Caput XXII.

In omnes exercebat. Id est, in omnes sibi subjectos, secundum Maucroixii versionem; simpliciter vero, in alios, secundum anglicam. Sed ego sane, cum propter notata ad caput praecedens, tum propter mox dicenda, interpretari malim: «In Gentiles et Christianos promiscue, qui quidem puniendi essent, nec ullam haberent dignitatem, neque ex sua essent familia, vel domesticis.»

Nulla poena penes eum levis, etc. Ex emendatione Baluzii, inquiunt editiones Oxonienses et Cantabrigiensis, cum in exemplari legatur, Nulla poenis eum levis; quod suo loco agnoscit et profitetur ipsemet 0733D Baluzius. Sed nonne posset aeque commode, imo commodius altera ista lectio ex manuscripto codice erui, Nulla e poenis eorum levis, referendo nimirum ad Christianos, de quibus proxime antea, Quae igitur in Christianis excruciandis didicerat? Haud equidem possum, quin ita credam; quoniam isto pacto noster, qui sub finem praecedentis capitis per occasionem tantum locutus est de Christianis dignitatem non habentibus, qui Galerii principatu combusti sunt, descenderit postea ex professo ad universum Christianorum corpus, ponendo, si non totidem verbis, saltem aequipollentibus, non debere quemquam, ideo quod nonnisi de gravissimo certorum Christianorum supplicio mentio injecta sit, colligere, actum longe aliter fuisse cum caeteris, ac si, puta, reliqui solummodo ad insulas relegati sint, vel in carceres conjecti, aut ad metalla damnati; nam nullam e poenis eorum fuisse levem, non insulas, non carceres, non metalla, 0734A sed ignem, cruces, feras. Quae cum dici quidem verissime potuerint ab hoc scriptore de Christianis specialiter consideratis, nequit e contrario verum esse de Christianis et Gentilibus simul sumptis, nulla in ipsos levi poena animadversum fuisse a Galerio. Sunt quippe compedes et carceres ex minorum poenarum genere; et noster praecedenti capite, de primoribus civitatum, quos nemo Christianos vulgo fuisse contenderit, verba faciens: Si morte, inquit, digni viderentur, cruces stabant. Sin minus, compedes parati; quae poena certe levissima est.

Addo, ne cui jam videatur oratio ad illos nullius dignitatis homines redire, de quibus ante breviter, Dignitatem non habentibus poena ignis fuit, eorum poenam, ut vel inde patet, ignem fuisse: nostrum vero in praesentia ad ejusmodi homines venire, in quos non solo igne saevitum fuerit a Galerio, sed his tribus, igne, crucibus, feris. Melius itaque, quantum judico, narratio de toto Christianorum corpore processerit, quam de aliis quibusvis; quod si verum, tum 0734B palam etiam melius fuerit legere: Nulla e poenis eorum levis, quam, ut vulgo, Nulla poena penes eum levis. Juvat maxime, quod cum, ut de poetis taceam, haud raro prisci solutae orationis Scriptores Deum, verbi gratia, pro Deorum, et Januarium, pro Januariorum, et fere perpetuo nummum, pro nummorum usurpaverint: ita etiam facile potuerint librarii compendiose eum, pro eorum scribere. Mamertinus in panegyrico Maximiani Herculii: Bona venia Deum dixerim, ne Jupiter quidem ipse, etc. Ammianus Marcellinus lib. XXII: Allapso itaque calendorum Januarium die, etc.

Levis. Ruinarti praefatio ad Acta martyrum lenis; sive ita contra ipsius mentem fuerit excusum, sive certo consilio, ut alia alibi. Nolim nimis damnasse. Nec placet tamen, quia cum noster paulo post, Jam haec illis levia fuerunt, scripserit, clare apparet, praecessisse potius poena levis, quam lenis. De quo nos iterum aliquid suo loco.

0734C Non insulae, non carceres, non metalla, etc. Hoc est, sicuti jam post versionem anglicam tetigimus, non relegatio in insulas, non conjectio in carceres, non damnatio ad metalla, sed ad ignem, ad crucem, ad feras.

Non metalla. Id est, Metalli fodinae, in quas relegati malefici, uti ab Dionysio tyranno in lautumias. Tollius .

