Articulus III.

De crucis Dominicae signo, quod Constantino Magno apparuit, et cujus virtute insignem de Maxentio reportavit victoriam, ubi et de sacris imaginibus.

Crucis signum a Cecilio non modo immortale appellatur, sed etiam coeleste, cujus tanta est virtus; ut exercitus Constantini Magni eo armatus, insignem de 0888B Maxentio tyranno victoriam mirandum in modum retulerit. Quale autem illud crucis signum, quomodo, et quo jubente, expressum fuerit, his paucis verbis exposuit Cecilius (Cecil. cap. 44) : «Commonitus est in quiete Constantinus, ut coeleste signum Dei notaret in scutis, atque ita praelium committeret. Fecit ut jussus est, et transversa X littera summo capite circumflexo Christo in scutis notat.» It aquidem ille paulo, uti assolet, brevius et obscurius. Sed id Eusebius (Euseb. lib de Vita Constant., cap. 28 et 29, pag. 422) longe clarius huncque descripsit in modum: «Horis diei meridianis, inquit, sole in occasum vergente, crucis tropaeum ex luce conflatum σταυροῦ τρόπαιον ἐκ φώτος συνιστάμενον, soli superpositum, 0888C ipsis oculis se vidisse affirmavit, cum hujusmodi inscriptione, Τούτῳ νίκα, Hoc vince; eo viso, et se ipsum, et milites, qui ipsum, nescio quo iter facientem, sequebantur, et qui spectatores fuerant, vehementer obstupefactos. Interim ipse, ut aiebat, addubitare coepit quidnam hoc spectrum sibi vellet. Cogitanti ipsi, et diu multumque apud se reputanti, nox tandem supervenit. Tum vero Christus Dei dormienti apparuit cum signo illo, quod in coelo ostensum fuerat, praecepitque ut militari signo, ad similitudinem ejus, quod in coelo vidisset, fabricato, eo tamquam salutari praesidio in praeliis uteretur.» Ibi autem Eusebius certo palamque asseverat se id ex ipsomet accepisse Constantino: qui quidem ne quis de facto tam mirabili signo dubitaret, sacramenti religione confirmavit. 0888D Post Eusebium vero haec eadem rursus a Socrate et Sozomeno litteris consignata legimus.

Nec movere quemquam debet, quod Cecilius dicat crucis signum Constantino semel in quiete, Eusebius vero bis, ipsique primum vigilanti, ac militibus, sole lucente, ac postea illi soli dormienti nocte divinitus ostensum. Auctor etenim noster, qui sermonis, uti diximus, brevitatem passim ubique sectabatur, satis esse putavit unam dumtaxat retulisse Constantini visionem, quae ei adhuc ancipiti omnem prorsus scrupulum et dubitationem sustulit.

Pari profecto breviloquentia, sed tanta obscuritate Cecilius depinxit illud crucis signum, ut in verbis ejus explicandis tot sint fere sensus, quot capita. 0889A Nec desunt etiam, qui corruptum illius textum suspicantur. At huic tenebricoso loco lucem forsitan aliquam affert jam laudatus a nobis Eusebius (Euseb. lib. I de Vita. Constant., cap. 31) , qui illud signum quomodo a Constantino effingi jussum est, sic descripsit: Hasta, inquit, longior, auro contexta, transversam, instar crucis, antennam habebat. In ipsa autem hastae summitate corona gemmis et auro contexta, posita erat, in qua nomen Christi duabus tantum primis ejus litteris graecis, Χ videlicet et Ρ designabatur, Χιαζομένου, inquit Eusebius, τοῦ Ρ κατὰ τὸ μεσαίτατον, littera Ρ maxime in medio decussata. Purpureum autem velum auro gemmisque fulgens, antennae affixum dependebat, atque ad ipsius summitatem, et sub ipso crucis signo erat aurea Constantini 0889B et liberorum ejus effigies, pectore tenus depicta. At ibi Eusebius non modo crucem describit a Constantino visam, sed ornamenta etiam aurea et gemmea, quibus ab eo deinceps decorata fuit. Narrat enim nihil ipsi primum apparuisse, nisi signum crucis in coelo ex luce conflatum. Caetera vero posthaec ab illo adjecta sunt, excepto haud dubie Christi monogrammate, sive duabus primis litteris graecis, quibus totum nomen ejus significatur. Cecilius autem has duas nominis Christi priores litteras inter se connexas designare videtur his verbis: Transversa X littera summo capite illius circumflexo. Sed ibi littera P, quae secunda est nominis Christi, a librario fortassis omissa est; quia graecam majusculam esse nesciebat, et priorem putabat esse latinam. Crucis porro signum 0889C cum nominis Christi monogrammate tale Cecilius designavit, quale in nummis, aliisque monumentis antiquissimis saepissime repraesentatur.

