Caput XLV.

0817B

Constantinus rebus in urbe compositis, hyeme proxima Mediolanum contendit. Maxentium vicit Constantinus 6 kal. novembr. auctore Lactantio, De Mort. Pers. cap. 44. (Is autem dies vulgo vigesimus septimus octobris vocitatur.) Ita ut Romam octobris 29 ingressus fuerit Constantinus. Inde duos menses Romae non explevit. (Nam) de Maxentio et Constantino ita Nazarius: «Quicquid mali sexennio toto dominatio feralis inflixerat, bimestris fere cura sanavit.» Convenit etiam lex Constantini in Codice Theodosiano, quam Romae edidit sub initium decembris, sed Roma statim discessurus. Dowellus.

Cum Nazarius in Panegyrico, quem Constantino dixit, cap. 23, scribat, quidquid mali factum fuisset, bimestrem fere curam sanasse, patet, anni insequentis initio, rebus urbanis constitutis, Roma Mediolanum perrexisse, ut Licinio Constantiam sororem suam in matrimonium daret. Dico, sequentis anni initio, 0817C quia lib. I Codic. Theod. De censu, dicitur: Dat. 15 kalend. feb. Rom. Constantino A. IV, et Licinio III coss. anno sc. 313. Mense itaque januario adhuc Romae erat Constantinus, nisi loco Dat. legendum sit cum aliquibus editionibus Pp. Pagius .

Constantinus rebus in urbe compositis, hieme proxima (anni scil. 313) Mediolanum contendit, ponit idem Pagius alibi, eisdemque, ut apparet, insistens hypothesibus. Sed, quod primo notandum, non ideo tamen sibi ipsi perpetuo constitit vir clarissimus, ut haec illius verba ad dictum annum, num. 2 testantur: Constantinus sub finem anni praecedentis (312) vel currentis (313) initio Mediolanum venit, et Constantiam sororem Licinio in matrimonium collocavit. Deinde vero, non ita tantum, quo potius tempore Constantinus post reportatam de Maxentio victoriam Mediolanum profectus fuerit, dubitavit proprie Pagius: sed videntur omnino postulare, cum victoria illa ad sextum kalendas novembris reportata, tum Nazarii locus, Quicquid mali sexennio toto dominatio feralis inflixerat, 0817D bimestris fere cura sanavit, atque ista denique nostri locutio hyeme proxima, cujus facile sensus esse possit, cum hyems proxime instaret, ut statuamus Constantinum medio circiter decembri ex urbe Roma Mediolanum contendisse. Praesertim, cum, verbi gratia, Parisiensis editio Codicis Theodosiani, apud Nivellium anno 1586, vulgata, nullo modo legem primam De Censu datam fuisse Romae prae se ferat, sed simpliciter propositam, in hunc modum:

Imp. Constantinus A. ad populum. Quoniam tabularii civitatum per conclusionem potentiorum sarcinam ad inferiores transferunt, jubemus, ut quisquis se gravatum probaverit, suam tantum pristinam professionem agnoscat, etc. Pp. (id est, Proposita) 15, kal. feb. Rom. Constantino A. III, et Licinio III coss. Quod aeque certe fieri potuit absente Roma Constantino, et Mediolani versante, ac si revera Romae praesens fuisset.

0818A Mediolanum contendit. Sub hujus anni (313) consulibus Constantino imp. 9, Licinio imp. 7. Constantinum adhuc mense Martio Mediolani fuisse, constat ex lege 1, De bonis vocantibus, ibidem 6 id. Mart. data, quae refertur in Codice Theodosiano. Pagius .

Eodem Licinius advenit, ut acciperet uxorem. Constantiam nempe, quam Constantius Chlorus, Constantini pater, ex Herculii privigna Theodora sustulerat, eamque proinde Constantini sororem ex patre; quin et Licinio jam ante desponsam, uti supra capite 43 memoratum his verbis: «Maximinus tamen ut audivit Constantini sororem Licinio esse desponsam, etc.»—Decembri, ut existimo, ineunte, Mediolanum venit, nuptiarum causa, Licinius. Dodwellus .—Id ego potius sequentis anni initio accidisse censuerim. Sed, utcumque sit, cum semel feliciter, ut ex hoc capite et quadragesimo octavo discimus, Constantinus et Licinius apud Mediolanum nuptiarum ergo convenissent, universa illi obiter eo loco, quae ad commoda et securitatem publicam pertinerent, 0818B in tractatu habuerunt; atque haec, inter caetera quae videbant pluribus hominibus profutura, ordinanda esse in primis crediderunt, ut darent et Christianis et omnibus liberam potestatem sequendi religionem, quam quisque voluisset.

