Caput XXIV.

Jam propinquavit. Verbum, quod etsi noster iterum capite 46 adhibuerit, nec non Vulgata quinquies suis locis (Judic. XIX, 9; Isa. XLI, 1) , ideo tamen 0741C libentius crediderim, magis poeticum fuisse ab origine prima, quam solutae orationis, quia unum, verbi gratia, exemplum in Plauti Truculento (Act. II, sc. 6) occurrit, et apud Virgilium quatuordecim: nullum vero e contrario apud Ciceronem, vel Suetonium, aut Justinum.

Jam propinquavit. Lege: Jam propinquabat. Tollius .

Male, credo, cum proxime denuo per praeteritum perfectum subjiciatur: secutumque tempus est. Maucroixius interim cum Tollio, ne cui sim fraudi: Mais le temps de la justice divine approchait.

Res ejus dilabi ac fluere. Virgillius II Aen:.

Ex illo fluere, ac retro sublapsa referri
Spes Danaum.
Gale .

Dum est occupatus. Quidni potius: Dum esset occupatus? Nam haec certe male invicem videntur cohaerere: Nondum animum intenderat, dum est . . . Sed omnino τὸ nondum animum intenderat, dum esset, id 0741D est, quando, vel interim dum esset, etc., ejusmodi est quale apud Virgilium initio Aeneidos:

Multa quoque et bello passus, dum conderet urbem.

Et expectabat obitum ejus. Elegans in eo vocabulo jocus est apud Quintilianum, ubi, cum filius parricidii cogitati reus dixisset, se non expectare patris mortem, pater facete simul et severe respondit: Imo malo expectes. Tollius .

Qui cum graviter laboraret. Hoc est, sicut optime versio anglica, cum graviter aegrotaret Constantius. Atque ita Cicero II Tuscul., Artus vehementer laborant, pro, pessime habent, valde aegri sunt.

Frustra repetierat. Haec verba in veteri codice non occurrere testatur Baluzius: sed quoniam sensus imperfectus fuisset citra aliquod supplementum, commodius nullum addi potuit, quam quod praebuit Fragmentum de Constantio Chloro, in quo ita legitur: 0742A «Constantinus obses apud Diocletianum et Galerium sub iisdem fortiter in Asia militavit, quem post depositum imperium Diocletiani et Herculii Constantius a Galerio repetiit. Sed hunc Galerius objecit ante plurimis periculis. Edit. Oxon. et Cant.

Nam et in insidiis saepe juvenem appetiverat. Dele in, quemadmodum alibi quoque. Boherellus .

Juvenem. Atqui prius adolescens dictus est. Capite enim XVIII: Constantio quoque filius erat Constantinus, sanctissimus adolescens; et idem rursum capite 29, adolescentis voce significabitur: Credit adolescens (Maximiano Herculio) ut perito ac seni. Recte. Sed nostro, quod nec apud alios rarum est, juvenis et adolescens synonyma sunt. Et, quod magis notandum, juvenem jam annos 35 natum intelligit, aut ad minimum, triginta quatuor plus minus completos. Constantinus quippe anno Christi 272 natus, sicut ante nos Pagius observavit (In Critica Baron. ad annum Christi 337, n. 2) . Et, ex Cyprianicis Dodwelli Dissertationibus (Undecima scilicet, n. 67) , anno Christi 0742B 306, Constantinum juvenem appellat in nostro capite Lactantius. Quod si verum, uti certe verum est, tum profecto etiam non solum constat annorum numerus, quem diximus: sed possit praeterea ex hoc loco magna lux multis Historiae difficultatibus affulgere.

Ne contra se arma civilia, et, quod maxime verebatur, odia militum concitaret. Nemo igitur, sicut ante diximus, aliter sibi aliorum odia quaerit, quam ingratiis acquirendo, prout ibidem diversis verbis explicuimus. Hic caeteroquin, ne id nescias, operae pretium merito duxerunt viri clarissimi Galeus ac Pagius (In Critica Baron. ad annum Christi 306, n. 5) , et ante utrumque Editor Aboensis, distinguere post civilia, in hunc modum: «Ne contra se arma civilia, et, quod maxime verebatur,» quaeque postea.

