Caput XIX.

Proceditur, etc. Hoc est, cum magna pompa, et quales, verbi gratia, in consulum processibus spectari solebant, exierunt Nicomedia Diocletianus et 0719D Galerius Maximianus prima die maii, versus locum, de quo mox noster post paucula. Confer Cuperum, ad procederet consul. Proceditur, pro procedunt; principes nempe modo nominati cum suis. Sic in sequentibus, Eo pergitur, pro eo pergunt, simili sensu; et sub finem capitis, Tum descenditur, pro Tum descendunt: quibus alia multa possent adjici.— Tout étant arrêté, le premier de mai l'on en vint à l'exécution. Maucroix . Quasi dicas, quod ita constituerant, kalendis maiis ad rem contulerunt.— All things being thus concerted in secret, on the first of may this great affair came to be declared. Versio anglica. Ac si nunc latina sint, quae cum ea ratione secreto constituta fuissent, kalendis maiis aperte ac palam facta sunt. Quorum sensuum vereor valde ut alteruter possit placere.

Constantinum omnes intuebantur. In ipso nempe processu, hoc est, dum iter adhuc haberetur in locum 0720A proxime describendum, sparso in vulgus rumore, novos ea die Caesares creatum iri. Atque omnes hic, ut alibi saepius, sunt plerique omnes: nisi quod nunc intelliguntur plerique omnes eorum qui comitabantur principes, et illos eo, quo pergebant, deducebant.

Nulla erat dubitatio. Quin scilicet Constantinus fieret Caesar; quod novum nimiae brevitatis exemplum in hoc scriptore, recteque adeo vitatum ab interpretibus. Personne ne doutait de son élévation. Maucroix .— Not doubting but the nomination must fall on him. Tralatio anglica.

Priores militum. Imo, primores militum, ut capite 21, primores etiam civitatum, etc. Gale et Columbus.

Extra civitatem. Extra Nicomediam. Maucroixii versio. Quod Pagius firmat.

In cujus summo Maximianus ipse purpuram sumpserat. Id est, Maximianus Herculius, qui usque ad annum 286, Caesar fuerat, et eo anno, rerum publicarum necessitate exigente, Augustus dictus, et 0720B tribunitia potestate exornatus, ut ex antiquis lapidibus constat. Facta ea nuncupatio die kalendis aprilis, ut in Fastis Idacii legitur, idque Nicomediae extra civitatem ad millia fere tria, ut nos docet Lactantius, libro de Mortibus Persecutor. capite 19, ubi de abdicatione Diocletiani et ejusdem Herculii loquens, ait: «Erat locus altus extra civitatem ad millia fere tria, in cujus summo Maximianus ipse purpuram sumpserat, etc.» Prope Nicomediam itaque ea nuncupatio facta, ut, antequam liber de Mortibus Persecutorum lucem vidisset, collegerat clarissimus Norisius ex l. 6, De fide instrum. dat. Nicomediae 13 kalendas februarias Maximo II, et Aquilino: hoc nempe anno 286 quo Maximianum kalendas aprilis Diocletianus Nicomediae in Hibernis morans, ac bellum adversus Persas ibidem adornans Augustum renuntiavit. Pagius , ad an. Chr. 286, num. 2.

Maximianus ipse. Id est, Armentarius. Edit. Oxon. 0720C et Cant. Quae proinde non Maximianum Herculium cum Pagio et Norisio, sed Galerium cum Maucroixio intellexerunt. Vide, ut nostri breviloquentia eruditos in contrarias partes egerit; quamque adeo vere scripserit Horatius: Brevis esse laboro; obscurus fio. In Maucroixii revera tralatione ne nomen quidem Maximiani cernitur, verum unica Galerii appellatio. Au haut de laquelle Galérius avait été honoré de la pourpre.

