Caput XIV.

Sed Caesar. Brevior et obscurior personae notatio; cui malo ita jam docti varie medicinam fecerunt.— But Maximian. Id est, Sed Maximianus. Versio anglica.— Galérius Maximien César. Maucroix .— Sed Caesar, Galerius nempe Maximianus. Pagius, ad annum Christi 302, n. 6. Confer quae nos supra diximus ad cap. 9.

Non contentus est. Eleganter atque oratorie, pro non contentus fuit; cujus rei indicium certissimum proxima periodus: Aliter Diocletianum aggredi parat, non paravit; a qua alias lectione vix licitum foret abstinere manum. Nec male tamen utrobique doctissimi interpretes per verba praeteriti temporis: «Galérius 0689C Maximien César ne se contenta pas de la rigueur de cet édit. Il dressa, etc. But Maximian was not satisfied with the severity of this Edict, so-he resolved.»

Edicti legibus. Erant in edicto, de quo noster loquitur, si non variae sectiones, saltem varia genera et capita persecutionis contra Christianos instituendae: puta, ut religionis illius homines carerent omni honore ac dignitate; ut tormentis subjecti essent, ex quocumque ordine aut gradu venirent; et sic de reliquis in praecedenti tinemate recitatis. Atque nunc singula ista capita hic auctor edicti leges argute, meo judicio, nominat. Edicti severitatem et acerbitatem laudatae recens tralationes intellexerunt, sicut et superioribus notae clausula apparet.

Aggredi parat. Ita, cap. 36: Facere autem parabat, quae in Orientis partibus fecerat; et Terentius in Phorm. Prologo:

Maledictis deterrere, ne scribat, parat.

Ut illum ad propositum crudelissimae persecutionis 0689D impelleret. An cum interpretibus exponendum, ut illum ad decernendam et animo proponendam saevissimam persecutionem adigeret? «Afin que cette audace obligeât l'empereur à jurer la ruine des Chrétiens. Maucroix . That so he migth engage him to an unrelenting persecution.» Tralatio anglica. Malim equidem accipere, quasi noster planissime scripsisset: «Nam Galerius Maximianus, ut ad crudelissimam persecutionem, quam ipse sibi primum proposuerat, Diocletianum induceret, etc.»

Occultis ministris palatio subjecit incendium. Credo Lactantium scripsisse: occultis ministeriis; quod et Nicolao Heinsio in mentem venerat. Graevius .—Legendum esse cum minori post ministris distinctione censeam: occultis ministris palatio, etc. Gale .—Ita quoque cogitaveram, in hunc sensum: Palatio subjecit incendium ministrorum opera, quos ea propter occuluerat; id est, quos sese diligenter occultare jusserat. Nec obstat quidquam, opinor, quominus 0690A minus hic loci occultis tam bene participium sit, pro occultatis, quam vulgo censetur nomen ex participio.

Occultis ministris palatio subjecit incendium. Eusebius, lib. VIII, cap. 6, nescire se fatetur quo casu excitatum fuerit: Constantinus vero in oratione ad sanctorum coetum, cap. 25, ait palatium fulmine ictum conflagrasse. Pagius , ad annum Christi 302, num. 6.

Christiani arguebantur. Sicut sub Nerone, incensa ab eo Roma. Tollius .—Praestiterit, ni fallor, ad Galerium Maximianum Caesarem referre, quam ad incerta urbis Nicomediae ora; ut nempe Galerius, exusta semel aliqua palatii portione, Diocletianum, quo ipsum efficaciter ad propositum crudelissimae persecutionis impelleret, convenerit, et Christianos illico velut hostes publicos ad socerum detulerit, magno impetu, uti mox audiemus, pergens «illos, consilio cum eunuchis habito, de extinguendis principibus cogitasse, duos imperatores domi suae pene vivos esse combustos.»

