Caput XLVIII.

Accepta exercitus parte ac distributa. Sui-ne exercitus? an hostilis? Nam variant interpretes. Ego hostilem cum Maucroixio intelligo: quia si de accepta a Licinio sui proprii exercitus portione, eaque simul in varias, puta, civitates distributa sermo esset, 0826D nequaquam proxime sequeretur, trajecit exercitum in Bithyniam, sed trajecit alteram in Bithyniam; cum qui pone se sui exercitus partem de industria relinquit, non amplius exercitum, sed solummodo partem alteram exercitus trajiciendam habeat. Atqui diserta nostri narratio est: «Licinius, accepta exercitus parte ac distributa, trajecit exercitum in Bithyniam paucis post pugnam diebus.» Accedit, quod cum sub finem praecedentis capitis diserte de Maximini exercitu scripserit: Pars dimidia prostrata est, pars autem vel Licinio dedita, vel in fugam versa, optime invicem cohaereant, partem aliquam Maximiani exercitus voluisse se Licinio dedere: Licinium autem eamdem primo libenter accepisse in deditionem; paulo post vero prudenter in diversas suorum militum seu turmas, seu catervas, distribuisse; ac tum denique exercitum, ita ex suis et Maximianis constantem, trajecisse in Bithyniam.

0827A Die iduum juniarum. Die quidem iduum juniarum Nicomediae propositae sunt litterae de restituenda Ecclesia ad praesidem missae, ut testatur Lactantius: sed datae fuerant Mediolani eodem anno, Christi scilicet 313, circa mensem martium, ut Constantinus et Licinius in iisdem diserte asserunt. Pagius .

Die iduum juniarum. Le treizième de juin. Maucroix .—Id est, die decimo tertio junii. On the thirteenth of June, versio anglica: quae diversae tantum ejusdem rei notationes sunt.

Constantino atque ipso ter consulibus. Anno nempe Christi 313. Pagius .

De restituenda ecclesia. Nicomediensi scilicet, caeterisque, quae ante decennium per totam Bithyniam, cujus Nicomedia princeps erat civitas, fuerant eversae. Nam Nicomediensis quidem prima omnium eversa fuerat et solo adaequata, ut ex capite XII certum est: at idem postea multis aliis per amplum Bithyniae tractum accidisse, vel hinc constat, quod noster, descriptis in hoc capite Licinii ad Bithyniae praesidem 0827B litteris, continenter subjicit: His litteris propositis, etiam verbo hortatus est, ut conventicula in statum pristinum redderentur; plurium, uti vides, conventiculorum, seu, quod idem est, ecclesiarum, quae restituendae essent, mentione facta, non unius Nicomediensis.

Litteras. Illas Eusebius lib. X Hist. Eccles. cap. 5, describit e lingua latina, qua primum editae sunt, ut ipsemet docet. Pagius .

Litteras. Id est, ex utriusque interpretis versione, edictum. Et Pagius quidem exerte in hoc ipso argumento: Epistolam, inquit, et edictum hic non distinguo. Sed esse, accurate loquendo, nonnihil discriminis inter edicta, et litteras imperatorum ad praesides datas, jam ante, ni fallor, ostendimus; patebitque rursum amplius ex dicendis ad ultima fere verba hujus capitis.

Ad praesidem datas. Sed quem praesidem? Nicomediae? an Bithyniae? Nam utraque vox praecessit, trajecit 0827C exercitum in Bithyniam . . . et Nicomediam ingressus, etc. Nicomediae praesidem Maucroixius intellexit: On l'adressa au président de Nicomédie. Sed huic supplemento graviter repugnat Justiniani codex, ex quo liquet, praesides fuisse provinciarum praesides. Vide, verbi gratia, lib. I, tit. 40, l. I et II. Adde quoque Salmasium in Hist. Aug. scriptores. Nec obstat quod apud nostrum, capite 40. Eratineus, qui paulo post initium dicitur praeses, appellatur judex in sequentibus. Nam ex eodem codice, qui provincias, regebant, etiam judices erant, seu, ut nobis Lactantius suggerit in epitome, non simpliciter provinciarum praesides, sed una quoque praesides legum. Verba sunt: Siquidem ipsi praesides legum praemiis muneribusque corrupti. Hincque merito Galli, qui praesidem simpliciter reddunt président, reprehensi suo loco ab amplissimo Cupero.

