Caput XXXVI.

Quo nuntio. Mortis nempe Galerii Maximiani. Pagius .

Dispositis ab Oriente cursibus pervolavit. Tamquam diceret, summa celeritate equis, quos statim post id 0789B nuntii acceptum imperaverat, ut certis locis sibi fuisque praesto essent, usus est; sicque maximum itineris spatium ab Oriente, ubi mortem Galerii didicerat, usque ad provincias quas occupare aggrediebatur, veluti perpete volatu confecit. Vis simile exemplum, nec dissimilem locutionem? At ille incredibili celeritate usus pervenit ad patrem jam deficientem, inquiebat noster, capite 24, de Constantino, cum paucis ante versibus de eodem dixisset: «Sublatisque per mansiones multas omnibus equis publicis, evolavit.»

Il prit la poste, et se rendit en diligence dans l'Orient. Maucroix . Cui ergo pro vulgata lectione, dispositis ab Oriente cursibus pervolavit, legendum potius visum est, dispositis cursibus pervolavit in Orientem. Sed vide tu, quaeso, quantum haec capitis 19, repugnent: Daia vero (qui et Maximinus) «sublatus nuper a pecoribus et silvis . . . accepit Orientem calcandum.» Nam ab Oriente igitur debuit evolare. Quod et finis capitis 38 postulat.

0789C Ut provincias occuparet, ac Licinio morante, omnia sibi usque ad fretum Chalcedon. vindicaret. A dessein de profiter de l'absence de Licinius, et de s'emparer de toute l'Asie jusques à la mer de Chalcédoine. Maucroix . Quasi noster scripserit, ut absente Licinio, Asiam totam sibi usque ad fretum, etc. At primo, quid manifestius, quam ita non duos, sed unicum Maximino sui cursus finem tribui? invadendi scilicet, absente Licinio, totam Asiam usque ad fretum Chalcedonium; quando contra, secundum nostrum, Maximinus animo suo non unicum finem, sed vere duos in illo praecipiti itinere proposuerat: unum nempe, certas sibi provincias quidquid Licinius faceret, hoc est, si vel maxime festinaret, vindicandi; alterum autem non eas solas, sed cuncta ad fretum usque Chalcedonium, si forte Licinio tantisper morari contingeret, occupandi: Ut provincias occuparet, ac, Licinio morante, omnia sibi usque ad fretum Chalcedonium vindicaret. Hic primus ergo Maucroixianae tralationis defectus. Secundus et tertius sint, liberius indubie τὸ provincias 0789D per universam Asiam, morante vero per absente verti.

Ut provincias occuparet, etc. To take into bis possession all those Provinces: and as Licinius lingered, he possessed him self of al to the straits of Thrace. Versio anglica. Quasi jam nostri verba sint: «ut (omnes illas) provincias occuparet, ac, Licinio morante, omnia sibi usque ad fretum Thraciae vindicavit.»—Malebam τὸ vindicaret, quod aperte vir Reverendiss. in vindicavit mutandum esse arbitratus est, retinere; et loco duarum vocum, quas idem ante provincias supplevit, et nos incinulis includi curavimus, suspicabamur τὸ propinquas potius, vel proximas librarii culpa deesse.

Fretum Chalcedonium. Quod cum ab una parte inter Thraciam, ab altera vero inter Bithyniae oppidum Chalcedonem jaceret, inde modo pro freto Chalcedonio, freta Thraciae in Anglica tralatione habebamus.

0790A Ad praesens. Tempus scilicet: quomodo saepe Graeci ἐπὶ τοῦ παρόντος, et ἐν τῷ παρὸντι omissis substantivis χρόνου et χρόνῳ dicunt, pro in praesenti tempore.

Sustollit censum. Quem Maximianus Galerius instituerat, de quo c. 31. Vide Justinum, libro I, de Magis eodem modo populum Persarum sibi conciliantibus. Tollius .— Sustollit. Editio Aboensis, sustulit.—Nollem factum, cum sustollendi verbo Plautus, Lucretius, Catullus, usi sint. Postremus, ex gr. de Nuptiis Pelei et Thetidos:

Candidaque intorti sustollant vela rudentes.

Neque adeo valide pugnabit supra Columbus pro emendatione sua.

Discordia inter. Lege, Discordia inde inter, etc. Tollius . Item ambo interpretes ut quidem verterunt.— Les deux empereurs en vinrent presque à une rupture. Maucroix .— Bythis means the two Emperours were nous in il terms. Tralatio anglica.