0690B Et cum ingenti invidia, etc. Dele praepositionem. Simpliciter enim, ardere invidia, ira, odio Latini dixere. Tollius .—Certa est viri docti observatio. Livius enim, verbi gratia, Cum arderent invidia . . . . patres. Et similiter Cicero ad Quintum fratrem: Res ardet invidia. Sed malim tamen ex praepositione, quam deleri vult Tollius, adverbium temporis tum facere. «Et cum pars quaedam conflagrasset, Christiani arguebantur velut hostes publici; et tum ingenti invidia simul cum palatio Christianorum nomen ardebat.»

Illos consilio, etc. Incipiunt communis famae verba, secundum clarissimos interpretes: mihi vero potius Galerii, sicut jam tetigimus, et sequentia confirmabunt. Melior autem distinctio editionis Aboensis: Illos, consilio cum eunuchis habito, de extinguendis principibus cogitasse, et quae deinceps.

De extinguendis principibus. Diocletiano scilicet Augusto, et Galerio Maximiano Caesare. Nam tunc 0690C temporis Galerius haud solum Nicomediae versabatur cum Diocletiano, sed in eodem simul palatio degebat, ut quamplurima ostendunt. Sicque alias Galerius, ita loquendo, principis nomen commune sibi faciebat cum socero Augusto, id ei primo per usum saeculi licebat, quo Caesares aeque principes nuncupabantur ac ipsissimi Augusti. Et nobis deinde de eo Caesare res est, qui Caesaris appellationem jam ab aliquo tempore non poterat ferre; unde haec illius in capite 9 interrogatio: Quousque Caesar? Nil miri igitur eatenus; ni mirum forte, de extinguendis principibus sermonem ibi loci fieri, in quo de iisdem comburendis, quin et pene combustis, mentio sit. Verum id facile solvitur. Apud bonos auctores extinguuntur qui vitam amittunt, quocumque modo amittant, morbo, incendio, aut alia re. Cicero in Somnio Scipionis, capite 3: «Quaesivi tamen, viveretne ipse et Paullus pater, et alii, quos nos extinctos arbitraremus;» id est, mortuos. Livius, lib. VIII: «In alio tractu orbis (magnum 0690D Alexandrum) in victum bellis juvenem fortuna morbo extinxit:» quare extingui pariter poterant nostri principes, vel comburendo.

Duos imperatores, Two Emperors. Versio anglica, sine articulo: cum integra sit, and thad two emperors wer well nigh burnt alive.— Les deux empereurs. Maucroix, cum articulo: «Et que peu s'en était fallu qu'ils n'eussent brûlé tout vifs les deux empereurs.» Innuit, Lector, si nescis, ac velis, nolis, memorata articuli adjectio, tam Diocletianum et Galerium Maximianum fuisse tunc ex Imperii Romani dispositione Imperatores, seu Augustos, quam neminem praeterea fuisse per idem tempus similis potestatis et tituli compotem. At contra Galerius Maximianus necdum proprie Augustus erat, sed Caesar, uti monet amplissimus Cuperus. Et qui duo tunc, secundum recentiorem Imperii dispositionem, veri et soli imperatores erant, hi Diocletianus et Herculius Maximianus fuerunt. Male itaque Versio Galliea Parisiensis, 0691A et optime e contrario anglica. Verum, inquis, accenset se Galerius imperatoribus: duos imperatores domi suae pene vivos esse combustos. Recte, accenset se. Allata enim verba non nostri Caecilii, vel vulgi Nicomediensium, sed Galerii reapse sunt. Cur vero, putas, se accensuit, nisi quia jam inde a superato Narseo Caesaris nomen, ut ut Caesar, detrectabat, et de se loqui volebat. Confer dicta, pag. praec.

Domi suae. Id est, in palatio; tum ob ea quae ad caput tertium observavimus de Domitiano domi interfecto, et quem praestantissimi quique historici occisum fuisse Romae in Palatio tradiderunt; tum praecipue ob iteratam ejus vocis interpretationem, quam in hoc ipso capite legere est; unam paulo ante, his verbis: cum palatio Christianorum nomen ardebat; alteram vero in istis: Denique qui erant in palatio . . . quae disertissima ἐν domi suae explicatio est. Interpretes vel plusquam ad verbum, dans leur propre maison; in their own house, hoc est, domi suae propriae.