Proponi jussit. At non sine praesidis programmate, ut Licinius ipse in extrema fere subjectarum litterarum clausula imperabit, quo nempe de Licinii litteris 0827D edictum, secundum data mandata, conficeretur, sicut Plinii epistola ad Trajanum inferius confirmabit.

Cum feliciter, etc. Vid. Euseb. Ecclesiastic. hist. lib. X, cap. 5. Editio Cant.

Apud Mediolanum convenissemus. Quod non accidit, meo judicio, ante primum mensem anni Chr. 314 plus minus inchoatum. Partim primo, quia cum, ex Nazario, quidquid mali sexennio toto dominatio feralis Maxentii urbi Romae inflixerat, bimestris fere cura Constantini, statim a victoria de Maxentio ad 6 kalend. novembris, proindeque die 27 octobris reportata, sanaverit, inde apparet Constantinum Romae, ut minimum, ad medium usque decembrem moratum esse. Partim vero deinde, quoniam cum urbs Roma, unde Constantino ad condictum locum, Mediolanum, proficiscendum fuit, longissimo itineris intervallo dissita fuerit, vix potuit commode Constantinus Mediolanum ante initum Januarii mensem 0828A pervenire. Colligit, scio, Baluzius ex codice Justiniani imperatoris, lib. XI, tit. 57, lib. I, Constantinum Roma digressum non esse ante mensem Januarium exeuntem, quod vulgo legis subscriptio sit, Datum 15 kalend. febr. Romae, Constantino A. III, et Licinio coss. Sed jam antea alios codices in hunc modum legere monuimus, Proposita 15 kal. feb. Rom. Constantino A. IV, et Licinio III Coss., unde contra quam putavit vir clarissimus, adeo non causae jugulum petit subscriptio, ex qua adversus Dodwellum, virum pariter clarissimum, argumentatus est, ut ex illa nihil omnino possit legitime inferri, propter variantem lectionem, quae Constantinum non magis Romae praesentem ponit, quam alibi. Adde quod si revera ea lex data Romae fuisset a Constantino 15 kal. feb. seu, quod idem est, die 18 Januarii, anni Christi 314, sequeretur Constantinum non bimestri fere cura quidquid mali sexennio toto dominatio feralis Maxentii inflixerat, sanavisse, quae diserta tamen Nazarii affirmatio est, sed propemodum 0828B trimestri. Convenerint ergo Mediolanum, Constantinus quidem ab urbe Roma profectus, Licinius vero ab Illyrico, mense potius Januario anni 314 haud multum decurso, quam decurrente, v. gr. februario ejusdem anni, aut decembris superioris anni 313. Vide interim quid in utramque partem scripserint Dodwellus in diss. Cypr. XI, num. 86.

Apud Mediolanum, etc. Ibi conditum decretum pro pace, quod nobis conservavit latine hodie Lactantius cap. 48. Illud extemplo una cum victoriae nuntio mittunt Maximino. Ille vero μὴ δοκεῖν ἑτέροις εἶξαι βουλόμενος, novum, ut auctorem habemus Eusebium, ἐξ ἰδίας αὐθεντείας emisit edictum. Aegre enim admodum et invitus senatus-consulto cessit, quo Constantinus primi tituli Augustus renuntiatus est. Dodwellus .