Constantinus deinde Mediolano (labente adhuc anno 313) digressus, in Galliam et ad inferiorem Germaniae limitem, ubi Treveris, reversus est, ac Francorum et Barbarorum ad Rhenum transitum inhibuit, repressitque, ut testatur auctor incertus panegyrici Constantino dicti cap. 21 . . . Hincque, ut observat Gothofredus in Chronologia Codicis Theodosiani, Treviris postea datae ab eo plures constitutiones hoc anno mensibus novembris et decembris. Licinius vero Mediolano ad Illyricum reversus est, ut habet anonymus Valesianus. Pagius .

Hyeme quam cum maxime saeviente. Fallor, an haec lectio corrupta, et pro ea legendum, vel simpliciter, hyeme quamquam maxime saeviente; vel una voce amplius, 0818C quaeque a ms. codice suggeritur, hyeme, quamquam cum maxime saeviente. Cogitent docti. Explicant ut bene sanam Cuperus et Columbus.

In Bithyniam concurrit. Puto: in Bithyniam accurrit. Graevius .—Lege: in Bithyniam procurrit. Tollius .—Sed a nostro τὸ concurrere, pro in unius aut plurium comitatu procurrere, festinatoque plus minus gradu vel itinere progredi, usurpatum esse, jam supra, credo, evicimus. Et hic locus capitis 25 confirmare possit, «admonentes eum periculi, quod universi milites, quibus invitis ignoti Caesares erant facti, suscepturi Constantinum fuissent, atque ad eum concursuri alacritate summa, si venisset armatus.»

Transjecto protinus freto. Thraciae nimirum, uti recte supplevit versio anglica: having crost the straits of Thrace. Vulgo Bosphorus Thracius nuncupatur.

Nec tamen quicquam vis aut promissa valuerunt. Locus non male forsan pro mutilo habitus a Columbo.

Per quos fuit spatium nuntios litterasque mittendi 0818D ad imperatorem. Diverso modo acceperunt interpretes. Gallicus nempe, ac si ita Cecilius noster scripserit: per quos satis fuit spatii ad mittendum nuntios litterasque Licinio (Il y avait déjà onze jours que la ville était assiégée, terme suffisant pour donner avis à Licinius des choses qui se passaient ). Anglicus vero quasi auctoris verba sint: quos quidem dies Maximinus ad hoc obsessis praefiniverat, ut per eos imperatorem de suo et Bysantii statu monerent ( they hald eleven days assigned them, for advertising the emperour.) Eligant ex istis sensibus eruditi quem maluerint. Sed verius, opinor, est, quia apud nostrum ne minima quidem mentio istius modi spatii Bysantinis a Maximino concessi reperitur, sententiam esse, Bysantinos per undecim dies obsidionis, qua undique Maximini exercitu circumfuso pressi sunt, haud simpliciter spatium habuisse nuntios litterasque mittendi ad Licinium, sed revera viam invenisse, qua id vel invito Maximino 0819A praestarent, ut se proinde post id temporis non praeter omnem Licinii notitiam expectationemve Maximino dediderint.

Cum milites non fide, sed paucitate diffisi. Cujus fide, vel paucitate? Videtur vox praesidii deesse, vel aliquis tandem similis genitivus in hunc modum: Cum milites non praesidii fide, sed paucitate diffisi.—Pro diffisi, lego defecti.— Gale .

Hinc promovit Heracleam. Maximinus scilicet, quanquam id nomen ab ipso fere capitis initio sit repetendum. Heracleam autem, Heracleam Thraciae intellige, quae mox alia appellatione Perinthus vocabitur. Ptolemaeus, Πέρινθος, ἤτοι Ἠράκλεια, Perinthus, aut Heraclea. Incertus poeta:

Quae magna Perinthus
Ante fuit, priscum mutavit Heraclea nomen.
Confer dicenda infra.

Festinato itinere. Non absimili locutione Plinius in panegyrico: Festinatis honoribus amplificat atque auget; 0819B simillima vero Jo. Frid. Gronovius, vir summus: Usum ait necessario magis quam consulto festinata navigatione, cum videlicet hunc locum Dictyos Cretensis ex ingenio et manu scripto simul codice emendasset: «Legati paucis diebus ad Trojam veniunt; neque tum Alexandrum in loco offendere. Eum namque properatione navigii inconsulte usum, etc.» Quin videri haud immerito possit Justinus ex plena phrasi, festinato itinere, concise festinato dixisse, his verbis: «Poenitere deinde dimissi Demetrii (Phrahatem) coepit: ad quem retrahendum cum turmas equitum festinato misisset, Demetrium, etc.» qui nempe alibi eodem sensu citato itinere miserunt, scripserit.