0691B Qui semper se volebat, etc. Talis a Terentio in Heautontim. Chremes describitur, derisus eapropter a Menedemo. Tollius .—Usitatior loquendi ratio erat, qui semper volebat videri astutus et intelligens.

Nihil potuit suspicari. Ne se douta pourtant point de cet artifice. Maucroix ; quasi dicas: ne vel minimum quidem de subdola Galerii perfidia cogitavit.— Coula not he brought to give any credit to this. Anglica versio. Hoc est, adduci non potuit ut his ullam fidem haberet.

Excarnificari omnes suos protinus praecepit. Praetulerim cum Columbo, excarnificare omnes suos protinus coepit. Causas vide apud Baluzium.— Omnes suos. Id est, omnem suorum domesticorum familiam; quod patet, si hunc locum cum verbis paulo post sequentibus, et initio quoque capitis 15 contuleris. Nam quid ista primo: Excarnificari omnes suos praecepit . . . . . . . cum familiam Caesaris nemo torqueret, nisi Diocletiani familiam excarnificatam fuisse, cum familia Galerii 0691C a nemine torqueretur? Omnes sui itaque jam Diocletiani familia sunt.—Deinde vero: «Furebat ergo imperator, ait noster initio capitis 15: jam non in domesticos tantum, sed in omnes, primamque omnium filiam Valeriam, conjugemque Priscam sacrificio pollui coegit.» Unde nunc haud simpliciter quam multi primam illam Diocletiani carnificinam evaserint apertissimum est; omnes nempe qui non erant e Diocletiani domesticis proprie dictis, puta filia Valeria, conjux Prisca, judices, quod mox subjecturus est, universi, item omnes qui erant in palatio magistri; sed perspicuum simul nostro loco omnes suos nil aliud esse, quam omnem omnem familiam domesticorum Diocletiani; eorumque, non magistrorum, sed inferioris ordinis: quo et modo antiquitus familiae vox proprie servos complectebatur, haud pariter sobolem seu liberos.

Sedebat ipse, atque innocentes igne torrebat. De sa chaise il voyait brûler ces innocents. Maucroix.—Hoc est, ex cathedra sua videbat innocentes igne 0691D torreri. Sed, ut Latina sonant, et sequentia sunt, non mere videbat torreri Diocletianus; torrebat ipse.

Omnes denique qui erant in palatio magistri. Tous ceux qui avaient puissance de vie et de mort. Maucroix.—Ad verbum, Omnes qui potestatem vitae ac necis habebant.—Non probo. Id enim aperte magistros cum judicibus, de quibus mentio praecessit, confundere est. Praeter quam quod si, ut innuit Maucroixius, magistris illis, ex sui institutione, vitae necisque potestas erat, cur data iisdem extra ordinem potestas ut torquerent? Sequitur enim continuo, data potestate torquebant, cujusmodi itaque nullam prius habuerant, unde magistri dicerentur: quare id magistrorum genus omnino malim intelligere, qui verbi gratia, ab inferioris aevi scriptoribus, magistri cubiculariorum, magistri ostiariorum, magistri servorum, et sic de aliis, vocati sunt. Fateor difficultatis aliquid oriri posse ex Pollionis 0692A loco quem supra laudavimus: Cum iret ad hortos nominis sui, omnia Palatina officia sequebantur. Ibant et praefecti, et magistri officiorum omnium adhibebantur: quippe cum in iis verbis intelligi, verbi gratia, non debeant magistri familiae servorum, quae in imperatoris palatio versabatur, sed magistri omnium palatinorum officiorum, id est, eorum qui officiis fungebantur in palatio. Verum respondendum credimus, vel palatina ipsa officia sub generali imperatoriae familiae nomine comprehendi; atque ita Caecilium nostrum de iis quoque egisse, cum Diocletianeae familiae ministris, ut sequentia ostendunt, disserat: vel eum potius minoris Imperatoriae familiae ministros specialiter a Palatinorum ministris distinxisse. Neque ei tunc adversari poterunt Pollionis verba, cum alter nonnisi palatinorum officiorum magistros intellectos voluerit: alter vero nonnisi magistros minoris familiae Diocletiani, qui et ipsi in palatio vixerint. All the Officers of his Household. Versio Anglica. Quasi dicas, omnes familiae suae praefectos. Confer supra 0692B Cuperum, epist. 1. Elegantius porro totum hunc locum ex Aboensi editione distinguere possis, si volueris, isto pacto: «Item judices universi, omnes denique qui erant in palatio magistri, data potestate, torquebant:» ad quae ultima verba videndus duobus locis. Baluzius.

