Articulus II.

0886B De summa christianorum potestate in daemones, quos in sacrificiis, a Diocletiano factis, signo crucis Dominicae fugaverunt, ac utrum, et quomodo fas eis fuerit his ethnicorum sacrificiis interesse.

Maxima sane erat christianorum in daemones potestas, mirumque in eos exercebant imperium. Ab illis etenim solo crucis signo fugabantur. Nostrae autem admirationis dignum profecto tantae potestatis exemplum nobis Cecilius (Cecil. cap. 10) suppeditat. Cum Diocletianus, inquit, «in partibus Orientis, Nicomediae videlicet, immolabat pecudes, tum quidam ministrorum, scientes Dominum, cum assisterent immolanti, imposuerunt frontibus suis immortale signum; quo facto, fugatis daemonibus, sacra turbata 0886C sunt. Trepidabant aruspices, nec solitas in extis notas videbant, et quasi non litassent, saepius immolabant. Verum identidem mactatae hostiae nihil ostendebant, donec magister ille aruspicum Tagis, seu suspicione, seu visu, ait idcirco non respondere sacra, quod rebus divinis profani homines interessent.» Alia vero in dissertatione ostendimus eadem a Lactantio in genuinis divinarum Institutionum libris memoriae mandari.

Quod autem aliqui argumentum inde erui posse putant, quo hic de Mortibus persecutorum liber eidem asseratur Lactantio, illud aliis non magni ponderis videbitur. Haec namque historia satis celebris, et ubique divulgata fuit: ut ab diversis ejusdem ac diversae aetatis scriptoribus memoriae traderetur. Deinde vero 0886D Lactantius (Lactant. lib. IV Instit., cap. 27) non eodem plane modo eam descripsit, atque Cecilius. Neque etiam ille, quemadmodum hic auctor noster, dixit et saepius et frustra repetitas ab ethnicis sacerdotibus pecudum immolationes.

Denique longe obscurior videtur Cecilii quam Lactantii narratio. Enimvero hunc Cecilius loquitur in modum: Quidam ministrorum, scientes Dominum, cum assisterent. Sed quinam, obsecro te, sunt illi ministri, an Christi, vel Diocletiani, aut sacrificiorum? Totidem enim modis ambigua illa verba possunt utique explicari. At eam obscuritatem plane sustulit Lactantius, cum scripsit: Quidam ministrorum nostrorum. Forte tamen Cecilius in Lactantii textu legerat, 0887A quod in duobus illius manuscriptis regiis antiquioribus scriptum est: Quidam ministrorum e cultoribus Dei, idque his verbis expressit, scientes Dominum. Sed quamquam res ita sit, numquid idcirco sic loqui debebat; ut vix ab ullo intelligi posset?

Verum alia inde suboritur difficultas: quomodo christiani, et quod gravius est, christianorum ministri, ausi fuerint ethnicorum sacrificiis interesse. Sed illius nodum his Tertullianus (Tertull. lib. de Idolol., cap. 16) solvit verbis, quae prius corrupta, sic ex manuscripto codice Agobardi a Rigaltio emendata sunt: «His (nuptiis) accommodantur sacrificia. Sim vocatus, nec adsacrificii (id est, sacrificio associati) sit titulus officii, et operae meae expunctio (hoc est, persolutio), quantum sibi libet. Utinam quantum 0887B sibi quidem; nec videre possemus, quae facere nobis nefas est. Sed quoniam ita Malus circumdedit saeculum idololatria, licebit adesse in quibusdam, quae nos homini, non idolo officiosos habent. Plane ad sacerdotium, et sacrificium vocatus, non ibo; proprium enim idoli officium est: sed neque consilio, neque sumptu, aliave opera in ejusmodi fungar. Si propter sacrificium vocatus assistam, ero particeps idololatriae; si me alia causa conjungit sacrificanti, ero tantum spectator sacrificii.» Docet itaque Tertullianus optandum sane ut nullus christianus adsit gentilium sacrificiis, quae quidem umquam facere fas ipsi non erat. Sed quia christiani, cum gentilibus permixti, illos sua propter officia, aut servitutem ad deorum templa et sacrificia sequi cogebantur, tum iis adesse licebat, 0887C si ad sacrificium minime vocati, debita quibusdam officia, non idolo, sed homini tantum, verbi gratia, domino suo persolverent. Tunc quippe non participes erant sacrificii, sed dumtaxat spectatores. Quamobrem alio ille in libro docet (Idem lib. de Spectac. cap. 9) nullam de locis esse praescriptionem: «Nam templa, inquit, ipsa sine periculo disciplinae adire servus potest, urgente causa simplici dumtaxat, quae non pertinet ad proprium ejus loci negotium, vel officium.» Verum haec procul dubio indulgentia videbatur urgentem propter necessitatem infirmioribus concessa, quam alii fortiores magno animo respuebant.

Christiani vero, qui Diocletianum diis suis sacrificantem comitabantur, hi imposuerunt frontibus suis immortale 0887D crucis Christi signum. Lactantius quoque illud similiter appellat signum immortale (Lactant. lib. IV Inst., cap. 27) quo tanquam muro inexpugnabili christiani frontem suam muniebant. De antiquissimo autem christianorum more signum crucis frontibus imponendi, et de admirabili illius ad fugandos daemonas potentia, nos in alia nostra de genuinis Lactantii libris dissertatione disputavimus.

Illud porro crucis signum tam a Cecilio nostro, quam a Lactantio idcirco immortale vocatur; non solum quia daemonibus est inexpugnabile, et ab iis vinci numquam potuit, sed etiam quia, ut ait Lactantius, (lib. IV. Inst., cap. 26) saluti est omnibus, qui signum sanguinis, id est, crucis, qua sanguinem fudit, in sua 0888A fronte conscripserint. Audisne cur ille crucis signum immortale vocet, et unde insuperabilem ejus virtutem repetat, ex ipso videlicet Christi sanguine, quem ei affixus, pro hominum salute effudit? Quis autem nisi heterodoxus homo, falsis sectae suae erroribus plane circumventus, negare potest sanam omnino et veram esse hanc doctrinam?