Securitatem. Tranquillitatem. Maucroixius . Quasi nulla sit prorsus differentia inter has voces; quod non ita esse, duo locorum genera apud Ciceronem ostendunt. 0828C Unum est illorum, in quibus securitas et tranquillitas tanquam res a se invicem, etsi non multum quidem, diversae nominantur. Alterum vero eorum, in quibus diversam utriusque vocabuli definitionem Cicero tradit. Primi generis ista sunt: lib. I, de Offic. cap. 20: «Vacandum autem est omni animi perturbatione, tum cupiditate, et metu, tum etiam aegritudine, et voluptate animi, et iracundia; ut tranquillitas et securitas adsit.» Lib. V, de Finibus: Democriti autem securitas, quae est animi tanquam tranquillitas, etc. Pertinent vero sequentia loca ad secundum genus. Lib. IV Tuscul. Qu. «Qui animum in duas partes dividunt, alteram rationis participem faciunt, alteram expertem: in participe rationis ponunt tranquillitatem, id est, placidam quietamque constantiam.» Lib. V earumd. «Qui autem illam maxime optatam et expetitam securitatem ( securitatem autem nunc appello, vacuitatem aegritudinis, in qua vita posita est) habere quidquam potest, cui aut adsit, aut adesse possit multitudo malorum?»

0828D Quod quidem divinitas in sede coelesti nobis atque omnibus qui sub potestate nostra sunt constituti, placatum ac propitium possit existere. Subesse mendum suspicor. Quare sic lego: Quod divinitus quidem, etc. propitium possit efficere. Sparkius, credo, in editionibus Oxon. et Cant.—Pro quod quidem divinitas, legendum forte, quod quidem divinitus, etc. Boherellus .—Lactantii verba se male habent. Curatio est anceps. Cogitabam tolerabiliora futura esse, si sic refingantur: ut quidem divinitas in sede coelesti nobis, atque omnibus qui sub potestate nostra sunt constituti, placata atque propitia possit existere. Graevius .—Lege, quo numen divinitatis, et mox posset, pro possit. Tollius .—Scribendum putem, vel, quo quidem divinitas in sede coelesti nobis atque omnibus qui sub potestate nostra sunt constituti, placatum ac propitium possit existere, ut neglexerit Syntaxin: vel, quo quidem divinum numen in sede coelesti, etc. Divinitas certe in 0829A veterum libris divinum numen est. Marcellinus l. XXVII, cap. 7: «Parcius, inquit Eupraxius, agito, piissime principum; hos enim, quos interfici tanquam noxios jubes, ut martyres, id est, divinitati acceptos, colit religio christiana;» et in Codice, imperator Justinianus; Cum propitia divinitate, ait, Romanum nobis sit delatum imperium. Gale .

Ut possit nobis summa divinitas, cujus religioni liberis mentibus obsequimur, etc. Verba notatu digna; quoniam si Licinius Jovem, ut certum esse debet, per summam divinitatem, de qua loquitur, intelligebat, Jovi ergo, non Deo Christianorum, memoratam supra precem cum toto suo exercitu dicebat, Summe Deus, te rogamus. Sancte Deus, te rogamus, quaeque postea. Quo fit, ut si quid fraudis forsitan in ea re fuerit admissum, contextum dici nequeat in gratiam summi Christianorum Dei ab hoc Cecilio, aut ab aliis scriptoribus.

Liberis mentibus. Volontairement. Maucroix ; id est, ultro, seu, ad verbum, voluntarie.—Recte. Cuinam 0829B enim per licenter interpretari in animum posset venire? Quam mirum vero , Summe Christianorum Deus, cum per te ethnico homini, qui non te, sed Deum nihili colebat, licuerit palam, liberisque mentibus religioni divinitatis falsae obsequi, non licere idem hodie tot tuorum millibus, qui te verum Deum spiritu ac veritate adorare in propatulo gestiunt! Sed judicia tua sunt abyssus magna, Rex Sanctorum.

Dicationem tuam. Id est, dignationem. Edit. Oxon. et Cant.—Hoc est, te. Interpretes.—Lege, dignationem. Allix .

Amotis omnibus omnino conditionibus. Recte explicuit cultissimi vir ingenii atque eruditionis Baluzius. Et hinc mox, liberam iis atque absolutam colendae religionis facultatem a se concessam dicit. Conferatur Maximini edictum praecedens, ubi illa facultas certis legibus circumscribitur atque coercetur: ita, inquiens, ut ne quid contra disciplinam agant, etc. quae in epistola ad judices data continebantur. Tollius .

