Caput XV.

Imperator. Is nempe qui vere, imo et ἐξόχως imperator erat; Diocletianus, uno verbo, sicut suo nomine in antecedenti capite nuncupatus est. Quod non monerem, nisi ibidem quoque praecessisset, duos imperatores domi suae pene vivos esse combustos: hoc est, nisi se quoque Maximianus Caesar imperatorem is verbis vocasset. Nec siquidem flexus est imperator, ut accommodaret assensum, dixit pariter hic scriptor de Diocletiano, capite 11, etsi, secundum eumdem capite 7, jam tunc temporis Diocletianus tres participes regni sui fecisset, atque unum ex illis imperatorem, Maximianum scilicet Herculium. Sed is tandem non fuit nisi Diocletiani secundarius. Confer Episcopum Meld. ad initium, cap. XIII Apoc.

Jam non in domesticos tantum. Eusebius, lib. VIII, cap. 6, confirmat quod scribit Lactantius Diocletianum 0694B in domesticos saeviisse. Pagius , ad an. 302, num. 8.

Sed in omnes. Hoc est, in omnia genera personarum, seu hominum, ut optime interpretes.— Filiam Valeriam conjugemque Priscam sacrificio pollui coegit. Erant ergo Christianae. Sic certe acta sancti Marcelli et Passio sanctae Suzannae, in quibus Diocletiani uxor Serena vocatur, filia vero Arthemia. Fuerunt forsan binomines. De quo viderint eruditi. Colomesius .—Ex Lactantii verbis discimus tam uxorem Diocletiani Priscam, cujus etiam nomen ignorabamus, quam Valeriam ejus filiam et Galerii Maximiani conjugem christianas fuisse . . . Atque id quidem Eusebius, lib. VIII, cap. 1, indicarat, sed verbis obscurioribus, et ab ejus interpretibus plerumque non intellectis. Haec ejus verba: Τί δεῖ περὶ τῶν κατὰ τοὺς βασιλικοὺς λέγειν οἴκους, καὶ τῶν ἐπὶ πᾶσιν ἀρχόντῶν οἳ τοῖς οἰκείοις εἰς πρόσωπον ἐπὶ τῷ θεὶῳ παῤῥησιαζομένοις λόγῳ τε καὶ βίῳ, συνεχώρουν γαμεταῖς καὶ παισὶ καὶ οἰκέταις, μονονουχὶ καὶ ἐγκαυχάσθαι ἐπὶ τῇ 0694C παῤῥησὶα τὴς πίστεως ἐπιτρέποντες. Pagius , ad an. 302, num. 7 et 8.

Valeriam. Valeria, Diocletiani, ex uxore Prisca filia, Galerio Maximiano juncta fuit matrimonio anno 292, aetatis suae, ut minimum, duodecimo. Quamdiu supervixisse Galerio constat, ut observavit Baluzius, vir doctissimus, in notis ad librum Lactantii, de Mort. Persec., cap. 15 . . . Imo tam Valeria, quam Prisca, Maximiano Augusto, anno 313 extincto, superstites fuerunt, ut infra ex eodem Lactantio, cap. 50, demonstrabo. Pagius , ad an. Chr. 294, num. 2 et 3.— Priscam. Prisca Diocletiano nupsit antequam is fieret imperator: cum Valeria, sicut jam dictum, Galerio Maximiano juncta matrimonio sit anno 292, aetatis suae, ut minimum, duodecimo. Vixisse autem tum Priscam, matrem ejus, hinc certo colligitur, quod diu postea superstes fuit; et anno tantum 313 extincta est, post victoriam quam Licinius de Maximiano reportavit. Certum quoque Diocletianum toto principatus sui tempore aliam uxorem non habuisse 0694D quam Priscam, quidquid in contrarium ex nonnullis sanctorum actis posuerint Baronius, Henschenius et Papebrochius; qui nempe librum Lactantii de Mort. Pers. non viderant. Pagius , ad an. Chr. 294, num. 3.—Filiam Valeriam conjugemque Priscam, etc. Illustrantur egregie quae de duabus hisce Augustis illustris Cuperus ad cap. 1 notavit, illis Lactantii, lib. V, cap. 13: «Quoniam peccare homines et inquinari possunt: averti autem non possunt a Deo; valet enim vi sua veritas.» Ubi et mox sequuntur quae huic loco quoque lucem afferunt: «Nam et in hoc quoque malitia illorum convincitur, qui evertisse se funditus religionem Dei opinantur, si homines inquinaverint: cum et Deo satisfacere liceat, et nullus sit tam malus Dei cultor, qui data facultate ad placandum Deum non revertatur, et quidem devotione majori. Peccati enim conscientia, et metus poenae religiosiorem facit; et semper multo firmior est fides quam 0695A reponit poenitentia.» Ita ut Valeria et Prisca in hunc numerum referendae videantur poenitentiam agentium, quandoquidem eas Diocletianus vi ad thus aris imponendum coegerat. Egregia vero sunt quae ibidem statim noster subjicit: «Si ergo, inquit, ipsi, cum deos sibi arbitrantur iratos, tamen donis et sacrificiis et odoribus placari eos credunt, quid est tandem quod Deum nostrum tam immitem, tam implacabilem putent, ut videatur is jam christianus esse non posse, qui diis eorum coactus invitusque libaverit? nisi forte contaminatos semel putant animum translaturos, ut sua sponte jam facere incipiant quod per tormenta fecerunt.» Vide infra de novo Maximiani instituto, cap. 37. Tollius .