Quis itaque animo adeo patienti esse potest, ut ullo absque motu heterodoxorum quorumdam hominum ferat pervicacem audaciam, qui cum hanc crucis Christi, aliasque omnes sacras imagines proscribant, ac detestentur, temere asserunt illo signo nullam crucis effigiem, sed solum Christi nomen fuisse repraesentatum? Quid enim magis temerarium et falsum fingi poterat? Quid evidentius et certius testimonio Eusebii, qui quidem quale esset illud signum suismet oculis viderat: Ὃ δὴ καὶ ἡμᾶς ὀφθαλμοῖς ποτὲ συνέβη παραλαβεῖν. Atqui ipse expresse affirmat illud esse σταυροῦ τροπαιον, crucis tropaeum, et σήμειον, 0889D signum. At non crux, inquiunt, sed Christus mundi Salvator est. Quid inde? Numquid idcirco contra Eusebii et aliorum omnium auctoritatem confici potest illud, quo de agimus, non fuisse revera crucis Christi signum, ejusque effigiem?

Multo sane minus ferri debet vix sane credibilis Tollii impudentia, qui ausus est palam asseverare hanc ostensae Constantino crucis Christi imaginem esse stratagema, ad militares veterum Imperatorum fraudes referendum. Sed impudentissimus ille homo a sodali suo Baudrio recte castigatur. Qua enimvero putas ratione id ab eodem Tollio ibi probatum? Nulla penitus. Et certe quid afferre poterat contra illud crucis signum, quod non solus Constantinus, sed omnes 0890A etiam, qui illum comitabantur milites tam perspicue viderunt; ut, eo viso, vehementer, sicut ait Eusebius (Euseb., ibid., cap. 28) , obstupefacti fuerint? Sed de eo adhuc postea.

At dubium profecto tibi videbitur an quidam Tollii sodales ipsius non vicerint temeritatem. Non hoc enim factum ille penitus negare ausus est, sed absurdissime interpretatur. Alii vero ut illud aut falsum, aut saltem incertum esse ostendant, nobis objiciunt nullam ab Eusebio hujus signi in Ecclesiastica historia sua fieri mentionem. Sed quid, amabo te, ea argumentatione magis futile, magisque imbecillum? Nonne ad asserendam rei alicujus veritatem sufficit, ut testis omni fide dignus semel atque asseveranter affirmet nihil esse ea certius et verius? Numquid illius 0890B in uno libro silentium disertae et expressae ejus in alia commentatione assertioni praeferendum est?

At quis opus erat, inquiunt, ut Constantinus jurejurando firmaret se vidisse crucis Dominicae signum, si tam mirabilis prodigii innumerabiles propemodum fuerint spectatores? Sed quandonam, quaeso, juravit hoc jusjurandum? Num praesentibus iisdem militibus? Minime quidem: sed longo, ait Eusebius, post tempore, atque idcirco coram aliis quibusdam, qui hoc signum coeleste non viderant, aut certe dubitabant utrum vera Constantinus narraret.

Instat tamen recentior quidam heterodoxus signum illud naturale fuisse phaenomenum, quod Constantinum, Astrologiae scientia parum haud dubie imbutum, ita in sui rapuit admirationem, ut divinum falso existimaverit. 0890C Numquid omnes etiam milites, atque alii etiam, qui tanto numero eum comitabantur, eadem ignoratione decepti sunt? Numquid etiam naturalis fuit horum verborum τούτῳ νίκα, hoc vince, et primarum nominis Christi litterarum inscriptio, aut ea fortuito casu accidit? Nemini certe sani capitis homini id umquam veniet in mentem. Atqui Eusebius, quidquid scriptor ille frustra reclamet, palam diserteque asserit visa lectaque fuisse a Constantino Magno et haec verba, et illas quoque litteras. Quis autem Eusebio, tunc viventi, potius quam temerario nostri temporis scriptori, nulla auctoritate fulto, fidem non habeat?