0829C Super Christianorum nomine, etc. An eodem sensu, quo capite 14: ingenti invidia simul cum palatio Christianorum nomen ardebat? Aut num per περίφρασιν, pro super Christianis, quomodo breviter interpretes acceperunt, et ante illos Eusebius hac versione, περὶ τῶν χριστιανῶν, ad verbum, de Christianis? Mallem, super Christianorum numine: cujus rei rationem mox reddam.—Supplenda et corrigenda, ex Eusebii Graecis, lib. X, cap. 5, in hunc modum: super Christianorum nomine continebantur, et quae prorsus laevae, et a nostra clementia alienae esse videbantur, ea tollantur; et nunc libere ac simpliciter unusquisque, et quae postea.—Absit ut Eusebii verborum versionem, quam vir doctissimus uti huic loco convenientem proponit, alia de causa minus respondere graecis censeam, quam quod incipiat, super Christianorum nomine; cum graeca mere habeant περὶ τῶν χριστιανῶν, super Christianis, vel, de Christianis. Sed quid si interim ut eatenus Eusebius latina, quaecumque tandem fuerint, contractiora graece vertendo fecit quam erant, sequentia 0829D e contrario contractiora latine fuerint, quam Eusebius graece repraesentavit? Suspicor uno verbo, tam quia graecis τὰ σκαιὰ facile nugae aut tricae esse possunt, (σκαιὸς enim, inter alia, ineptus, stolidus, turbarum plenus, difficilis), quam quia simul certissimum est, ea quae latinis severa sunt, verti optime posse ab homine graeco πραότητος ἀλλότρια. Suspicor, inquam, ob utrumque unaque etiam propter istud tertium, quod haec lectio videbantur nugae ac severae, haud multum recedat a veteri videbantur, nunc cavere ac, veterem forte nostri loci scripturam, si paulo altius repetatur, fuisse: «Quare scire dicationem tuam convenit, placuisse nobis, ut amotis omnibus omnino conditionibus, quae prius scriptis ad officium tuum datis super Christianorum numine videbantur nugae ac severae simpliciter unusquisque eorum, 0830A etc.» aut aliquid denique istius modi, quale sit, videbantur tricae ac severae. Eusebii verba, quo melius tota res intelligatur, sic concepta sunt: ἅτινα οὕτως ἀρέσκειν ἡμῖν ἀντιγράψαι ἀκόλουθον ἦν, ἵν᾽ ἀφαιρεθεισῶν παντελῶς τῶν αἱρέσεων, αἵτινες τοῖς προτέροις ἡμῶν γράμμασι τοῖς πρὸς τὴν σὴν καθοσίωσιν ἀποσταλεῖσι περὶ τῶν χριστιανῶν ἐνείχοντο, καὶ ἅτινα πάνυ σκαιὰ καὶ τῆς ἡμετέρας πραότητος ἀλλότρια εἶναι ἐδόκει, ταῦτα ὑφαιρεθῇ, καὶ νῦν ἐλευτέρως τε καὶ ἀπλανῶς ἕκαστος τῶν τὴν αὐτὴν προαίρεσιν ἐχηκότων τοῦ φυλάττειν τὴν τῶν χριστιανῶν θρησκείαν, ἄνευ τινὸς ὀχλήσεως, τοῦτο αὐτὸ παραφυλάττοι.

Nunc cavere (vel nunc vere) ac. Legendum: Nunc cavere, ut. Edit. Oxon. et Cant. item Allixius.—Corrigo: Nunc caveres, ut. Boherellus .— Nunc cavere. Emendatius legas: Nunc revocentur. Tollius .

Qui eamdem observandae religioni Christianorum gerunt voluntatem. Praeferam cum editionibus Oxon. et Cantab. Qui eamdem observandae religionis, etc.