Sub obtentu exercitii. Vide Sallustium in Jugurthino, de Micipsa vitae Jugurthae imminente. Deest autem hic copula et a praecedente syllaba absorpta; quare lege: et sub obtentu exercitii. Tollius .—Postulant omnino 0742C quae antecedunt, ut ita legamus. Praecessit quippe: Nam et insidiis; post quae verba alterum et sequi necesse est. Jamque alibi duobus locis nos ipsi eamdem copulam simili modo absorptam fuisse suspicati sumus, et pro virili restituimus.

Feris illum objecerat. Il avait exposé Constantin à un lion. Maucroixius .—Quasi noster non feris, sed leoni, vel ferae singulari numero scripserit; cum contra multitudinis numerum adhibuerit, et inde admodum probabile sit, Galerium, qui non semel, sed saepe Constantinum humanis insidiis appetivit, eumdem quoque non semel, sed saepius objecisse feris. Anglica versio nobiscum, he had engaged him to encounter with Wild Beasts.

In ipso cardine. Virgilius, Aen. I:

Haud tanto cessabit cardine rerum.
Gal .

— In ipso cardine, id est in ipso articulo, vel in ipsa liberationis opportunitate. Servius ad praeced. Virg. versum: Aut δεικτικῶς dixit, ne in tantum quidem, hoc est, 0742D brevi occasione cessabit. Aut simpliciter intelligendum est, Non poterit in tanta rerum opportunitate cessare; ut sit de proverbio tractum, de quo dicitur: Res in cardine est; hoc est, in articulo. Versio anglica per quam significanter: In the last and critical moment; ad verbum fere, in ultimo et decretorio momento.

Namque saepius. Deest aliquod vocabulum post saepius; verbi gratia, rogatus aut sollicitatus si fides Boherello, repetenti si Tollio credatur.— Namque saepius. Saepius corruptum est. Non enim saepe, sed semel tantum sigillum dedit. Legendum: Namque serius. Graevius , item Gale .—Cum bona doctissimorum virorum venia, malebam, etiamque saepius, annectendo scilicet praecedentibus, in hunc modum: qui illum de manibus ejus liberavit in ipso cardine, etiamque saepius. Tum mox: Cum jam diu negare non posset; ut, uno verbo, sicut noster posuit, Constantinum appetitum saepe fuisse Galerii, vel aliorum, 0743A quos in eam rem praefecisset, insidiis, itemque non semel feris objectum: ita quoque observaverit, Constantinum ereptum saepius fuisse Galerii manibus, cum in extremo versaretur periculo.

Cum jam diu((tius)) negare non posset. Ms. liber, atque inde quotquot hactenus editiones vulgatae fuerant, cum jam diu negare non posset. Nisi quod in omnium prima rescribendum, ut in hac excusum vides, posuerat ad calcem operis Baluzius in Erratorum indice. Sequuntur doctorum judicia de veteris Schedae lectione.

Cum jam diu necare, etc. Legendum, cum clam diu necare non posset. Hinc paulo ante tradidit, saepe insidiis appetitum eum fuisse. Graevius .—Legit, cum tamdiu negare Boherellus; emendat, cum jam denegare Galeus; mavult cum jam diutius negare Tollius.

Praeferebam: Cum jam diu negare non posset: ut ordo et sensus sint, cum jam non posset diu negare, Constantinum scilicet suo patri; hacque de causa, quod antea diutius negasset quam ut posset 0743B adhuc diu negare.

Sigillum. Acceperunt diversa ratione interpretes. Maucroixius: Galerius lui donna son congé, et le signa de sa main. Quasi nostri verba sint, dedit illi libellum commeatus sua manu subscriptum. Tralatio anglica: A pass, which had the seal qut to it. Hoc est, libellum commeatus, sigillo munitum.

Retentaturus. Retenturus legi vult Galeus. Quod sane planissimum, et potuisset optime a nostro adhiberi. Sed vel retentandi voce usus est, quod illa interdum pro simplici retinere usurpetur. Cicero, libro I de Divinat.:

Namque omnes memori portentum mente retentant.
Id est, retinent. Ammianus Marcell., lib. XXIX: nec meliora monente ullo, nec retentante; hoc est pariter, retinente. Postremo, Aurelius Victor de Caesaribus: Quoniam bellorum moles . . . acrius urgebat, quasi partito imperio, cuncta quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa: Africa, Italiaque Herculio; Illyricique 0743C ora ad usque Ponti fretum Galerio; caetera Valerius retentavit; diserte, si quisquam alius, pro retinuit. Vel quod, cum jam saepius Constantinum hoc aut illo praetextu Galerius retinuisset, quaedam inde oriretur necessitas utendi potius frequentativo verbo, quam alio. Vel quia denique ipsos etiam conatus, quibus personas a nobis abire contendentes, aut res quaslibet servatu difficiles retinere tentamus, Latini non raro retentandi voce exprimunt. De personis, Plautus in Asinaria, act. III, sc. 3: Cur me retentas nunc? Idem in Rudente, act. III, sc. ult.: Etiam retentas? De rebus autem, Antonii vita apud Athanasium, tom. II, pag. 450, ed. Commel.: Ad summum, illud perspicere debemus, quod etsi nostras velimus retentare divitias cum lege mortis ab ipsis divellamur inviti. Addo obiter, quamquam id ab hoc loco alienum esse non ignorem, retentare quoque apud veteres pro simplici tenere inveniri. Spartianus in Aelio Vero, initio: In animo mihi est, Diocletiane Auguste, tot principum 0743D maxime, non solum eorum qui principem locum in hac statione quam temperas, retentarunt, etc., id est, tenuerunt.

Teneretur. Melius retineretur: sicut paulo ante, retentaturus, legitur, Tollius .

Properavit exire. Ovidius, libro VI Fast . . . quamvis properabis vincere, Caesar. Sulpitius Severus initio Historiae sacrae, qui divina compendiosa lectione cognoscere properabant.

Per mansiones multas. Quin mansiones et stativae multa habuerint communia, non potest negari. Primo enim, verbi gratia, equi erant publici in utrisque. Noster hoc ipso loco de prioribus: Sublatisque per mansiones multas omnibus equis publicis. De stativis vero, seu stationibus, Thomas Magister apud Du Cangium in Glossario latino, voce Mansio: σταθμωὶ οἱ κατά τόπους δημόσιοι ἄγροι, Du Cangius, οἰκοι ἔνθα καὶ ἵπποι δημόσιοι ἐτρέφοντο. Deinde autem in utrisque 0744A pariter, qui privata de causa iter quodpiam susceperant, cibum vulgo sumebant. Et postremo, uti jam e Lampridio constabit, in ipsis etiam expeditionibus bellicis Mansiones et stativae per certa itinerum intervalla dispositae, excipiendis reficiendisque copiis inserviebant. Sed eaedem alias, contra quam videtur sensisse vir clarissimus Du Cangius, a se invicem differebant. Lampridius in Alexandro Severo: «Expeditiones bellicas habuit . . . Tacebantur secreta bellorum: itinerum autem dies publice proponebantur; ita ut edictum penderet ante menses duos, in quo scriptum esset: Illa die, illa hora ab urbe sum exiturus, et, si dii voluerint, in prima mansione mansurus: deinde per ordinem mansiones, deinde stativae, deinde ubi annona esset accipienda.» In stativis itaque circa meridiem, nec per longum tempus (unde illis stationum et mutationum, Graecis ἄλλαγῶν, vocabula) tam milites, quam alii quilibet, qui vel imperatorum jussu, vel proprio nomine iter facerent, subsistebant, ac cibum capiebant: in mansionibus vero 0744B sub vesperam, et per noctem totam. Mansio, inquit optime in eam rem Du Cangius: «Latinis scriptoribus dicitur locus, ubi confecto itinere per noctem quiescebant; unde ut plurimum pro diei unius itinere sumitur.» Firmat Archelai episcopi Mesopotamiae Disputatio adversus Manichaeum ( Ad calcem Sozomeni, edit. Vales.) in cujus fere initio: «Turbo . . . acceptam eam (epistolam) huic cui a Mane praeceptum fuerat, pertulit, omni itinere diebus quinque transacto . . . in quo plurimum . . . laboris ac molestiae pertulit. Si quando enim ad vesperam velut peregrinus ad hospitium pervenisset . . . Turbonem etiam ipsi hospitiis detrudebant, ne aquae quidem ipsi ad bibendum facultate concessa. Quae cum singula quotidie atque horum nequiora perferret ab his qui per singula loca mansionibus atque hospitiis praeerant, etc.»