0790B Sed conditionibus certis pax, etc. Cum . . . Maximinus in epistola scripta ad Sabinum post mortem Galerii Maximiani doceat, se anno praeterito Nicodemiae fuisse, ut videre est apud Eusebium, liquet Maximinum mortuo Galerio Asiam ac Bithyniam occupasse, quas Galerius una cum Illyria et Thracia sibi retinuerat. Et quidem Bithyniam cessisse in jus et ditionem Maximini colligit Baluzius in notis ad citatum Lactantii locum, ex martyrio sancti Luciani Antiocheni, quod enarrat Eusebius, libro IX, capite 6. Pagius .

In ipso freto. Hoc est, in ipso freto Bosphori. Maucroixii versio.—Id est, in ipso mari. Tralatio anglica.—Simplicius forte sit subaudire ex praecendentibus Chalcedonio.

Redit ille. Scilicet Maximinus. Pagius .—Consentiunt interpretes, apud quos pronominis loco ipsummet Maximini nomen reperias. Notandum tantum, cum noster non praeterito tempore rediit, sed praesenti redit utatur, neutiquam nunc de consummato Maximini in Orientem reditu sermonem esse, sed 0790C simpliciter de suscepto et inchoato: quod mox confirmabitur.

Securus. Hoc est, sese jam securum esse confidens: tecokning that he was now secure. Versio anglica.

Et fit qualis in Syria et in Aegypto fuit. Id est, et in provinciis, quas recenter imperio suo adjecerat, talis factus est, dum per illas in Orientem revertebatur, qualis ante fuerat in Syria et in Aegypto. Nec dissimili sensu Maucroixius: Et sa conduite fut pareille à celle qu'il avait tenue en Syrie et en Egypte. Dissimili vero tralatio anglica, and so he governed Syria and Egypti just as he had done formerly. Ad verbum, atque eodem prorsus pacto Syriam et Aegyptum moderari perrexerit, quo prius inceperat.

In primis indulgentiam Christianis communi tutelo datam, etc. Idem, inquit Baluzius, quod communi consensu. Vocem alibi sibi non occurrisse testatur. Quidni itaque pro corrupta habeatur, et in ipsius vicem facili mutatione succedat tutela? siquidem communis tutela aliud temere hic loci non significaverit, 0790D quam edicti nuper editi munimentum quoddam, quo freti securiores dehinc Christiano cultui vacare possent. Vir reverendiss. legit titulo. Ed. Oxon. et Cant.

Tutelo. Editio Aboensis, titulo.—Leg. titulo. Vossius .— Tutelo, pro titulo. Allix .— And tho the Christians were now received under the protection of the government, yet, he broke all this. Tralatio anglica. Ad verbum fere: Indulgentiam: qua Christiani in communem magistratuum tutelam traditi fuerant, violavit.—Puto ego veterem lectionem fuisse: In primis indulgentiam Christianis cum muri tutela datam tollit; quod sic explico. Galerius, ut ex prima illius epistola, seu, quod idem est, ut ex hujus libelli capite 34 apparet, promptissimam hanc in Christianorum negotio indulgentiam jam pene moriens porrexerat, ut denuo Christiani essent, et conventicula sua componerent. Atque istam in primis indulgentiam Maximinus, dum a freto Chalcedonio rediens Orientem 0791A repeteret, in itinere sustulit. Sed jam alia epistola idem Galerius, ut ex eodem capite certum est, judicibus significaturus erat quid amplius observandum foret circa Christianorum negotia. Neque porro postulabant simpliciter ejusmodi rerum occasio et necessitas, ut per eam epistolam in quibus potius locis Christiani aperte in posterum habitare, suaque etiam templa palam condere haberent, judicibus significaretur: sed fieri nequibat, quin ea loca vel intra urbium muros assignarentur, vel extra. Nunc autem vix quidquam probabilius, quam Galerium posteriore epistola judicibus significasse, placitum sibi fuisse, ut quemadmodum antea Christiani . . . . complures ecclesias suas imperatorum permissu in civitatibus aedificaverant et alioqui tutius semper habitaverant homines in urbibus propter murorum inter caetera tutelam, quam ruri, paterentur Christianos intra cujusque oppidi moenia majoris securitatis ergo morari, sibique ibidem conventicula restituere.