Id ipsum observare contendant. Quid id ipsum? Nihil 0830B enim, ut res sunt, praecessit, ad quod grammatice referri queat, quam Christianorum. Absurdum vero est voluisse Licinium edicto statui, ut Christiani Christianorum nomen observare, si cuperent, pergerent. Quid potuit enim Christianis Christianorum nominis observatio esse? Legendum ergo propterea in antecedentibus, ni admodum fallimur, super Christianorum numine.

Contendant. Potius, contendat. Tollius .

Dicatio tua. Potius, dignatio tua, ut supra. Boherellus , item Allixius .

Ut in colenda quod quisque diligeret habeat liberam facultatem. Melius sine dubio laudandae ima pagina editiones: Ut in colendo quod quisque, etc.

Quod quisque diligeret habeat. Lege: quod quisque deligerit habeat. Graevius .

Quas (vel quia) . . . honori, neque cuiquam religioni aut aliquid a nobis. Sic supplendum: Quia videri nolumus cuiquam honori, aut cuiquam religioni aliquid a nobis detractum. Edit. Oxon. et Cant.-Sed id 0830C quoque, nec una ratione, emendare est. Favent caeteroquin allatis supplementis cum Eusebii verba apud Columbum, tum isthaec capitis 13: «Postridie propositum est edictum, quo cavebatur, ut religionis illius homines carerent omni honore ac dignitate.»

In persona Christianorum. Εἰς τὸ πρόσωπον τῶν χριςιανῶν. Eusebius. Hoc est, vertente Valesio, in gratiam Christianorum: unde quis haud immerito suspicetur, auctoris manum fuisse, in personam Christianorum, non in persona.—With relation to the Christians. Tralatio anglica. Id est, quod spectat ad Christianos.

Eadem loca, ad quae antea convenire consueverant. Lege: ea loca; nec aliter paulo infra, ubi et consueverunt legitur: hic autem consueverant, sed minus recte. Tollius .

Priore tempore aliquid vel a fisco nostro, vel ab alio quocumque videntur esse mercati. Imo aliqui. Boherellus ; item Gale . Recte.

Quantocius reddant. Appone punctum post reddant. Boherellus .—Omnino ita facto opus esse, cuncta 0830D evincunt, sed Eusebiana distinctio in primis rite accepta, cui ista quoque editionis Aboensis suffragatur: iisdem Christianis quantocius reddant. Etiam, etc.

Quantocius. Quantocius in Gemma est, pro cito, quamprimum. Sed auctorem requiro. Ger. Jo. Vossius .—Miror, cum praeter duos, quos jam ante nos Columbus partim recte, partim mendose laudavit e veteribus, Sulpicium nempe, Dial. III, cap. 5, et Vulgatum interpretem, Genes. XLV, 19. Mamertinus etiam, non ignobilis scriptor, idem vocabulum hac pericope adhibuerit: «Licet, maxime imperator, publico judicio et nomine agere tibi gratias debeam, tamen illa, quae pro summa re domi forisque gessisti, nunc ex parte maxima praetermittam, ut quantocius ad ea, quae propria sunt, perveniat oratio.» Ita enim, non quanto totius legendum esse, palam est; ne et Braulionem, septimi saeculi auctorem, adducam, qui praefatione in Vitam sancti Aemiliani, ut posset, ait, 0831A in missae ejus celebratione quantocius legi. Sit itaque id adverbium, si non vox optimae notae, longe tamen melioris, itemque saeculi, quam credidit vir doctissimus. Maxime cum et paulo post Licinius iterum jubeat, ut praeceptum suum quantocius compleatur.