Accepta in deditione Perintho. Id est, Heraclea; sic enim vocata Heraclea Thraciae ad differentiam aliarum ejusdem nominis urbium, ut notat Valesius ad lib. XXII Ammiani. Pagius .

Accepta in deditione. Corrige, ut supra aliquoties, in deditionem. Tollius ; item Boherellus.—Suadent 0819C certe infinita exempla. Puta, haec Justini, lib. XII, cap. 6: Dabas in deditionem accepit. Ibid. cap. 7: Omnes ejus loci gentes in deditionem accipit; et cap. 9: Hiacensanas Sileosque . . . in deditionem accepit.

Processit ad mansionem millia decem et octo. Id est, ordinante verba Maucroixio: Processit millia decem et octo ad mansionem (il s'avance six lieues au-devant de l'ennemi); quo etiam modo construenda esse judicaveram. Verum dubitabam amplius, annon forte post vel ante mansionem, adjectivum numerale primam in hunc aut similem modum supplere oporteat, processit ad primam mansionem millia decem et octo. Sequitur quippe proxime cum secundo numerandi adjectivo, nec enim poterat ulterius, Licinio jam secundam mansionem tenente. Viderint eruditi viri: nihil affirmo.

Millia decem et octo. Six lieues, Maucroix; ad verbum, sex leucas: cui proinde singulae leucae ex tribus veterum milliaribus constant.

Millia. Ita ubique, quantum quidem ex Baluzii 0819D editione colligere est, scheda vetus, non millia; quod iis favet, qui cum Varrone, Eutropio, et aliis, vocem miles a mile isto, v. gr. pacto deducunt: «Mile pugnatores delegit, quos a numero milites appellavit;» Eutropius, lib. I, de Romulo: clarius autem Isidorus, l. IX, c. 3: «Miles dictus, quia mile erant ante in numero uno, vel, quia unus est ex mile electus.»

Licinio jam secundam mansionem tenente distantem millibus totidem, qui collectis, etc. Ita hodie post Vossium Baluzius, qui prius scilicet cum ms. codice in auctoris verbis: «Licimo jam secunda mansione tenente, destante militibus totidemque collectis;» nisi quod idem paulo post, ex conjectura, in erratorum indice legendum monuerat: «Licinio jam secundam mansionem tenente, distantem millibus totidem, atque collectis;» unde mox Sparkius in prima editione Oxoniensi: «Legit vir reverendissimus (Vossius), Licinio jam secundam mansionem tenente, distantem 0820A millibus totidem, qui, etc. quae emendatio Baluziana distinctior videtur.» Porro Vossianam quoque Columbus in editione Aboensi secutus est; et quantum ad veterem scripturam, en quid amplius viri docti ejus loco ediderint, aut ad eamdem notaverint.

Licinio jam secunda mansione tenente. «Licinio jam secundam mansionem tenente.» Pagius .

Licinio jam secunda mansione tenente. Lege: «Licinio jam secunda mansione tendente;» hoc est, castra metante. Suetonius in Galba 12: Cn. Dolabellae, juxta cujus hortos tendebat, proniorem. Virgilius:

Hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles.
Notissima est haec verbi notio, et maxime propria apud omnis generis scriptores. Graevius .

Tenente, destante. Locus mutilus. Allix .— Destante militibus totidemque collectis, etc. Locus corruptus est. Pagius .

Militibus totidemque . . . Lego: millibus tot, idemque collectis, etc. Gale .

0820B Collectis ex proximo quantis potuit militibus. Quantis potuit, graeco more, pro quantos potuit; scilicet colligere. Tollius .

Ille. Maximinus. Versio anglica.

Ipse. Licinius. Maucroix .

Sparsi enim milites. Licinii nimirum, supplentibus ambobus interpretibus.

Adunari omnes. Ut supra, in civitatibus urbanae ac rusticae plebes adunatae; quod ex Plinio et Justino illustravimus. Addimus nunc ex eodem Justino sequentia exempla. L. II, c. 12: Adunata omnis sociorum classis. L. VII, c. 1: Adunatis gentibus variorum populorum. L. XI, c. 5: Adunato deinde exercitu naves onerat.