Cum consulto ad medium diem usque dormisset. Qui consulto, qui volebat Constantinum persequi? inquiebat olim, testante clarissimo collega Graevio, Nicolaus Heinsius; cujus adeo sententia erat, scripsisse Lactantium 0744C consueto. Sed liceat vicissim doctissimos Manes rogare, quinam voluisset Galerius Constantinum persequi, qui prorsus nesciebat Constantinum abiisse? Potius itaque Galerius consulto ad medium usque diem dormiverit, hoc est, in lecto jacuerit, et simulaverit se dormire, quia pridie praeceperat Constantino, ut postridie mane acceptis mandatis proficisceretur: ita quippe dormiendo die postera ad meridiem usque, Constantinum, si non retentabat, quia pridie post coenam abierat, saltem retentare se credebat, ejus ignorans profectionem, et sibi dieculam addere cogitans. Proba igitur, ni admodum fallor, vulgata lectio, et servanda.

Ut eum retrahi faceret. Spartianus in Caracallo, fratrem in Palatio fecit occidi. Neque ferme aliter Mamert. (In Gentill. Max. Aug.) : «Laurea illa devictis accolentibus Syriam nationibus, et illa Rhaetica, et illa Sarmatica te, Maximiane, fecerunt pio gaudio triumphare.» Vulgata autem, Matt. V, 45: Ut sitis filii Patris vestri . . . 0744D qui solem suum oriri facit super bonos et malos. Quibus similia quoque nonnulla apud Plautum in Persa, et in Epidico, occurrunt.

Nudatus ei cursus publicus nunt. Zozimus, libro II: Τοὺς ἐν τοῖς σταθμοῖς, ἵππους, οὓς τὸ δημόσιον ἔτρεφεν, ἅμα τῷ φθάσαι τὸν σταθμὸν, κολούων καὶ ἀχρείους ἐῶν, τοῖς ἑξῆς ἑστῶσιν ἐχρῆτο. Edit. Oxon. et Cant.

Nudatus. An potius Truncatus, vel, Jam datus? Gale: qui et addidit, Vide Ammianum, libro XXX.

Vix lacrymas tenebat. Videatur rursum, ibidemque loci amplissimus Cuperus.

Qui ei militibus commendato imperium per manus tradidit. Fallor, an sensus est: Qui Constantino (quem, antequam advenisset, militibus, ut ab ipsis post sui mortem imperator crearetur, commendaverat) purpuram, imperatoriae dignitatis insigne, tradidit ipse in manus? Possit omnino aeque bene ita res esse, ac in istis Estherae: Evenit autem die tertio, ut indueretur 0745A Esther regno (Sic enim Hebraea ad verbum sonant) sententia est: Die autem tertio induta est Esther regalibus vestimentis, ut optime transtulit interpres Vulgatus; vel Καὶ ἐγένετο ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῇ τρίτῃ ἐνεδύσατο ἡ Ἐσθὴρ βασιλικοῖς, ut Septuaginta verterunt. Nec obstant sane quae ex Dodwello, col. seq., afferemus.

Imperium per manus tradidit. Nimirum Augusteum. Nec enim aliud imperii nomine solet denotare Lactantius. Dodwellus , Diss. Cypr. XI, num. 85.—Solet quidem: verum ut Caesareum quoque eodem vocabulo nonnunquam in hoc opere significetur. Quod non ideo dico, quasi nunc nostrum de Caesareo loqui existimem: sed quod revera capite 18, cum de legendis duobus Caesaribus ageretur, et Constantini, tan quam illo fastigio dignissimi, injecta fuisset mentio per Diocletianum, Galerius sine mora Caesaream illam potestatem rotunda imperii appellatione donaverit his verbis: Dignus non est. Qui enim me privatus contempsit, quid faciet cum imperium acceperit? Non perpetua itaque ejus vocis usurpatio apud hunc scriptorem de Imperio Augusteo: sed varius est 0745B illius usus.