Adde Cuperum, in epistola quam proxime ante nostras notas reperies.

Eunuchi necati. Inter quos erat Petrus, qui ἀπρὶξ ἐχόμενος τῆς προθέσεως, ἐν αὐταῖς ταῖς βασάνοις νικηφόρος ἀπέδωκε τὴν ψυχήν. Editiones Ox. et Cant. ex Eusebio, lib. VIII Hist. Eccl., cap. 6.

0695B Per quos palatium et ipse ante constabat. Locus obscurus. Allix . Imo, si quid judico, corruptus; et legendum forte, per quos palatium, et ipse ante, conflabat, eo sensu quo nostratibus dicere familiare est: Il ne respire que par lui; ad verbum, non respirat nisi per illum; de homine scilicet qui non per se, sed per alium vivere videtur, tanta est illius ad alterum applicatio, et, ut ita dicam, vivificatio prioris per posteriorem. Conflare certe, proprie loquendo, simul flare est. Glossarium vetus, Conflare, συμπνέειν. Et flare, pro animam eam, quae ducta est spiritu, respirare et efflare, dixerunt Latini. Plautus in Mostellaria:

Heus tu, si verbum hoc cogitare voles,
Simul flare sorbereque haud facile est.
Palatium, si haec arrideant, fuerit pro Palatinis, seu hominibus ad Diocletiani palatium pertinentibus, positum; quomodo tot locis apud priscos oppidum pro oppidanis, domum pro domesticis, regnum pro regni incolis, et si quae similia sunt.— Dont les conseils lui 0695C avaient été si utiles. Maucroix . Id est, quorum consilia fuerant ei adeo utilia.— By whose directions the whole affairs of the palace had been conducted before this Edict. Anglica versio. Quasi dicas, quorum opera et moderamine ante illud edictum cuncta palatii negotia administrabantur.