Purpuram. Adjicit versio anglica, imperatoriam; the imperial purple, sive eo tantum consilio, ut hic loci de Herculio Maximiano imperatore sermonem esse sciamus, non de Galerio Maximiano Caesare; sive simul aliquid discriminis ponendo inter imperatorum purpuram, et purpuram Caesarum.

Cum Jovis signo. Id est, cum Jovis statua. Ambo interpretes, a quibus merito non alius abit Cuperus.

Concio militum convocatur, inquit senex, etc. Locus indubie mendosus, et cujus correctio multiplici ratione a viris doctis tentata, ut nostro modo exhibemus:

0720D Concio militum convocatur. In qua senex cum lacrymis alloquitur milites. Edit. Aboensis.— Convocatur. Recipit senex cum lacrymis. Alloquitur. Anonymus ad Col.— Convocatur. Consurgit senex cum lacrymis; alloquitur. Tollius .— Convocetur, inquit senex cum lacrymis. Alloquitur. Gale .

Inquit senex. Alii (nimirum Columbus) in qua senex, scilicet concione: sed verbum asyndeton desideratur, uti narratio postulat. Lege igitur, consurgit senex. Tollius .—Qui aliter, credo, pronuntiasset, si ultimam conjecturam vidisset.

Alloquitur milites se, etc. Potius, alloquitur milites, se invalidum esse . . . Gale .—Posita caeteroqui, quam nunc representabamus, distinctione post lacrymis.

Requiem post labores petere. Elegantius, puto, fuisset, se requiem, etc. Mirumque ni τὸ se a postrema praecedentis vocis syllaba fuerit absorptum.

0721A Summa omnium expectatio quid, etc. Distinguit editio Aboensis, Summa omnium expectatio, quid afferret; quo et pacto interpungebat clar. Galeus.

Pronuntiat Severum et Maximianum Caesares. Severus et Maximinus anno CCCV Caesares nuncupati sunt, non vero anno currenti (306), ut ex iis, quae anno 304, diximus, certum redditur. Praeterea ea creatio non in Italia, ut perperam Socrates, quem Baronius sequitur, sed Nicomediae facta, ut ibidem ex Lactantio lib. de Mortibus Persecutorum ostendi. Una itaque eademque die, scilicet kalendis maiis anni 305 Diocletianus et Herculius abdicarunt, et Galerius ac Constantius Augusti, Severus vero ac Maximinus Caesares appellati, ut eo in loco demonstratum. Errarunt tam Socrates et Theophanes, quam Eutropius, qui scribunt, Galerium utrumque non creasse, nisi postquam in Italiam adventavit. Errat et Idacius in Chronico, dum abdicationem anno 304, kalendis aprilis factam dicit, quae omnia 0721B ex iis, quae jam in medium attulimus, certa sunt. Pagius , ad an. Ch. 306, num. 4.—Adde eumdem ad an. 304, num. 5 et 6, itemque Baluz.

Obstupefiunt omnes in tribunali. Constantinus astabat susum. Mea sententia, longe melius cum Columbo atque anglica versione post omnes, simul vero nobiscum post astabat distinxeris, in hunc modum: Obstupefiunt omnes. In tribunali Constantinus astabat. Sus . . . . . Ratio prioris distinctionis videri ex parte potest apud Columb., ex parte autem, hujus capitis initio his verbis: Constantinum omnes intuebantur . . . . . Milites qui aderant, et priores militum electi et acciti ex legionibus, in hunc unum intenti gaudebant, etc. Posterioris rationem proxime subjicimus.