Atque ita, etc. Hoc est, atque eo pacto. Neque enim hic τὸ ita, pro deinde sicut alibi. Sed Constantius Chlorus, qui filio suo purpuram propria manu tradere summopere expetiverat, et se, verbi gratia, sine ullo vitae desiderio, si id semel fecisset, obiturum dixerat, in lecto suo, postquam reipsa imperium Constantino per manus tradidisset, requiem vitae, sicut optabat, accepit. Qui jam loquendi modus, ob id maxime quod in hoc auctore invenitur, non parum negotii clarissimo Meldensi episcopo Constantium Chlorum inter magnos Ecclesiae persecutores putanti, facessere potest et debet. Nostro quippe, sicut ultima primi capitis verba indicant, haud mere propositum hoc opusculo de persecutionum auctoribus agere, sed praecipue, quibus poenis in eos coelestis judicis severitas vindicaverit, exponere. Unde supra capite 2 de Nerone: «Nec tamen, inquit, abiit impune. Respexit enim Deus vexationem populi sui. 0745C Dejectus itaque fastigio imperii, ac devolutus a summo tyrannus impotens, nusquam repente comparuit, ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae bestiae appareret;» et capite 3 de Domitiano: «Tutus . . . regnavit, donec impias manus adversus Dominum tenderet. Postquam vero ad persequendum justum populum instinctu daemonum incitatus est, tunc traditus in manus inimicorum luit poenas. Nec satis ad ultionem fuit quod est interfectus domi. Etiam memoria nominis ejus erasa est;» et sic deinceps de reliquis. At, qui Constantium Chlorum vitae requiem, sicut optaverat, accepisse ponit, quid ponit, obsecro, quod coelestis judicis severitatem sapiat, ac non potius magnam Dei benignitatem et misericordiam? Non fuit itaque, ut palam est, Constantini pater unus ex insignioribus Ecclesiae persecutoribus huic scriptori. 0745D Sed nec magis Maucroixio, cujus nempe versio sic habeat: Il expira doucement comme il avait souhaité; ad verbum, Placide, prout optaverat, expiravit. Quin et longe minus Eusebio, qui Constantii mortem, τέλος τοῦ βίου εὐδόκιμον καὶ τρισμακάριον, vitae finem laudabilem terque beatum vocaverit. Scio, ex quinto hujus libri capite, Dei adversarios non semper dignam scelere suo recipere mercedem. Sed nec noster, nec Eusebius, Constantium uspiam inter Dei adversarios censuerunt. Quare videat doctissimus praesul, quomodo Constantini patrem ipse melius noverit, quam duo illi Constantii Chlori aequales noscitare potuerint. Nam quod inter alia post Eusebium memorat Bossuetus, Procopium Martyrem jussum fuisse quatuor regibus, adeoque Constantio Chloro, illorum uni, libare, id, inquam, cum caeteris quae pro sua persecutorum turma protulit, aeque bene Eusebio, ut omnes fatebuntur, innotuerunt, atque Meldensi episcopo. Et Eusebius tamen Constantium Chlorum Persecutorum umero disertissime exemit, eidemque mortem ter 0746A beatam tribuit. Imo vide, quod magis est, Ruinarti ad Acta Martyrum Praefationem, in qua nullum sub Constantii principatu Martyrem extitisse sat ingenue concedit, sacra tantum conventicula, quae Constantius dirui passus est, et Diocletiani edicta, quae, ponente Ruinarto, sub eodem Constantio adhuc Caesare in Galliis publicata sunt, nec ab illo, postquam Augustus factus est, revocata, adversus Dodwellum urgens. Quae Principis quidem nimium facilis, nec persecutioni, ut oportuit, obsistentis esse possunt, at non itidem persequentis. Qua de re jam antea plura diximus.

Caeterum, Constantium Chlorum anno Chr. 306, VIII Kalend. August. ut habent Idacius in Fastis et Socrates, vita functum esse, quae in Dissert. Hypat. capite 2, num. 19, in medium adduxi, evincunt. Neque, ut putarunt aliqui viri doctissimi, contrarius est Socrates in libro I, capite 1, ubi ait, eum diem obiisse primo ducentesimae ac septuagesimae primae Olympiadis anno, qui currenti Christi anno 306, mense Julio absolvitur. Nam Socrates, multorum Orientalium more, qui aeras omnes mense septembri auspicantur, annum 0746B secundum Olympiadis CCLXXI mense tantum Septembri hujus Christi anni inchoat, ut alibi ostendo. Nam neque Scaliger, neque Petavius, neque Calvisius hunc nodum solvere potuere. Hankius in libro de Bysantinarum rerum Scriptoribus Graecis, parte I, capite 1, num. 19 et seq. pluribus contendit, Constantium anno praecedenti e vita migrasse, eodemque Constantinum imperatorem levatum esse. Sed ejus fundamenta in laudata Dissertatione a nobis eversa, licet, cum eam in lucem edidimus, librum illum non vidissemus.