Comprehensi presbyteri ac ministri. Ejusmodi comprehensionis meminit noster superius, capite 3, ubi de Domino nostro Jesu Christo a Judaeis, ut in ipsum animadverterint, comprehenso: Congregavit, inquit, discipulos quos metus comprehensionis ejus in fugam verterat. Cicero, Philipp. 2: Cum comprehensio sontium, mea: animadversio, Senatus fuerit.—On arrêtait les prêtres et les ministres de l'autel. Maucroix . Ad verbum: Comprehensi presbyteri ac ministri altaris. Sed altaris nulla mentio apud nostrum, et tam bene mensae supplere potuisset clarissimus canonicus, si quo fuisset opus supplemento. Chrysostomus, Homil. 3, in epist. ad Ephes.: Πῶς ἔμεινας, καὶ οὐ μετέχεις τῆς τραπέζης; Quomodo mansisti, neque tamen mensae 0695D fis particeps? Imo, interrogate eos, aiebat Basilius Magnus, ep. 73, de illis loquens qui se ante aliquot annos pro Orthodoxis gesserant, si jam orthodoxus est Basilides . . . quare cum Dardania redirent, altaria ipsius in agro Gangrenorum subverterint, mensasque suas substituerint. Ἐρωτήσατε οὖν αὐτοὺς, εἰ ὀρθόδοξος νῦν Βασιλείδης, ὁ κοινωνικὸς Ἐκδικίου, διὰ τί ἀπὸ Δαρδανίας ἐπανιόντες, τὰ θυσιαστήρια ἐκεινοῦ ἐν τῇ χώρα τῶν Γαγγρηνῶν κατέστρεφον, καὶ ἑαυτῶν τράπεζας ἐτιθεσαν. Ac si usus saeculo IV invaluisset, ut sacrae Haereticorum mensae, θυσιαστήρια seu altaria, Orthodoxorum vero simpliciter τράπεζαι et mensae vocarentur: quod nolim tamen a me affirmatum. Unice volo Maucroixium nullam habuisse causam cur nomen potius altaris quam mensae suppleret in nostro loco, quin nec cur alterutrum, cum ministri de quibus agitur, sine controversia diaconi sint, et diaconi a Patribus modo episcopatus et Ecclesiae ministri, modo ministri 0696A Dei, modo ministri Christi, et quandoque etiam simplicissimo nomine ministri appellati sint, ut mox patebit.— Presbyteri ac ministri. Presbyteris and deacons. Versio anglica. Id est, presbyteri et diaconi.—Rectissime. Vide Cangium in Glossario, voce Minister, ubi inter caetera quae profert exempla, hoc insigne e Commodiani carmine inscripto, Ministris.

Ministerium Christi Zacones, ( id est
Diacones, seu quod magis latinum,
Diaconi), exercete caste;
Idcirco ministri facite praecepta magistri, etc.

Et sine ulla probatione ad confessionem damnati. Et sans preuve ni confession. Maucroix . Id est, et sine ulla probatione aut confessione. Quae, uti liquet, emendatio non soli viro clarissimo, sed aliis quoque in animum venit.— Ad confessionem. Lege aut confessione. Notum quid in jure sint confessi rei; et sine confessione damnari neminem solere. Tollius .—Emendo, aut confessione. Gale .—Cum bona doctissimorum virorum venia, mendum mihi alibi cubat; 0696B et pro sine ulla probatione, legendum censeo sine ulla prolatione; hoc est, procrastinatione, seu ἀναβολῇ Plantus in Mil. Glor.:

Facile est: trecentae possunt causae colligi,
Non domi est, abiit ambulatum, dormit, ornatur, lavat,
Prandet, potat, occupata'st, opera non est, non potest:
Quantumvis prolationum, dum modo nunc prima via
Inducamus . . .
Ad quem locum merito Taubmannus: Quantumvis prolationum, procrastinationum, ἀναβολῶν. Nota etiam Ciceronis in epistolis ad Atticum rerum prolatio, pro negotiorum suspensione. Sed quid erit tandem sine ulla mora vel procrastinatione ad confessionem damnari? Facilis responsio. Presbyteri, verbi gratia, qui comprehendebantur, statim atque se presbyteros esse confessi erant, nulla interposita mora damnabantur. Hoc fuit damnari ad confessionem. Neque alio dicendi genere Christus apud Matthaeum XII, 41, narrat 0696C Ninivitas εἰς τὸ κήρυγμα Ἰωνᾶ μετανοῆσαι; hoc est: ad Jonae praedicationem poenituisse. Vel si tu nunc forte, quod olim cogitaveramus, et nobis jam minus arridet, mavis, Damnari ad confessionem est damnari ad martyrium, quia, ut optime monuit et variis auctoritatibus probavit Cangius: «Confessores etiam dicti olim, qui martyrio vitam pro Christo, quem palam confessi et contestati sunt, finierunt.» Quod adeo verum, ut inde, secundum caeremoniale episcop. lib. I, cap. 12: «locus qui in plerisque ecclesiis sub altari majore esse solet, ubi sanctorum martyrum corpora requiescunt,» non martyrium duntaxat, sed et confessio vocetur. Qui martyrium, inquit, seu confessio appellatur, etc.