Etiam vel hi qui emerunt. Suspicabar primo intuitu, corrupta haec esse, legendumque: Caeterum vel hi, etc. Sed nunc nihil muto. Tollius .—Ut libuerit. Sed jampridem mutavit clarissimus Gale τὸ etiam et in jam, ad marginem sui exemplaris, et infra quoque cum eo vir maximae dignitatis et eruditionis, Petrus Valerus Diazius. Conjiciebam ego, nec una ratione inductus, veterem lectionem fuisse et ita, pro et deinde. Prima erat, quoniam eo pacto omnia apte cohaeserint: Qui Christianorum conventicula quocumque modo emerint, reddunto quantocius. Qui eadem dono acceperint, reddunto pariter quantocius. Ac deinde utrique de indemnitate, ut aequum sibi visum fuerit, cogitanto. Altera vero, nec minus valida, quoniam non videtur omnino Eusebius aliter legisse, quam 0831B emendamus. Quid haec enim: ὅπως, εἰ τοῖς αὐτοῖς χριστιανοῖς τὴν ταχίστην ἀποκαταστήσωσιν, οὕτως ἢ οἱ ἠγορακότες τοὺς αὐτοὺς τόπους, ἢ οἱ κατὰ δωρεὰν εἰληφότες (εἰ) αἰτῶσί τι παρὰ τῆς ἡμετέρας καλοκαγαθίας, προσέλθωσι τῷ ἐπὶ τόπων ἐπάρχῳ δικάζοντι· nisi ad verbum: «Ut si hisdem Christianis quantocius restituerint, ita (hoc est, deinde) vel hi, qui eadem loca emerunt, vel qui dono fuerunt consecuti, si petiverint de nostra benevolentia aliquid, accedant ad locorum praefectum, qui jus dicit.» Ostensum autem jam antea a nobis multiplicique exemplo, tam Graecorum οὕτως, quam Latinorum ita, pro εἶτα, vel deinde, non insolenter usurpari. Et quod nunc in Eusebii loco adverbium εἰ ante αἰτῶσι supplevimus, ita faciendum fuisse arguit haud solum collatio cum nostro, si putaverint, sed quod insuper non proxime sequatur apud Eusebium προσέλθωσί τε, aut aliquid tale, verum sine ulla copula, προσέλθωσι, ut pendeat manifesto a praecedenti ὅπως.

0831C Vel qui dono erunt consecuti. Potius, qui dono fuerunt consecuti. Gale .

Si putaverint de nostra benevolentia aliquid, vicarium postulent. Locus haud parum difficilis, sive propterea quod de ejus integritate et distinctione non convenit inter doctos, sive quoniam per vicarium alii cum Eusebio certum hominem intelligunt, alii vero non hominem, sed aliquid vicarium. Res tota sic breviter habet.

Scribendum censeo: Si optaverint de nostra benevolentia aliquid vicarium, postulent. Diazius. Credideram antea, hunc locum mutilum esse, legendumque: Si putaverint de nostra benevolentia aliquid sperandum, vicarium postulent. Sed nunc nihil muto, et accipio τὸ vicarium pro eo, quod pro restitutione bonorum Christiani deberi sibi putabant, uti illustris fecit Diazius. Eam mox indemnitatem vocat. Tollius .—Sic legendum: Si poscendum, putaverint de nostra benevolentia aliquid, vicarium postulent.—Nil nisi distinguo: Si putaverint de nostra benevolentia aliquid vicarium postulent. Gale; item Columbus.— Vicarium 0831D postulent. προσέλθωσι τῷ ἐπὶ τόπων ἐπάρχῳ δικάζοντι. Eusebius. Id est: ii praesectum, qui in illa provincia jus dicit, adeant. Valesius.— Vicarium postulent. Nempe, qui jus dicat. Edit. Oxon. et Cant.— Se pourvoiront par devers les vicaires. Maucroix . Quasi dicas: vicarios, ut suis rationibus provideant, rogabunt, annotante eodem in margine suae versionis, Vicarios fuisse lieutenants du préfet du prétoire; quod nequeo melius, quam vicarios praefecti praetorio vertere.— Shall go to some magistrate. Tralatio anglica. Ad verbum, aliquem magistratum convenient.—Nobis liceat, vel post tot eruditorum sententias de hoc loco allatas, judicium nostrum, qualecumque sit, interponere. Aut lectio, quam evidenter Eusebius secutus est: Si petiverint de nostra benevolentia aliquid, Vicarium postulent, germana est et genuina; et tunc non modo hodierna, si putaverint, aperte mendosa fuerit, verum etiam τὸ aliquid non ad sequentem vocem vicarium, 0832A sed ad praecedens verbum petiverint pertinuerit, plane ut in Graecis, αἰτήσωσί τι; eritque adeo per Vicarium homo aliquis, qualis ab amplissimo Cupero indicatus est, intelligendus. Vel fuit olim in Licinii litteris uti hodie habemus, quantum ad vocabula, exaratum: Si putaverint de nostra benevolentia aliquid vicarium postulent; tuncque necessario Columbi distinctionem sententiamque simul amplecti oportebit: Si putaverint, de nostra benevolentia aliquid vicarium postulent, cujuslibet generis indemnitatem intelligendo. Vel ista denique, de qua nemo hactenus cogitavit, interpunctio erit advocanda, qui dono erant consecuti, si putaverint de nostra benevolentia (hoc est, si tamen ii esse possint, qui de rei pretio, quam ipsis pro mera nostra benevolentia dedimus, rationes nobiscum velint putare), aliquid vicarium, id est, quod priorum donationum vicem suppleat, postulent. Eligant, qui haec lecturi sunt, quod maluerint. Verum equidem Eusebii lectionem caeteris praeferendam arbitror; quanquam putare de re aliqua, debuerit phrasis esse familiarissima 0832B apud Romanos, neque sit insolens, ut benevolentia non de ipso benevolentiae affectu, sed de benevolentiae signo, aut gratificatione usurpetur. Nam sic, verbi gratia, Spartianus in Caracallo: Non ille in litteris tardus, non in benevolentiis segnis. Confer, si pluribus opus est, Diazium. Baluz., Cuperum et Columbum.