Et vero Christianos ecclesias prius intra urbium 0791B septa habuisse, vel unum Nicomediae templum, cujus noster capite 12 meminit, validissimo argumento est: uti quod jam proxime sequetur, subornatis legationibus civitatum, quae peterent ne intra civitates suas Christianis conventicula extruere liceret, apertissime rursus indicat, his ergo licitum prius fuisse per Galerii epistolas ad judices scriptas templa intra Gentilium civitates condere; datamque proinde Christianis a Galerio, non meram de qua superius diximus indulgentiam, sed et muri tutelam pro suis simul domiciliis et conventiculis: unde postea Maximinus indulgentiam Christianis cum muri tutela datam sustulerit. Haec mea saltem de hoc loco sententia, partim propter quas nunc attuli rationes, partim deinde, quia dum ex doctis alii τὸ communi tutelo de communi imperatorum consensu accipiunt, alii autem communi titulo emendant, id est, ut exponunt, prescriptis nominibus Galerii, Constantini, Licinii, Maximini, et Maxentii, neutri utique communem, quem oporteret, imperatorum 0791C consensum praestare possunt: quatenus nimirum vel de vere communi illorum quinque consensu quaestio est, vel de communi tantum eorumdem ex parte. At si de vere communi, extant quidem apud Eusebium tria priora nomina in Galerii praefatione, cujus toties meminimus, sed non itidem duo ultima, ut sic nequeat prorsus de universali dictorum quinque imperatorum consensione constare. Sin vero de communi trium duorumve duntaxat ex illis, meminit quidem etiam ejusmodi consensionis laudato loco Eusebius, at neutiquam noster, qui in antecedentibus non modo non Maximini, verum ne vel unius imperatoris mentionem fecerit, qui memorate indulgentiae consenserit, sed solius Galerii qui eam miserit; ut haud ferme quidquam locutione ista durius queat concipi. «In primis indulgentiam Christianis communi sive tutelo, sive titulo, datam tollit Maximinus,» si quis tandem communis consensus, cujus ipse neque secundum Eusebium, neque secundum nostrum, ulla pars fuerit, intelligendus est. Accedunt, quod 0791D superest, ad muri tutelam de qua loquimur, quatuor tutelarum, tutandi fundi ergo, genera, de quibus Varro. lib I de re rustica. «Nunc de septis, quae tutandi fundi causa, aut partis fiant, dicam. Earum tutelarum genera quatuor. Unum naturale, alterum agreste, tertium militare, quartum fabrile.

Subornatis legationibus, etc. Αὐτὸς αὐτῷ καθ᾽ ἡμῶν πρεσβεύεται, inquit Ensebius lib. IX, cap. 11, ubi vide Annot. Vales. Editio Cantabrig.

Prodiit . . . absoluto anno persecutionis 8, ineute IX, edictum Galerii, quo persecutio penitus extincta est, inter kal. Martias (anni 311,) et pridie kal. Maias (ejusdem anni) . . . Duravit haec pax ne sex quidem integris mensibus. Inde ad novas artes praetextusque quaerendos restaurendae persecutionis se convertit Maximinus. Imprimis arcuit Christianos a coemeteriis. Tum subornavit civitatum ad se legationes, magni quasi beneficii loco id a se petentium, ut Christiani 0792A pellerentur, imprimis Antiochiae, in qua urbis curator Theotecnus egregius impostor novum Jovis Philii simulacrum magicis artibus consecratum erexit, ejusdemque commentus est oraculum, quo juberetur, Christianos urbe omnique urbis territorio esse exterminandos . . . Legationes hae eodem quo decessit Galerius anno, sed exeunte, Nicomediae accepit, postquam Galerii ditionem ad fretum usque Chalcedonium occupasset, et pacem amicitiamque cum Lucinio certis conditionibus composuisset. Hoc ex ipsius Maximini edicto constat in favorem Christianorum sequenti anno 312 finiente edito. Sed et indulgentiam Christianis a Galerio concessam hoc etiam anno revocatam necesse est, si non integris sex mensibus ea pax duraverit. Dodwellus , diss. Cyp. XI, num. 82.

Maximinus in litteris, quas anno sequenti 312 ad Sabinum praetorii sui praefectum scripsisse dicemus, quasque Eusebius lib. IX, cap. 9, refert . . . . . «cum anno» ait, «praeterito, (anno scil. 311) Nicomediam 0792B feliciter essem ingressus, cives ejus urbis me illic degentem adierunt cum deorum simulacris, obnixe orantes, ne hujusmodi hominum genus in sua civitate habitare omnino sinerentur,» et alia, quibus mire illustrantur quae supra ex Lactantio retulimus; gesta enim hoc et sequenti anno in causa Christianorum multis huc usque tenebris circumfusa. Pagius .

Apud quem igitur eo pacto insigne vides exemplum subornatarum istiusmodi legationum.