Cum omnibus suis. De simili phrasi diximus supra quid nobis videretur. Hic vero latius patet illius significatio quam antea. Ibi quippe non liberi, aut uxores, sed omnes ad summum domestici intelligendi erant: hic autem, ut e sequentibus colligendum, domestici, et alii usurper; qui quid sint, nisi 0696D uxores et liberi?

Deducebantur. Melius, ducebantur, ut saepe alibi. Tollius .—Favet in primis hic locus capitis 51: «Ductae igitur mulieres cum ingenti spectaculo et miseratione tanti casus ad supplicium.» Nam et ii, de quibus nunc noster loquitur, ad supplicium ducebantur, ut ex proximis liquet: «Omnis sexus et aetatis homines ad exustionem rapti.» Sed cum nihilominus apud idoneos auctores deducere in carcerem, deducere ad extremum casum, et ejusmodi alia occurrant, haud sollicitanda forte lectio ordinaria. Proprie utique, si veterem nostram de toto loco sententiam praeferendam duxeris, subaudiendum ἀπὸ τοῦ κοινοῦ ante alterutram scripturam, ad confessionem, id est, ad martyrium. Nec dissimili sensu Interpretes: On les faisait passer par les mains des bourreaux. Maucroix . were condemned and executed. Versio anglica. Sed nos quidem credimus hodie ipsummet deducebantur 0697A accipi recte posse pro deducebantur ad supplicium. Vide dicta ad haec verba, cap. 40. sub finem, ita mediae inter Cuneos, etc.

Omnis sexus et aetatis homines, etc. Locus, quantum ad historiae seriem, intellectu difficillimus, ni quemadmodum, secundum eruditos, in isto commate Apocal. cap. XVIII, 13, καὶ κτήνη, καὶ πρόβατα, καὶ ἵππων, καὶ ῥαίδων, καὶ σωμάτων, καὶ ψυχὰς ἀνθρώπων; ἄνθρωποι, ad verbum homines, distinguntur a σώμασι, tamquam liberae conditionis homines a mancipiis: ita hic, per omnis sexus et aetatis homines, cunctas intelligamus personas conditionis liberae, quae ad familiam presbyterorum ac diaconorum quorum noster coepit mentionem facere, pertinebant, singulasque adeo a domesticis, de quibus idem paulo post, diversas: ut nunc nempe persecutionis historiam continuando, et quomodo presbyteri ac ministri ad martyrium cum omnibus suis ducti sint, accuratius explicando, inquiat, «presbyteros ac diaconos cum uxoribus suis, liberisque cujusvis sexus et aetatis, ad 0697B exustionem raptos esse et catervatim combustos» paulo post vero de eorumdem domesticis, illos, ligatis ad collum molaribus, fuisse mari mersos; deinceps autem de caetero Nicomediensium populo, persecutionem in eum atque violenter incubuisse; ac denique de provinciis, quae seni Maximiano parebant vel Constantio, saevitum quoque fuisse in illis, sive contra Christi servos, sive contra eorum conventicula, non minus quam Nicomediae, jubente altero, altero tantum connivente.

Et gregatim, etc. Ita videtur legendum: At gregatim circumdato igni ambiebantur domestici, et alligatis, etc. Edit. Ox. et Cant.—Lege, sed gregatim; et distingue post ambiebantur. Simile quid noster habet lib. V, C. XI: Sicut unus in Phrygia, qui universum populum cum ipso pariter conventiculo concremavit. Tollius .

Et gregatim. Τὸ et ex set, pro sed, ortum credo, estque, meo animo, totus hic locus ita constituendus: 0697C «Nec singuli, quoniam tanta erat multitudo, sed gregatim circumdato igni ambiebantur; domestici (alligatis ad collum molaribus) mari mergebantur.» Gale .

Domestici. Their servants. Versio anglica. Ad verbum, Eorum servi aut famuli: quod quae jam ponebamus in eo valide firmat, quod neque vir doctissimus cogitandum esse hoc loco de imperatoris domesticis putaverit. Videtur enim caeteroqui non presbyterorum et diaconorum, sed aliorum hominum domesticos intellexisse. Some presbyters and deacons were seised on . . . Persons of all ages and of both sexes were burnt . . . and their servants were cast into the sea.