Corpori Christianorum. To the Christians. Versio anglica. Ad Verbum, Christianis.—Recte. Nam ut Sabini et Sabinorum corpus omnino confunduntur apud Livium in his verbis: «Oriundi ab Sabinis, ne, quia post P. Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate aequa possessionem imperii amitterent, sui corporis creari regem volebant,» (id est, qui esset ex Sabinis): ita Licinio in hac epistola, Christianis et corpori Christianorum, locutiones sunt synonymae prorsus et promiscuae, quas tantum, ne semper iisdem Christianis diceret, intermiscuit. Atque infra tamen pro Christianorum corpori, videas uno loco in eadem versione: «The Corporations or 0832C Assemblies of the Christians; id est, corpora, vel coetus Christianorum;» et alibi rursum: «The Bodies corporate of the Christians;» hoc est, collegia, vel societates Christianorum.

Non in ea loca. Dele in. Boherellus ; item Gale.—Delenda hic praepositio, uti et supra faciendum monui. Tollius .

Consueverunt. Had used. Versio anglica. Id est, consueverant.—Non improbo, vel ob praecedentia, «quod si eadem loca, ad quae antea convenire consueverant.» Neque improbabat, opinor, Tollius ad ea verba.

Ad jus corporis eorum . . . pertinentia. Hoc est, secundum tralationem anglicam, pertinentia ad illos, tanquam ad commune corpus: «That belonged to them as a Body corporate.» Quis enim tanquam ad corpus corporatum de verbo ad verbum transferri ferat?

Ea omnia lege, qua superius comprehendimus citra, etc. Scribe levem distinctionem post comprehendimus, quod eodem sensu explicandum, quo comprehensum 0832D est, in sequentibus. Boherellus .—Emenda: comprehendimus, eaque citra, etc. quae vocula excidisse mihi visa; alias, quam comprehendimus legendum, quemadmodum mox: sicut superius comprehensum est. Tollius .—Malebam, partim cum Boherello nostro, cui Aboensis quoque editio adstipulatur, partim mutato amplius, sed leviter, ordine; «Ea omnia, qua lege superius comprehendimus, citra ullam prorsus ambiguitatem vel controversiam hisdem Christianis; id est, corpori et conventiculis eorum reddi jubebis.» Ita quippe facili opera integra erit lectio, et optime cohaerens.

Sumus. Summis. Editio Aboensis. Mendosissime.

Prospere successibus nostris. Malim, «prosperis successibus nostris, vel prospere fluentibus successibus nostris.» Tollius .