Suscepto Imperio Constantinus Augustus, etc. Fecit illum Augustum Constantius pater Augustus Galerio prior. Renuntiavit etiam Augustum statim a patris decessu exercitus, cui pro eorumdem temporum more, jus renuntiandi competebat. Refragatus tamen est Augusti titulo Galerius, qui Caesaream illi duntaxat dignitatem confirmavit. Quod enim excogitatum a Galerio scribit Lactantius, ut «Severum Augustum 0746C nuncupando, Constantinum, non imperatorem, sicut erat factus, sed Caesarem cum Maximino appellari juberet, ut eum de secundo loco rejiceret in quartum,» praeposito nimirum illi ipso quoque Maximino, id etiam fecisse constat e fastis Alexandrinis manuscripti Usseriani, Theone, ni fallor, Alexandrino auctore, qui illos ad annum usque Domini CCCLXXII perduxit. Ibi enim pro anni CCCVII consulibus, quos agnovit Imperium Orientale, legimus Σεβῆρον σεβαστὸν καὶ Μαξιμιανὸν Καίσαρα, nostrum nempe Maximinum, cujus primum consulatum reperire non potuit Baluzius; saepe enim haec nomina inter se permiscent illorum temporum scriptores. Temperavit itaque aliquantisper Augusti titulo Constantinus, ut et Panegyrico anonymi discimus coaevi illorum temporum auctoris. Dodwellus . Diss. Cyp. XI, num. 85, 0746D —Firmare possit egregie locus iste Eumenii in Constantini Panegyrico: «O fortunata et nunc omnibus beatior terris Britannia, quae Constantinum Caesarem prima vidisti!» Verius tamen arbitror, quia ita melius tota nostri narratio cohaerebit, Constantinum primo creatum fuisse a patre Galliarum Imperatorem, sicut Orosius locutus est. Deinde eumdem, jam patre mortuo, renuntiatum fuisse a militibus βασιλέα τελεώτατον καὶ σεβαστόν, quae Eusebii verba sunt. Tertio, eumdem rursus, pro summa potestate, quam sibi a patre et ab exercitu delatam videbat, sanctionem sine mora in gratiam Christianarum, qui in Galliis erant, cum praefixo Augusti titulo emisisse, qua illos publico sui Dei cultui redderet; haecque omnia, priusquam ex Anglia nuntium ullum Galerius de Constantini in patris locum successione accepisset, adeoque, antequam id, quod sequenti capite narrabitur, potuisset comminisci: sed allata demum post paucos dies laureata novi Augusti imagine ad malam bestiam, coepisse tum Galerium excogitare, ut Severum, qui erat aetate maturior, 0747A Augustum nominaret, atque ita de Imperatoria Constantini potestate Caesaream faceret: Constantinum autem, Galerii mente aliquanto post intellecta, ab Augusti titulo, quem prius sumpserat, abstinuisse, donec idem Galerius nomen Casarum de medio tollens, Constantinum cum tribus aliis juberet vocari imperatores, sicut in fine capitis 32 videbimus. Adde Toinardi notam in hunc locum.

Nihil egit prius, quam Christianos cultui ac Deo suo reddere. Quibus ergo cultum Christi publicum Constantius pater siverat interdici, quemadmodum, supra explicuimus, et ante nos etiam viri clarissimi Dodwellus et Pagius collegerant.

Reddere. Redderet. Galeus; item Toinardus ad hunc locum, in auctoris verbis. Quae illi proinde accipi volunt tamquam ordo sit: «Nihil prius egit quam Christianos cultui ac Deo suo redderet.»

Sanctae religionis restituta. Restitutae. Editio Aboensis quo et pacto emendari volebat Boherellus.

0747B Sanctae Religionis restituta. Quid, si potius, sanctae Religioni sua restituta, vel templa restituta? Galeus .—Nihil respuo. Sed quid, si tamen nil sit mutandum, et hic loci vox restituta substantive restitutionem sonet, quomodo apud Apuleium editionis Raphelengianae, in hoc titulo: «Hermetis Trismegisti de natura Deorum ad Asclepium Allocuta, Apuleio, ut quidam volunt, interprete.» vox allocuta planissime allocutionem, quod et adeo vocabulum in nonnullis codicibus alterius loco legitur, significat? et quomodo iterum apud Tertullianum defensam, pro defensione, seu vindicta reperimus; et apud Cyprianum remissam, pro remissione; et apud Joannem Gerundinensem relatam, pro relatione, ac sic de aliis. Judicent Docti.