Alligatis ad collum molaribus, mari mergebantur. Supplicio itaque, quod Palaestinis peculiare non fuit, uti falso posuit Hieronymus ad Matt. XVIII, 6, itemque post illum Casaubonus, saltem quod ad καταποντισμοῦ modum: sed quod recte vir doctissimus ostendit e Polybio, non fuisse inter gravissima putatum a Graecis. Hieronymi verba sunt. «Quod autem 0697D dixit: Expedit ei ut suspendatur mola asinaria in collo ejus, secundum ritum provinciae loquitur, quo majorum criminum ista apud veteres Judaeos poena fuerit, ut in profundum, ligato saxo, demergerentur.» Locus vero Casauboni est: «Matt. XVIII, 6. Καὶ καταποντισθῇ ἐν τῷ πελάγει. Quod notat D. Hieronymus, peculiare Palaestinis supplicium hic intelligi τὸν καταποντισμὸν, non ita accipiendum est, quasi aliae gentes eo supplicio non uterentur, sed ad καταποντισμοῦ modum potius referendum, qui hic indicatur; nam fuisse usos Graecos hoc supplicii genere erga sceleratissimos homines, apparet satis ex Historiis. Diodorus Siculus, l. XVI: Ὁ δὲ Φίλιππος τὸν μὲν Ὀνόμαρχον ἐκρήμασε, τοὺς δέ ἄλλους ὡς ἰεροσύλους κατεπότισε. Ratio vero et motus fuit alius, quam apud Palaestinos. Non enim saxum collo alligabant Graeci, sed sontem in plumbeum vas conjiciebant: quod ex Athenaei hoc loco didicimus, libr. XIV: Πάτροκλος 0698A οὖν ὁ τοῦ Πτολεμαίου στρατηγὸς ἐν Καύνῳ τῇ νήσῳ λαβὼν αὐτὸν, καὶ εἰς μολιβδίνην κεραμίδα ἐμβαλὼν, καὶ ἀναγαγὼν εἰς τὸ πέλαγος κατεπόντισε. Non fuisse porro habitum hoc supplicium inter gravissima, docet Polybius, lib. II. Ἀλλ᾽ ὅμως τοιοῦτος ὣν οὐδενὸς ἔτυχε δεινοῦ, πλὴν τοῦ καταποντισθῆναι διὰ τῶν ὲν ταῖς Κεγχρέαις πεπραγμένων.» Etiam Graeci igitur, quod non putabat Hieronymus, et saxo ad collum alligato, contra quam credidit Casaubonus, sontes suos quandoque mari mergebant.

In caeterum populum. In all other places. Versio anglica. Hoc est, in omnibus aliis locis.—Malo de caetero Nicomediae populo, qui Christum quidem coleret, accipere.

Pleni carceres erant. Iis nempe quos ad sacrificia coegerant; id est, quos viderant magnopere renuisse, et inde Christianae fidei addictissimos esse cognoverant.

Les prisons étoient pleines de misérables. Maucroix . Ad verbum, Pleni carceres erant miseris.

0698B Ne cui temere, etc. Hoc est, ne cui non perspecto et cognito jus diceretur. Et videnda hic acta Crisp. apud Mabillon. Annal. vol. III, p. 423. Gale .—Edicto, cujus noster capite 13 mentionem fecit, cautum inter alia fuerat, ut Christiani non de injuria, non de adulterio, non de rebus ablatis agere possent. Hinc illud, quod jam prae manibus habemus, ortum arbitror, et ne cui temere jus diceretur, id est, et ne cujus forte Christiani causam Judices imprudenter audirent ac dijudicarent. Assentitur planissime Maucroixius: De peur que sans y penser on ne leur rendit justice; quin et obscurius versio anglica: And that noman migth have the benefit of the Law that was not a Heathen.

In secretariis. In curiis judicialibus. Ed. ox. et Cant.— In the very Courts if Justice. Tralatio anglica, eodem sensu.— Dans les Greffes. Maucroix .—Male. Secretaria enim fuerunt proprie loca, in quibus judices de causis civilibus, vel criminalibus cognoscebant, 0698C sedebantque: cum ibidem ex altercantibus alii sederent, alii starent, pro personarum dignitate, aut vilitate. Codex, lib. III, tit. 24, l. 3: «Sedendi quoque in aliqua secretarii parte, quae Judicibus inferior, altercantibus vero superior esse videatur, habituro licentiam; et § ult. Sedendi, cum celebratur cognitio (querimoniae criminalis) in secretariis judicantium jus consequantur.