«Ut autem hujus sanctionis benevolentiae nostrae forma ad omnium possit pervenire notitiam, prolata 0833A programmate tuo haec scripta et ubique proponere, et ad omnium scientiam te perferre conveniet.» Quod jam Licinius sanctionem suam, et haec scripta nuncupat, id ipsum paulo ante praeceptum suum, quin et tacite statutum suum et ordinationem suam nominaverat. Sed, quod notandum, nuspiam pariter edictum appellavit, uti nec noster, qui contra semel atque iterum mero epistolarum nomine ad hanc Licinii dispositionem indigitandam usus est. Primo nempe, in hujus fere capitis initio, «de restituenda Ecclesia (Licinius) hujusmodi litteras ad praesidem datas proponi jussit;» atque denuo propemodum in fine: His litteris. Unde nunc haud ingrata oritur quaestio, utrum recte hic loci edictum ab utroque interprete, atque alibi a multis, cum veteribus, tum recentioribus vocentur; quod equidem non putaverim, si sit accuratius loquendum: sed veras esse e contrario litteras cum mandatis ad τὸν δεῖνα Bithyniae praesidem datas, ex quibus ille confestim mandata excerpere, tum «edictum suum, 0833B secundum ea mandata, addito programmate, conficere et proferre» debuerit. «Ut autem hujus sanctionis benevolentiae nostrae forma ad omnium possit pervenire notitiam, prolata programmate tuo haec scripta et ubique proponere, et ad omnium scientiam te perferre conveniet,» inquit nostro loco verbisque disertissimis ipsemet Licinius; multoque disertius ante ipsum Plinius ad Trajanum, libro X, ep. 97: «Quibus peractis, morem sibi (Christianis) discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram:» ubi non tantum Trajani mandata, et Plinii edictum, tanquam res diversas nominari vides, sed imperatoris mandata materiam fuisse edicti praesidis; quod et ideo non Trajani edictum, sed edictum suum appellavit, post edictum meum. Ingenue autem agnoscere debemus priusquam hinc progrediamur, nos, quod in hoc argumento 0833C laudata Plinii verba adduximus, debere epistolae amplissimi Cuperi ad clarissimum Graevium 7 id. apr. anni 1691, datae, in qua, ad suae in hunc locum notae confirmationem: «Locus, ait, hanc in rem elegans apud Plinium, lib. X, ep. 97: Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse, rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram; nam hinc, pergit, clarissime pater, praesidem publice testatum esse, sese ejusmodi edictum accepisse.» Atque hactenus perillustris Cuperus.

Etiam verbo hortatus est. Nempe Licinius. Pagius .—Et sine ulla circuitione: «When the Edict was published, Licinius did likevise by word of mouth entreat all persons,» etc.

Conventicula. Les églises. Maucroix. Hoc est, ecclesias.

Sic ab eversa Ecclesia. Nicomediae nimirum, secundum versionem anglicam: And from the destruction 0833D of the hurch of Nicomedia: sed melius sine dubio Maucroixius, ut latina sonant. Ainsi depuis la ruine de l'Eglise. Confer haec capitis 3: In statum pristinum Ecclesia restituta est.—Ab eversa Ecclesia. A die scilicet 23 februarii anni 303. Pagius .

Usque ad restitutam. To he rebuilding of it. Tralatio anglica. Id est, usque ad restaurationem illius (Nicomediensis ecclesiae).

Usque ad restitutam. Usque ad diem videlicet 13 mensis Junii anni 313, qua propositum est Nicomediae edictum de restaurandis ecclesiis. Pagius .

Anni decem, menses plus minus quatuor. Coepit itaque persecutio septimo kalendas martias, a quibus si subducatur numerus usque ad diem 13 mensis Junii, qua propositum est edictum hoc, effluxisse constabit annos 10, menses tres, dies 19, id est, annos decem, menses plus minus quatuor. Edit. Oxon. et Cant.

Menses plus minus quatuor. Nempe menses 0834A tres, dies novemdecim. Ideoque pax universae Ecclesiae anno tantum 313 reddita. Pagius .