Novo more Sacerdotes maximos per singulas civitates singulos, etc. Quasi ergo aliis verbis scripserit, novo more unum in unaquaque civitate Sacerdotem maximum fecit. Hincque mihi facti novitas: cum prius scilicet Gentiles quidem nonnunquam habuissent ἀχιερέας et Sacerdotes provinciis vel urbibus impositos, at non singulos per singulas civitates.

Qui et sacrificia per omnes deos suos quotidie facerent. Mihi nemo persuaserit sic Lactantium scripsisse. Excidit vox dies, quae deos praecessit, propter litterarum 0792C affinitatem, ut saepe. Illa omissa, cum nihil esset quod pertineret ad omnes, diis suis refinxerunt in deos suos. Scripsit Lactantius: qui et sacrificia per omnes dies diis suis quotidie facerent, ut in capite sequenti, per singulos dies sacrificaretur. Per omnes dies quotidie est pleonasmus, ut nunc jam saepe apud Plautum, post deinde apud eumdem, rursum repetere apud Suet. Caes. 2. vetus vetustum vinum in Curculione. Sin cui haec displicent, posset legi, qui et sacrificia per omnes aedes diis suis quotidie facerent. Graevius .

Per omnes deos suos. Hoc est, per omnia suorum deorum templa, seu in omnibus templis, inquiebat supra Tollius, et nos cum ipso quod necdum plane respuere possumus, sive propter geminam illam nostri locutionem, capite 17, per omnes deos pro vita ejus rogaretur, sive propter hanc Livineii ad panegyricos veteres observationem, in quam postea incidimus, et qua, quae laudato loco notavimus, videntur non mediocriter firmari. Cicero IV, ad Attic. Ep. 1. et pro P. Sextio, nonas Sextiles salutis natalem 0792D appellavit, quod eo die in Quirinali aedes ei consecrata; et eleganter Martialis, Maiae Mercurium creastis idus, ob templum ei tum dedicatum, ut Livius 2. et Festus scripserunt; sive denique quod nondum satis assueti simus huic pleonasmo, per omnes dies sacrificia quotidie facerent. Posteriorem certe Clar. collegae conjecturam, cujus et ille optionem dai, praeferendam credimus. Sed, quod non omittendum, vulgatam quoque lectionem, licet alio atque nos modo, explicat ampl. Cuperus.

Ministerio. Praetulerim, magisterio. Gale . Ministerio, the assistance. Versio anglica; id est, ope, auxilio.

Darent operam ( ut) Christiani neque fabricarent. Templa scilicet, uti quidem Maucroixius interpretatus est: devaient empêcher les Chrétiens de bâtir des temples.—Emendo, darent operam Christiani ne quid fabricarent. Gale .—Erunt sine dubio quibus hic 0793A ordo magis placeret: darent operam ne quid Christiani fabricarent.

Colerent. Praefero coirent. Gale .

Suo jure. Par son autorité. Maucroixius; quasi dicas, pro sua auctoritate.

Parumque hoc fuit, nisi etiam provinciis ex altiore dignitatis gradu singulos quasi pontifices superponeret, et eos utrosque, etc. Locus, non difficilis tantum, sed valde, si quid video, mendosus, et caeteroqui contraria prorsus ratione acceptus ab interpretibus: censente nimirum Maucroixio propter ultimam sine dubio vocem utrosque, Maximinum singulis provinciis non singulos, sed duos simul praeposuisse pontifices: «Non content de cette ordonnance, il établit encore en chaque province deux pontifes pour avoir l'oeil sur les autres;» cum contra ex reverendiss. Burneti versione non duo, sed unicus duntaxat pontifex unicuique provinciae fuerit Maximini jussu praefectus. Verba sunt: « And not contented with this subordination that he had setled among the priests, he ordered 0793B one in every province to be over all the priests of the province.» Quorum sensus est: Neque ita contentus unum sacerdotem maximum caeteris in unaquaque civitate sacerdotibus subjecisse, unum praeterea in unaquaque provincia ordinavit, qui cunctis provinciae sacerdotibus superior foret. Nos primo, propter disertas voces, et eos utrosque, non possumus, quin cum Maucroixio credamus, de duobus quibusdam hic loci agi, qui ex Maximini mente singulis provinciis ad procuranda religionis negotia praepositi sint. Deinde vero, nec possumus quoque propter τὸ quasi in his verbis, singulos quasi Pontifices, quin jam vicissim contra Maucroixium duos ejus proprie dictos Pontifices rejiciendos esse ponamus. Porro autem, cum noster in antecedentibus narraverit, Maximinum novo more in unum aliquem ex urbium primoribus dignitatem Sacerdotis maximi per singulas civitates contulisse, non magis ambigimus, quin idem Maximinus geminos hujusmodi 0793C dignitatis homines, sed qui interim singuli quasi Pontifices maximi forent, singulis provinciis imposuerit. Ac denique, quod quis ingerat, verum ubinam binarii numeri vox duo comparet? respondeo, non latitare solum in vocabulo utrosque: sed plusquam verisimile esse, illam olim in hunc modum post ablativum gradu extitisse. «Parumque hoc fuit, nisi etiam provinciis ex altiore dignitatis gradu duos, singulos quasi pontifices, superponeret;» et eos utrosque, cum sequentibus. Inde ergo tandem ea vox malis avibus, prae nimia librarii ignorantia vel festinatione, simulque istorum dus et duos affinitate, exciderit: aut potior aliqua suppeditetur conciliatio, quam amplecti queamus.