Ut litigatores prius sacrificarent, atque ita, etc. Poscunt omnino cum adverbium ordinis prius, tum liquidi sensus ratio, ut hic τὸ ita non pro ea ratione, hoc modo, vel similibus, sicuti vulgo solet, sumatur, sed pro deinde, Graece εἶτα, vel ἔπειτα. Quid esset enim, ut litigatores prius sacrificarent, atque suas causas, ita sacrificando, dicerent? Poterantne, inquam, causas suas sacrificando dicere? Et quorsum etiam τὸ prius, quod, ut jam dictum, adverbium ordinis est, inseruisse in hanc phrasin, positae arae, ut litigatores prius sacrificarent, si vel inter sacrificandum dicendae causae fuerunt, ac non potius 0698D postea? Positae igitur manifesto, ut prius, id est, ante omnia, litigantes falsis numinibus thus, aut aliud quidpiam sacrificarent, ac deinde causas suas, peractis jam sacrificiis, orarent. Neque aliter in fine capitis 47. «Ita vestem resumpsit, pro deinde vestem, scilicet purpuream, resumere ausus est: disertius vero capite 49. Sed prius cibo se infersit, ac vino ingurgitavit, ut solent hi, qui hoc ultimo se facere arbitrantur. Et sic hausit venenum; hoc est, et postea, vel deinde venenum hausit.» Accedat, confirmationis ergo, Act. locus XXVIII, 14, qui et ipse ex istis illustrandus: ἤλθομεν εἰς Ποτιόλους, οὗ ἑυρόντες ἀδελφοὺς, παρεκληθήμην ἐπ᾽ αὐτοῖς ἐπιμεῖναι ἡμέρας ἐπτὰ, καὶ οὔτως εἰς τὴν Ρώμην ἠλθομεν. Id est, Venimus Puteolos, ubi repertis fratribus, rogati sumus, ut maneremus apud eos diebus septem. Et deinde venimus Romam; non ut vulgata: Et sic Romam venimus; nisi τῷ sic vis quoque τοῦ deinde tribuatur. Accedat 0699A rursum hoc comma prioris Epist. ad Cor. XI, 28: δοκιμαζήτω δὴ ἄνθρωπος ἑαυτὸν, καὶ οὔτως ἐκ τοῦ ἄρτου ἐσθιέτω. Ubi pariter nova ratione vertendum: Exploret autem quisquis se, et deinde de pane illo edat. Accedat denique, ne plura nunc adducam, istud quoque primae ad Thess. IV, 17: Ἔπειτα ἡμεῖς οἱ ζῶντες, οἱ περιλειπόμενοι, ἅμα σὺν αὐτοῖς ἁρπαγησόμεθα ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντησιν τοῦ κυρίου εἰς ἄερα, καὶ οὔτως πάντοτε σὺν κυρίῳ ἐσόμεθα. Hoc est, si recte interpretari voluerimus: «Deinde nos vivi, qui reliqui erimus, rapiemur simul cum eis in nubes, in occursum Domini in aera; et postea semper cum Domino erimus:» quae et vis versionis Aethiopicae.

Et jam litterae ad Maximianum atque Constantium commeaverant, ut eadem facerent. Verum itaque est, edictum prius in civitate regia, quam in aliis imperii urbibus, imo prius in Oriente, quam in Occidente propositum fuisse. Pagius , ad ann. Christi 502, num. 7.—Ad Maximianum. Mirum, ni noster, qui mox hunc ipsum Maximianum, distinctionis causa, senem 0699B Maximianum nuncupabit; eumdem hic, loco multo convenientiore, similis discriminis gratia, senem quoque cognominaverit, vel potius Herculium, aut Augustum. Non intelligitur certe alius quisquam Maximianus, nisi qui istis nominibus notus est.— Ad Maximianum. To the other Emperour. Versio Anglica. Id est, ad alterum imperatorem.

Expectata non erat. Hoc est, non expectabatur, uti jam dictum supra ad similem locum.