Non amplius itaque hic vel alii audiendi sunt, qui nobis adhuc perperam objectant hanc historiam paulo 0890D aliter a Sozomeno, Philostorgio, ac quibusdam aliis recentioribus, quam ab Eusebio nostroque Cecilio describi. Quis namque nescit facta quaedam et eventa a nonnullis scriptoribus fusius enarrari, ab aliis vero brevius? Numquid ergo ullus ea idcirco falsitatis arguere umquam audebit? Ad haec vero citati Scriptores nullibi negant visum a Constantino Magno Dominicae crucis signum: immo vero illud potius stabiliunt et confirmant.

Denique nonnulli gratis fingunt Christi nomen in eo admirabili signo repraesentatum non fuisse. Nam hi non modo vetustissimorum Scriptorum, sed sociorum etiam suorum mox citatorum testimonio revincuntur. Sed quid mirum si homines errore ducti sibi 0891A invicem contradicant? Alios quoque nihil juvat dixisse signum illud antea in militaribus praefixum fuisse signis, ac vexillis. Quamvis enim hoc ab eis meridiana luce clarius demonstraretur, non inde tamen umquam conficietur nec a Constantino, nec ab ejus exercitu visum revera fuisse crucis Christi tropaeum, conflatum luce, ac soli superpositum.

Sed pudet his futilibus heterodoxorum hominum, omnes sacras crucis Christi, aliasque imagines quoquo tandem modo evertere conantium, confutandis argutiis immorari. At quantovis insano furore in eas abripiantur, neque hi neque ullus alius mentis suae compos, umquam negabit, illud verum esse, quod subjungit Eusebius (l. I de Vita Constant., c. 31) : Hoc quidem salutari signo, τούτῳ μὲν τῷ σοτηρίῳ σημείῳ, tamquam munimento adversus oppositas quorumvis hostium copias 0891B imperator, Constantinus, semper est usus, aliaque ad ejus similitudinem expressa signa cunctis exercitibus praeferri voluit. Palam itaque Eusebius declarat signum crucis Christi salutare cunctis esse, illudque a christianis omnibus magno in honore et pro munimento habitum. Quis autem fidem illi derogabit ea enarranti, quae publice agebantur, et quorum ipse oculatus testis erat? quamobrem hujus salutiferi signi osoribus et inimicis objicere possumus, quod olim Prudentius gentili Symmacho dixerat:

Agnoscas Regina (id est Roma) libens mea signa necesse est,
In quibus effigies crucis, aut gemmata refulget,
Aut longis solido ex auro praefertur in hastis.
Hoc signo invictus, transmissis Alpibus, ultor,
Servitium solvit miserabile Constantinus.
0891C (Prudent., lib. II contra Symmach., §18 et 19.)

Urgent tamen Iconomachi, ac contra aliarum sacrarum imaginum usum rursus objectant nullum prorsus, teste Cecilio nostro (Cecil. cap. 12) , in Nicomediensi Ecclesia ab ethnicis, dum eam subverterent, inventum Dei simulacrum, tametsi illud diligentisme quaesierint. Sed in animis gentilium ea falsa, ut alibi animadvertimus, insederat opinio caput asini a christianis revera adorari. Quid ergo mirum, si ethnici Deum christianorum Onochoitem, sicuti a Tertulliano dictum annotavimus, in ea Ecclesia sedulo quaesitum, non invenerint? Deinde vero tametsi christiani tunc nullam Dei, ut pote invisibilis, imaginem habuerint, numquid inde recte colligitur, rejectas ab 0891D eis omnes alias Christi caeterorumque, qui vitam sanctissimam egerant, sacras imagines? At certe a nobis jam satis perspicue demonstratum est christianos retinuisse crucis Christi effigiem, quam pio sane cultu prosequentes castris suis praeviam perferre consueverant. De sacrarum porro imaginum religioso cultu in superioribus nostris dissertationibus disputavimus.