Erant certantes quis prior aliquid inveniret. Hoc est, aliquid exprimeret ex iis qui torquebantur, quisnam auctor incendii esset. Sed nihil exquoquam audiebant, quia familia Caesaris non torquebatur, in qua erant ii occulti ministri, quorum opera palatio faces subjecerat Galerius, ut hujus facinoris invidia Christianos oneraret. Graevius .

Erant certantes. Pro certabant. Sic cap. 15: Eorum sententia in tantis rebus expectata non erat, pro non expectabatur. Nec dissimili ratione Vitruvius, lib. II, cap. 8: De lateritiis vero (parietibus) dummodo ad perpendiculum sint stantes, nihil deducitur.

Reperiebatur. Quo sensu nempe res aliqua dicitur 0692C reperiri, quando palam et comperta nobis est; ut haud ideo tamen ullum ejusmodi proprium discrimen agnoscere oporteat inter praecedens verbum invenire, et reperire hoc loco, quale nonnunquam alibi a viris doctis jure vel injuria inter utrumque verbum fuit positum. Sunt hic itaque synonyma; nec posterius noster usurparit, quam quia prius proxime adhibuerat. Confer quae ad caput 7 notavimus.

Cum familiam Caesaris nemo torqueret. Jactitantis scilicet, Christianos mali caput certo certius esse, eorumque tam nullum unquam a se admissum toleratumve fuisse inter suos domesticos, quam magnus e contrario eorumdem numerus jam diu toleraretur, et tunc temporis extaret in familia Diocletiani. Nam quin per familiam Caesaris, domesticos Galerii Caesaris intelligere oporteat, non dubitamus. Ulpianus: «Familiae appellatio servos continet: hoc est, eos qui in ministerio sunt, etiamsi liberi esse proponantur, vel alieni bona fide nobis servientes.» Et apud Terentium in Heaut. act. IV. sc. 3, Syrus:

0692D Ancillas omnes Bacchidis traduce huc ad vos propere.
Chremes vero scena sequente:

Illanccine mulierem alere cum illa familia?
La maison de Galerius. Maucroix . Ad verbum, domum Galerii: posita uti liquet, domo pro domesticis; quod nostratibus haud infrequens.— Maximians family. Tralatio anglica: hoc est, Maximiani familia, cum alia personae designatione, sed necdum satis, ut quod res est dicam, sufficienti, cum per ea tempora non unus tantum Maximianus celebris fuerit in imperio Romano, sed duo; alter Caesar, quem et ideo Maximianum Caesarem, amplioris distinctionis ergo, vocare expediverit, alter Augustus.

Aderat ipse et instabat. Il se trouvait présent à tout. Maucroix . Servata vi temporis imperfecti, et Maximianum Caesarem jam ante praesentem fuisse palam 0693A innuens. He came and stood by Diocletian. Versio anglica. Ad verbum, Venit ille et Diocletiano adstitit; ac si tunc demum Galerius advenisset, nec adfuisset prius contra quam a nobis non uno loeo superius positum est. Sed id ob nativam, inter alia, utriusque imperfecti indolem et significationem posuimus; nec quidquam videmus cur ab illa sit recedendum.