Candidis chlamydibus. Paludamento sive albae tunicae specie auro interdum limbatae, qua utebantur soli imperatorum ministri, quas utique palatinorum vestes cum summis pontificibus communicavit Maximinus, Edit. Oxon. et Cant.—Non alio sensu versio anglica: «He ordered them to wear theat sort of 0793D white habits edged about with gold, which might only be worn by the Chiefs Officers of the Court.»

Chlamydibus, Manteaux. Maucroix; id est, palliis.

Facere autem parabat quae in Orientis partibus, etc. Hoc est, secundum tralationem anglicam: Facere autem parabat contra Christianos in aliis provinciis, quae jam in Oriente fecerat: interpretante vero Maucroixio, quae in Oriente fecerat, illa quoque facere parabat in Occidente.

Cum clementiam specie tenus profiteretur. In eo . . . ponebant hanc clementiae laudem persecutores, de quibus agimus, Diocletianei, si cum vitae pepercissent, oculos tamen dextros eruissent, et sinistros poplites debilitassent candenti ferro. Ex quo itaque coeperunt hae mutilationes, cum vitae servandae causa fuissent excogitatae, exinde rariora fuisse martyria verisimile est. Dodwellus , diss. Cyp. XI, num. 81.

0794A Occidi servos Dei vetuit, etc. In Oriente scilicet. Nam, quantum ad alias regiones, facere tantum parabat Maximinus, quae in Orientis partibus fecerat, ut noster modo loquebatur: unde et rursus de eodem, in initio capitis 37. Hoc ille moliens, Constantini litteris deterretur. Sed, ne rem dissimulem, non video tamen quomodo scribi olim belle hoc loco potuerit, uti nunc dierum habemus: suspicorque adeo veterem scripturam fuisse, occidi ibi servos Dei vetuit, quaeque postea, intellectis nimirum per τὸ ibi Orientis partibus.

Debilitari jussit. Id est hoc loco, mutilari, prout quatuor, quae sequuntur, exempla singula ostendunt. Neque enim omnis debilitatio, mutilatio est, sed interdum, monente merito Casaubono, debiles latinissime sunt, quibus membra facta sunt ἄχρηςα, seu qui vitio aliquo impediuntur, quominus omnibus membris corporis sui uti possint: quemadmodum illi, v. gr. confessores, quibus candenti ferro debilitatos fuisse sinistros poplites aiebat modo Dowellus. Verum hic, sicut dixi, de veris mutilationibus sermo 0794B est. Firmatque alibi idem Dodwellus sequentibus verbis: Ita rediit ad supra dictas corporum mutilationes, quae licet confessores multos fecerunt, nullos tamen martyres.— Il les faisait estropier. Maucroix .

Itaque confessoribus effodiebantur oculi, etc. Verum quidem est, post edictum a Galerio Maximiano in gratiam Christianorum emissum Maximinum, ubi illud accepit, mandasse judicibus, ut a christianorum oppugnatione abstinerent, constitutione tamen Galerii suppressa, et nuda tantum voce per Sabinum praefectum praetorii sui provinciarum praesidibus jussis, ut persecutionem adversus eosdem inhiberent, uti narrat Eusebius lib. IX, cap. 1, ubi et epistolam ab eodem Sabino singularum provinciarum praesidibus scriptam recitat. Sed, ut habet idem Eusebius cap. 2. ne sex quidem integris mensibus passus est eum statum permanere, et ad subruendam pacem Maximinus nihil non molitus est. Quam itaque Lactantius narrat, circa mensem Novembrem (is enim mensis sextus est a morte Galerii), 0794C ideoque circa Maximini Quinquennalia, quae in eum mensem incidebant, persecutio adversus Christianos instaurata. Pagius .