In illo erant quotidiana. Praecessit paulo ante, in omnes exercebat. Atque ego libens simili modo scriptum primitus crediderim hic loci, in illos erant quotidiana. Hoc est, in Christianos, et cum puncto post quotidiana; cujus rei ratio proxime sequitur.

Et facilia. Quo bono sensu potuerit noster dicere, feras, verbi gratia, fuisse in illo, id est, in Galerio Augusto, res faciles, fateor mihi non liquere. Imo, ne quidem legendo, ignis, crux, ferae, in illos erant quotidiana et facilia, concoquendum magis censeam, feras inter alia dictas fuisse faciles in Christianos. Quamobrem, et quoniam mentio insuper leviorum 0734D aliquot poenarum de Galerii domesticis sumptarum mox occurret, legendum puto: Ex familia, domestici, etc., ut ita noster ab exterorum suppliciis ad domesticorum poenas et emendationes transiverit. Cogitavi etiam de ista correctione, in illos erant quotidiana et familiaria. Sed videtur paulo longius a veteri libro abesse.

Administratores. Glossariae Labbaei, Administrator, διοικητικὸς; administro, διοικῶ, διακονῶ; administratio, διοίκησις οἰκονομία. Quare hic facile oeconomi et hujusmodi ministri intelligi possint, ses officiers. Maucroix .—De iis vero, quibus negotia sua Galerius procuranda committebat, maluit accipere clarissimus Burnetus.

Lancea emendabantur. Supple, in causis, quae capitis non erant, et quando nil nisi mores corrigere opus erat. Sequitur enim: In causa capitis, etc.

Quasi beneficii loco deferebatur. Propius ad veterem 0735A scripturam emendaveris, Quasi beneficium deferebatur. Gale .—Recte. Est enim τὸ loco Baluzii supplementum.

Jam illa his levia fuerant. Malim, Jam illa hic, etc. Boherellus .—Emendo, Jam illa prae his. Gale .—Vitium ego non in his, sed in fuerant latitare arbitror; pro quo adeo rescribendum credam, fuerunt. Jam illa his levia fuerunt, hoc sensu. Ita graves erant poenae, quibus Galerius Maximianus in omnes cum Gentiles, tum Christianos, extra suam familiam censendos, et reapse censitos animadvertebat, ut quas de domesticis suis lancea emendando, sive etiam caput amputando sumebat, leves ab illis domesticis haberentur. Favent quae proxime praecesserunt: «Animadversio gladii admodum paucis quasi beneficium deferebatur.» Estque praeterea, quod ante tetigi, palpabilis oppositio inter superiorem istam veteris schedae lectionem, quocumque tandem modo sit corrigenda, Nulla poenis eum levis; et praesentem locum, Jam illa his levia fuerant. Ce que je m'en vais dire 0735B n'est rien au prix. Maucroix .—Ac si auctoris verba sint, Jam vero haec prae illis levia sunt. Eloquentia extincta, etc. Yet all these were small matters. Versio anglica. Quasi nunc nostri manus fuerit, Jam illa levia fuerunt, absque pronomine his.

Jureconsulti. Id est, ex anglica versione: Jurisperiti; All that were learned in the law.

Litterae autem inter malas artes, etc. Adeundus iterum, ubi jam dixi, Cuperus.

Execrati. Passive, ut mox metiebantur; et supra, dominabantur. Tollius .—Poterant et ex aliis, meliorisque notae, Scriptoribus exempla bene multa afferri. Cicero, verbi gratia, in Antonium: Attuleras domo meditatum . . . scelus. Horatius, libro I Carm. Od. 1: Bellaque matribus detestata; Justinus, libro VII, capite 3, executo regis imperio.

Judices militares, etc. Hoc est, fuere autem ii judices, non togati, et legum periti; sed, contra omnem usum ac rationem, homines militaris ordinis, 0735C qui ne quidem scirent quid humaniores essent litterae. Quod istos Ennii versus in animum mihi inter alia revocat:

Pellitur e medio sapientia, vi geritur res.
Spernitur orator bonus, horridus miles amatur.
Haud doctis dictis certantes, sed maledictis,
Miscent inter sese inimicitias agitantes
Non ex jure manu consertum, sed mage ferro
Rem repetunt, regnumque petunt, vadunt solida vi.