Susum. In superiori parte. Susum veteres dicebant, pro sursum. Edit. Ox. et Cant. post Baluzium ex Dufresnio.— Susum. An sursum? Id probabile. Allix .— Susum. Ita Veteres, pro sursum. Pagius .—Mihi neque astabat susum, neque astabat sursum legi posse 0721C videtur. Quoniam si alterutrum, legeretur, adstitisset ergo Constantinus in superiori parte tribunalis, uti explicant. At quomodo potuisset ibi obstaculo esse, ne Daia, qui Galerio Maximiano a tergo erat, in medium protraheretur? Repelli enim oportuit Constantinum, quo id fieret, pergente mox nostro: In conspectu omnium Maximianus manum retrorsum extendens protraxit a tergo Daiam, Constantino repulso, etc. . . . . constituit in medium. Patet omnino, Constantinum nequaquam in superiori parte tribunalis, ut viri docti per suum susum vel sursum intelligunt, adstitisse: sed adstitisse proprie, id est, dextrum vel sinistrum Maximiani nostri latus clausisse; adeo ut Daia, qui a tergo aderat, non posset commode in medium protrahi, nisi repulso prius Constantino. Praeter quam quod, cum superiorem tribunalis partem memorant, planissime innuunt tribunale fuisse declive, seu devexum, et in anteriori portione Diocletianum sedisse vel stetisse cum Galerio, a tergo vero Daiam. Quae hypothesis non allatam 0721D tantum difficultatem plurimum auget, sed inde prorsus improbabilis est, quod, ut res sunt, palam sit, Diocletianum non alibi purpuram deposuisse, quam ubi Maximianus ipse sumpserat, de quocumque tandem Maximiano volueris intelligere. At, quod jam vidimus, sumpserat illam alteruter Maximianus in summo loci alti, tribus millibus a civitate distantis; eodemque, ut novi Caesares pronuntiarentur, perrectum est: ibidemque adeo tribunale non declive sane constructum, sed pro situ loci rectum planumque, absque omni parte superiori vel inferiori. Debet ergo τὸ susum schedae veteris connecti, quale est, cum sequentibus, si quis ex illo sensus confici possit, quod non credo; vel in aliquid aliud mutari, secundum exempla quae mox, et post pauca iterum, subjiciemus.— Susum. Lego confusus, ut sit, Constantinus astabat confusus. Gale .

Sciscitari, vel haesitare, etc. Legendum, instare. 0722A Vossius .— Sciscitari est a conjectura viri doctissimi (Baluzii nimirum). Ms. stare, et in margine haesitare. Scripturam quae in margine habetur, non damnem. Est enim haesitare Latinis dubitare. Cum inter se, hoc est apud se, in animis dubitarent. Sciscitari nimis longe a vestigiis veteris codicis abest. Graevius .— Sciscitari. Rectius illud, quod eruditissimus Baluzius in margine codicis reperit, haesitare. Vix enim hic sciscitationi locus est ob principum reverentiam silentium imperantem. Puto autem excidisse voculam illi, ut fuerit: Haesitare illi intra se. Tollius .—De sciscitatione quid vir doctissimus dicat, audio, nec contra hisco. Sed si ob principum reverentiam nullus erat locus sciscitationi, erat certe susurrationi. Quare jamdiu ex duabus vocibus susum stare conficiendum credimus susurrare. Tunc repente pronuntiat Severum et Maximinum Caesares. Obstupefiunt omnes. In tribunali Constantinus astabat. Susurrare inter se, num Constantini immutatum nomen esset. Quasi aliis verbis noster scripsisset, concionem totam 0722B miris modis ad Severi et Maximini nomina obstupuisse: cum videlicet non Constantinum, in quem unum paulo ante intenti gaudebant, optabant, et vota faciebant, renuntiari Caesarem audivissent, sed Severum, et nescio quem Maximinum; continenter vero, eo ipso quod neminem, qui Maximinus appellaretur, cognoscerent, et Constantinum ad alterutrum latus Galerii adstantem viderent, in suspicionem venisse de mutato forsan Constantini nomine in Maximinum, simulque susurrasse inter se: «Num Constantini nomen mutatum est, et ille deinceps Maximinus vocandus?» Favet egregie versio Anglica. All people were amassed; and since Constantine was standing by, some began to ask whether he had changed his name into Maximin.