Ne dissentire a majorum praeceptis, etc. Breviter dictum, pro ne videretur dissentire a praeceptis majorum, hoc est, ab iis quae Diocletianus imperator, et Maximianus pariter Augustus (uterque Constantio, qui mere per ea tempora Caesar erat, majores) praecipiebant fieri in provinciis sibi subjectis. Nam ut ea potius, quae iidem imperatores, vel Diocletianus imperator, et Maximianus Caesar, Constantio Caesari praeceperint, intelligamus, a rectae rationis dictamine alienum est. Primo, quia nuspiam legitur 0699C Maximianus Augustus Constantio mandasse per litteras, ut eadem secum faceret. Secundo autem, quia tantum aberat ut tunc temporis Maximianus Caesar Constantio Caesare major esset in imperio Romano, ut contra eo ipso, quod erant ambo Caesares, essent aequales. Interpretes difficultatem declinarunt. «Pour Constance, de peur qu'on ne crût qu'il n'approuvât la résolution des empereurs. Maucroix .»— But Constance, that he might not seem to dissent from those that wero in rank abovehim. Versio anglica.

Conventicula. Conventiculi et Conventiculorum vocabula, quae nunc dierum odiosissima sunt, et proprie olim de haereticis dicta esse, posuit incaute clarissimus Cangius, interdum etiam loca coetuum civilium, aut ecclesiasticorum melioris notae, uti hic, vel coetus ipsos sonarunt. De civilibus, Cicero pro Domo sua: «Quoniam plebi quoque urbanae majores nostri conventicula, et quasi consilia quaedam esse voluerunt. Idem pro Sextio: Qui primi virtute, et consilio praestanti extiterunt, ii, perspecto genere 0699D humanae docilitatis atque ingenii, dissipatos unum in locum congregarunt . . . tum res communem utilitatem continentes, quas publicas appellamus, tum conventicula hominum, quae postea civitates nominatae sunt, tum domicilia conjuncta, quas urbes dicimus, invento, et divino, et humano jure, moenibus sepserunt.» De Ecclesiasticis vero, ne plures laudem, Lactantius, lib. V Institut., cap. 11: «Aliqui ad (justos) occidendum praecipites extiterunt, sicut unus in Phrygia, qui universum populum cum ipso pariter conventiculo concremavit.» Merito itaque hic loci Maucroixii versio: quelques églises, aliquot ecclesias; anglica autem: the houses where the Christians held their Assemblies; domus, in quibus Christiani suos coetus celebrarunt.

Dirui passus est. A populo nimirum, vel a praefectis. Unde Lactantius, cap. 24, de Constantino jam Augusto loquens: «Suscepto imperio, Constantinus 0700A Augustus nihil egit prius quam Christianos cultui ac Deo suo reddere. Haec fuit prima ejus sanctio sanctae Religionis restituta.» Nam, ut recte observat Dodwellus in Dissertatione XI Cyprianica, quae est de Paucitate martyrum, num. 75, nihil habuit agendum Constantinus, si nihil fuisset a patro ejus Constantio in Christianorum causa innovatum. Quare verum est quod scribit Lactantius: «Constantius, ne dissentire a majorum praeceptis videretur, conventicula; id est, parietes qui restitui poterant, dirui passus est. Pagius , ad annum Christi 302, num. 7 et 8.

Verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit. Non accensendus ergo saevissimis primaevae Ecclesiae persecutoribus sicut haud pridem a clarissimo episcopo Meldensi Bossueto saepius factum, cum per septem κεφαλὰς cap. XIII Apocal. et septem βασιλεῖς cap. XVII, hanc imperatorum Romanorum pleiadem, uti persecutorum, hac aut illa de causa notabilium, intelligendam esse scriberet, Diocletianum, 0700B Maximianum Herculium, Constantium Chlorum, Galerium Maximianum, Maxentium, filium primi Maximiani, et Licinium. Sed audiat, se a magno suarum partium Critico et Historico simul, sub Baronii nomine, confutari.

Existimavit Baronius, durante persecutione, Gallias martyrum sanguine exundasse. Certum tamen videtur, eam in illis, ubi Constantius imperabat, locum non habuisse, id enim diserte affirmat Lactantius de Mortibus Persecutorum, cap. 15, etc. Pagius , ad annum Christi 303, num. 7.—Adde eumdem ibid. num. 8, in quo reclamantes in contrarium historias conciliat.