Iram inconsiderati senis deflagrare. Elegantissima haec tralatio est. Tanto vero hic loci suavior, quod de incenso palatio, atque hinc accensa ira Diocletiani sermo est. Inconsideratum autem vocat, quod ita turpiter sibi a Galerio imponi passus fuerit. Tollius .— Deflagrare. Quo videlicet sensu id verbum quandoque pro defervescere occurrit; puta in his Philippi Macedoniae regis, sedentis apud Livium judicis inter duos filios: «Interdum spes animum subibat deflagrare iras vestras, purgari suspiciones posse. To he abated.» Anglica versio nostro loco. Quasi dicas imminui decrescere, quod eodem redit. Alias certe, ut multa Ciceronis loca ostendunt, deflagrare penitus 0693B comburi sonat. Phaeton ictu fulminis deflagravit, lib. III. Offic. Et contra Antonium: Ille faces, quibus incensa L. Bellieni domus deflagravit.

Quindecim diebus interjectis. A fornitght af ter. Versio anglica, singulari linguae idiotismo. Quasi dicas, post quatuordecim noctes, vel post noctem decimam quartam.

Incendium molitus. Sic capite 37: Haec ille moliens, et 29: fugam moliebatur.

Sed (vel id) celerius animadversum. Editio Aboensis, id celerius animadversum: quae Columbi emendatio, imo, secundum virum doctum, non dubia, quia proxime praecessit sed. Verum ea ratio levissima est. Amat noster hanc particulam, illamque multis locis identidem usurpavit. Capite 23: « Sed alii super alios mittebantur, tamquam plura inventuri. Et duplicabatur semper illis non invenientibus, sed ut libuit addentibus.» Capite 25: « Sed illud excogitavit, ut Severum, qui erat aetate maturior, Augustum nuncuparet. 0693C Constantinum vero non imperatorem, sicut erat factus, sed Caesarem, etc.» Capite 27, sub finem, et initio simul sequentis, «ut non Romanum imperium, sed Daciscum cognominaretur. Post hujus fugam, cum se Maximianus alter e Gallia recepisset, habebat imperium commune cum filio. Sed juveni . . . » Ita quoque alibi.

Tunc Caesar. And then Maximian. Versio anglica, id est, tunc Maximianus. Vide dicta supra.

Medio hyemis profectione parata prorupit. At vero capite 11 dicitur Diocletianus per totam hyemem cum Galerio consilium habuisse: porro, capite 12, coepit persecutio sub finem Februarii; post 15 dies conflagravit palatium, ut proficisci non potuerit Galerius ante expletum fere Martii mensem. Sparkius, in edit Oxon. an. 1684, et ex illa poste, Cantabrigiensis.

Optimae viri docti difficultates, non gravissimae tamen, uti nec mihi novae, sed quarum frustra solutionem quaeras in versionibus, aut aliis eruditorum 0693D lucubrationibus. Maucroixius enim, verbi gratia: «César, quoique au milieu de l'hiver, précipita son départ.» Id est, «Caesaris, quamvis medio hiemis, subitus fuit discessus et praeceps profectio;» et simili pacto tralatio anglica: «Maximian, tho it was in the midst of winter, left Nicomedia on the same day in which this second fire was raised, protesting, etc.» Hoc est, «Maximianus, quamvis media ageretur hiems, Nicomediam eo ipso die reliquit, quo secundum illud incendium conflatum est.» Quae, ut vides, propositos nodos potius stringunt quam expediunt. Distinguendum, quo evanescant: Tunc Caesar medio hyemis profectione parata, prorupit, eodem die contestans, etc. Sensus est: Tum Caesar, qui per mediam hiemem omnia quae ad profectionem opus erant, pessima mente clanculum parari curaverat, quasi de improviso prorupit: quin et hanc simul causam cur crumperet scelerate afferens, quod nollet vivus 0694A ardere, cum jam ante illud incendium constituisset abire Nicomedia. Adde dicta ad caput 17.