Protraxit a tergo. Non dissimiliter Livius, libro VIII, de Bello Punico: Nudi in medium protrahebantur. Sunt enim proprie in istis exemplis protrahere et protrahi, antrorsum trahere et trahi; tirer en avant, inquiunt 0722C quotidie nostrates. Nec alia vis ejusdem praepositionis in progredi apud Ciceronem, ubi post Quintum Fabium Labeonem, seu quem alium, dicit, «ut regredi, quam progredi mallent;» vel inferius apud nostrum capite 11 in promoti: «Ac ne impetu populi de carnificum manibus raperentur, promoti militari modo, etc.» Locum vide et notas.

Et exutum vestem privatam. Ita hodie Baluzius, pro, et exuto vestem privatam, quae veteris codicis lectio, eaque prima vice a viro clarissimo repraesentata, et post illum a reliquis editoribus. Hinc natae quae sequuntur emendationes cum adjunctis notulis.—Lege, Exutum. Hoc enim refertur ad Maximinum, Baluzius , ad calcem edit. Paris.—Lege, Exutum. Refertur quippe ad Maximinum sororis Galerii filium. Editio Ox. an 1630. Item Cant. an. 1685.—Lege, Exutum veste privata; refertur quippe, etc., ut modo. Sparkius, in edit. Oxon. 1684.—Sparkium omnium melius emendasse, indicant proxima ista, purpuram . . . qua se exuit.

0722D Constituit in medium. Quidni potius constituit in medio, sicut tot locis apud Ciceronem, et alios, ponere in medio, proponere in medio, et sexcenta id genus? Videtur sane ultima littera vocis medium originem suam primae litterae sequentis vocabuli debere, quod mirari est.

Huic purpuram Diocletianus injecit suam, qua se exuit. Purpuram Nicomediae deposuit Diocletianus ipsis kalendis maiis anni 305, teste Lactantio, cui etiam consentit sui oblitus Eusebius . . . Quanquam autem instar omnium unus sit habendus Lactantius, sunt tamen et alia, quae fidem ejus hac in causa commendant. Dodwellus , dissert. Cypr. XI, num. 73.—Unde tu, quaenam alia intelligat et afferat, debes petere: longiora quippe, quam ut huc transcribantur.

Huic purpuram, etc. Purpuram diximus deposuisse Diocletianum A. D. 305 aprilis 1, si Idatium, maii 1, si Lactantium audiemus. Eodem illo die factus est 0723A Caesar Maximinus. Eadem enim purpura, qua se exuit, illum induit Diocletianus; quod factum etiam innuit Lactantius in alio Caesare Severo a Maximiano Herculio. Et tamen alium illi ab utrisque natalem tribuit Eusebius Novembris 20 eumdem scilicet, quem Diocletiano Lactantius; nisi forte quid mysterii illis verbis subesse suspicemur, κατὰ τὴν λεγομένην αὐτοῦ γενέθλιον ἡμέραν, quasi diceretur duntaxat, non item vere fuisset ejus natalis . . . . . Certum e Lactantio, uno eodemque non anno modo, sed et die deposuisse Diocletianum, suscepisse Maximinum. Dodwellus eadem dissert. Cyp. XI, num. 78.

