragaedos, aurigas vario certamine superans. Passio Ss. Perpetuae et Felicitatis, Bene venisti tegnon, pro τέκνον. Alibi in sequentibus: Pridie quam pugnaremus, video in horomate, pro in ὁράματι. Alibi rursum: et illum contra Aegyptium video in afa volutantem, pro in ἀφῇ; atque iterum deinceps: Audivimus vocem unitam dicentem: Agios, Agios, Agios, sine cessatione; ἅγιος, ἅγιος, 0687C ἅγιος. Confer initium orationis Cypriani pro Martyribus; item ejus, quam sub die passionis suae dixit: ne jam equum Lucretii durateum, id est, δουράτεον seu ligneum; Plinii probata, hoc est, πρόβατα seu oves, et sexcenta alia id genus laudem. Verum hic locus potius forsan mutilus, quam corruptus.