Diocles iterum factus est. Redeundo nempe ad vitam privatam, quam ante imperium, et cum adhuc Diocles vocaretur, duxerat. Sed simulne Diocletianus, ut in anglica versione traditur, ad antiquum nomen rediit adeo ut nollet amplius nisi Diocles appellari? Aut num etiam post imperii abdicationem a se vel ab aliis Diocletianus, ut in isto Hieronymi loco, vocatus est: Diocletianus haud procul a Salonis in 0723B villa sua Spalato moritur? Digna res certe, in quam penitissime inquirat clarissimus episcopus Meldensis, Bossuetus, qui uno loco, fatalem numerum bestiae Apocalypticae in Diocletiani nomine reperiri posuit, alibi vero, eumdem ex numeralibus litteris τὸ Diocles Augustus eduxit, atque oculis subjecit in hunc modum, DIoCLes AVgVstVs, DCLXVI. Mihi constat, nullum unquam fuisse proprium nomen Diocletiano, sive dum adhuc foret privatus, sive postquam imperio potitus est, sive denique post imperii abdicationem, in quo, si ad numerales Latinorum litteras e celeberrimi praesulis methodo respiciatur, fatalis, quem vocat, numerus inveniatur. Et vero ante imperium, ut noster supra ponebat, vocabatur DIoCLes: in qua voce numerales litterae, quas ideo majusculas excudi curavimus, conficiunt duntaxat DCLI. Post imperium autem, hoc est, imperium adeptus, haud amplius Diocles, sed Diocletianus, ut omnes norunt, appellabatur: cujus rei vel hic scriptor eximius testis, 0723C apud quem quoties de rebus ad imperium Diocletiani pertinentibus agitur, Diocletianus ubique nuncupatur, nuspiam Diocles. Vide capita 7, 9, 12, 14, 17, 18, et hoc ipsum paulo ante. Sed jam ex nomine DIoCLetIanVs nullo pacto numerus DCLXVI, verum hic tantummodo DCLVII, emergere potest. Ac denique post depositam a Diocletiano purpuram, vel is iterum prisco more Diocles, vel adhuc secundum recentiorem appellationem, Diocletianus nominabatur; quae ambo, sicut apparet e praecedentibus, nunquam erunt explendo bestiae numero sufficientia.

Scio, si ex integris Meldensis episcopi hypothesibus addita semel fuerit privato nomini. DIoCLes dignitatis vox aVgVstVs, appariturum repente, sicut loquitur, numerum DCLXVI. Sed ne multa, quis in hoc argumento ferre possit dignitatis vocem aVgVsVs aliter conjungi et repraesentari litteratis hominibus, quam sit ex omnibus veterum monumentis copulanda et exhibenda, in quibus scilicet nuspiam, contra quam 0723D falso innuit vir doctissimus, invenias de Diocle imperium adepto, Diocles Augustus, sed vel Diocletianus Augustus, ut apud Spartianum: In animo mihi est, Diocletiane Auguste, tot principum maxime, etc. Quibus paria apud Capitolinum in fine Veri et Macrini invenies, vel imperator Diocletianus Augustus, quomodo semper in codice tituli legum, quas Diocletianus, 0724A sive solus, sive cum Maximiano Herculio promulgavit. Codicis, verbi gratia, libro VIII, titulo 7: Imperator Diocletianus Augustus Camerio. Invitus agere vel accusare nemo cogatur. Et titulo 11, libro I: Imperatores Diocletianus et Maximianus Augusti. Sicque alibi mille locis. Atqui numerus, qui Latinis ex DIoCLetIanVs aVgVstVs oritur, adeo non est DCLXVI, ut sit DCLXXII, et qui pariter apud est eosdem ex IMperator DIoCLetIanVs aVgVstVs, consurgit, adeo rursum non est Apocalypticus, ut sit fere triplo major, hoc est, MDCLXXIII. Fallit ergo, falliturque vir clarissimus. Actumque hoc ipso de toto ferme illius Commentario in Apocalypsin, qui confutata nunc hypothesi potissimum nititur .

Tum descenditur. An e monte, sicut addidit Maucroixius? Praeferam e tribunali. Proxima quippe mentio tribunalis est. Multoque verisimilius magnas illas, quas in ea scena vidimus, personas, Diocletianum, Galerium, Daiam, praecipue intelligi, quam 0724B easdem cum cunctis insuper spectatoribus, quod videtur Maucroixius innuisse: On descend de la montagne . . .

Per civitatem. Et hic quoque Maucroixii versio pro appellativa voce civitatis, proprium Nicomediae nomen posuit; et ad ejus imitationem Anglica, thro Nicomedia.

Veteranus rex. Utpote qui per viginti annos regnaverat. Ex hoc capite constat, quae Diocletiano fuerit causa imperio se abdicandi, cujus historiae arcana primus aperuit Lactantius. Siquidem consilium illud ceperit post persecutionem commotam, reditum a Roma, et peracta vicennalia, cum illum difficilis morbus mentis suae statu demoverit. Edit. Oxon. et Cant.

Statim Scutarius. Glossaria Labbaei, Scutarius, ἀξίωμα στρατιωματικὸν φέρων ἀσπιδοποιός. Vox itaque geminae significationis, modo scutorum fabricotorem denotans, quod huic loco convenit, modo hominem 0724C militari dignitate praeditum, et quem sine dubio eaedem Glossae paulo post Scutigerulum, Graece ὁπλοφόρον, nominant; quod jam ab hoc loco non alienum interpretes de gregario milite acceperunt. Verum contra alibi eadem Glossaria, Scutarium, ἀξίωμα στρατιωματικόν.

Protector. Glossae Basilicae, Πριμοσκουτάριοι, ὑπερασπισταὶ, οἳ νῦν λεγόμενοι Προτίκτορες. Est autem protector, stipator imperatoris. Institutus est hic ordo a Gordiano juniore. Sparkius , in edit. Oxon. anni 1684, idque, ut ipsemet adjecit, ex Suicero.—Protector. Glossae Basilicae, Πριμοσκουτάριοι, ὑπερασπισταὶ, οἳ νῦν λεγόμενοι προτίκτορες. Primoscutarii, defensores, qui nunc dicuntur protectores. Dicti autem sunt protectores, eo quod principis latus protegerent. Institutus est hic ordo a Gordiano Juniore. Vide Gloss. Meursii; et Vales. Not. in Amm. Marcel. p. 34 edit. Parisiensis 1681. Anonymus auctor editionis Cantabr.

Videant vero lectores φιλαληθέστεροι, an quod ita 0724D viri docti post Cedrenum ponunt, protectorum ordinem institutum fuisse a Gordiano Juniore (habet enim inter alia Suiceri locus: Instituti sunt a Gordiano Juniore, ut auctor est Cedrenus, p. 211: Μετὰ δὲ τούτον ἐβασίλευσεν Ἰουνίωρ μῆνας τρεῖς, ὃς πρῶτος ἐποίησε Κανδιδάτον, καὶ προτίκτορας. Post hunc, nempe Pupienum, imperavit Junior menses tres. Is primus instituit candidatos et protectores, non una sit ex iis rebus, quarum causa Casaubonus de Gordianis agens exclamaverit: Cedrenus vero quas nugas blaterat in historia Gordianorum? Spartianus enim in Caracallo, qui ante Juniorem Gordianum imperavit, protectores Caracallo tribuit. Verba sunt: Per Thracias cum praef. praet. iter feci. Inde cum in Asiam trajiceret, naufragii periculum adiit, antemna fracta, 0725A ita ut in scapham cum protectoribus descenderet.

Protector. Garde du corps. Maucroix .—Qui ita propriam vim vocis nostratibus accurate expressit.

Accepit Orientem calcandum. Possint haec et similia plura juventuti velut exempla invidiae concitandae proponi. Tollius .—Simile apud Ciceronem Philipp. 2: In eodem vero tribunatu, cum Caesar in Hispaniam proficiscens, huic conculcandam Italiam tradidisset, quae fuit ejus peragratio itinerum?

Jam non pecorum, sed militum pastor. Ita fere Christus discipulos allocutus est Petrum et Andream, Matth. IV, 19, Δεῦτε ὀπίσω μοῦ, inquiens, καὶ ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς ἀνθρώπων. Tollius .