Articulus IV.

De ecclesia Nicomediensi persecutionis initio et jussu Diocletiani eversa, deque hujusce imperatoris edicto in Christianos protinus promulgato, de uno et altero regii palatii incendio, quis illius auctor, ac quomodo inde Galerius Diocletianum ad Christianos crudelius 0916C vexandos accendere conatus sit.

Ubi notatus a Cecilio (Cecil., cap. 12) primus, uti proxime dictum est, persecutionis dies illuxisset, seu potius illucescere coepisset:

Ille dies primus lethi primusque malorum
Causa fuit.
Virg. lib. IV, Aeneid., V, 169. sicuti Virgilius, ab eodem auctore nostro, sed tacito nomine, citatus cecinit. Enimvero repente, inquit, adhuc dubia luce, id est ante exortum solem, ad ecclesiam profectus cum ducibus et tribunis, et rationalibus venit. In manuscripto codice habetur quidem p̄fectus, id est, profectus, sed nullo sensu, nisi aliquid aut additum fuerit, aut subaudiatur. Non enim ibi subaudiri potest Diocletianus, qui postea in palatio suo remansisse 0916D perhibetur. Pro nomine igitur profectus legendum potius videtur pfectus, id est, praefectus forte praetorio, aut saltem unus ex his praefectis, qui Diocletianum, tunc Nicomediae degentem, more solito comitabantur. Is itaque quisquis fuerit praefectus cum aliis supra memoratis ad ecclesiam venit, ac revulsis foribus, simulacrum Dei quaesitum, ut supra animadvertimus, non invenerunt. Ab iis autem repertae, sacrae veteris haud dubie et novi Testamenti, Scripturae incenduntur, quas videlicet in ecclesiis asservari tunc mos erat.

Addit continenter Cecilius: Datur omnibus praeda. At combustis sacris Scripturis, quaenam, amabo te, praeda in illis Christianorum ecclesiis superesse poterat, 0917A ab ethnicis diripienda? Num vasa sacra, ornamenta, scamna, scabella, cathedra? Non inutilis prorsus fuisset operae, si haec Cecilius noster breviter saltem perstringere voluisset. Alicujus siquidem pretii haec esse debebant, quae auctor noster ab iisdem ethnicis rapta fuisse declarat. Si quis nihilominus perspicue ostenderit captam illam praedam aliud non esse, quam sacrae Scripturae codices, quos ethnici, uti Eusebius mox citandus explicat, medio in foro cremaverunt, non omnino reluctabimur. At nemo tamen inficiabitur obscurum omnino esse Cecilii sermonem.

Interea dum haec in ecclesia Nicomediensi agerentur, ipsi in speculis, id est, Diocletianus et Galerius, ecclesiam ex suo palatio videntes, diu secum concertarunt utrum ignis ei supponeretur. Sed prohibuit 0917B Diocletianus, ne incendio illo arderent vicinae domus, ac deinde pars aliqua civitatis. Quamobrem praetoriani milites paucis horis editissimum illud templum solo adaequaverunt.

Lactantius vero genuinis suis in operibus manifeste, quemadmodum alibi ostendimus, testificatur se tunc in Bithynia, videlicet Nicomediae, oratorias litteras docuisse, cum illud templum eversum est. Cur ergo Cecilius, si vere Lactantius fuit (Lactan., lib. V div. Inst. cap. 2) , nunc etiam non dixerit se hujus eversionis oculatum fuisse testem, aliis examinandum relinquimus. At Eusebius id profecto non tacuit, scripsitque: «Haec omnia nostris temporibus completa sunt, tunc cum aedes sacras solo aequari, ac funditus subverti sacros divinarum Scripturarum libros 0917C in medio foro concremari oculis nostris vidimus»: αὐτοῖς ἐπείδομεν ὀφθαλμοῖς, In sua nihilominus de laudibus Constantini oratione nullam amplius praesentiae suae fecit mentionem, idque brevius simpliciusque hunc enarrat in modum. «Hi nuper πρὸ μικροῦ, oratoria ab ipsis culminibus ad solum usque disturbantes, ac fundamenta ipsa eruentes, captae urbis imaginem spectantibus praebuerant.» (Euseb., orat de laud. Constant. cap. 9.)

Sed Cecilium nostrum (Cecil., cap. 13) , si Iubet, sequamur. Postridie, inquit, quam Ecclesia Nicomediensis funditus destructa est, Diocletianus edicto publico sanxit ut Christiani omni honore ac dignitate privarentur, omnesque, ulla absque exceptione, subjecti essent tormentis, atque adversus omnes actio caleret, 0917D ipsi non de injuria, non de adulterio, non de rebus ablatis possent agere, nec libertatem ullam aut vocem haberent. At Eusebius (Euseb., lib. VIII Histor. Eccl., cap. 2) paulo aliter retulit hoc edicto constitutum fuisse primo ut ecclesiae ad solum usque everterentur, exurerenturque sacrae Scripturae: secundo autem καὶ τοὺς μὲν τιμῆς ἐπειλημμένους ἀτίμους, τοὺς δὲ ἐν οἴκετίαις, εἰ ἐπιμένοιεν ἐν τῇ χριστιανισμοῦ προθέσει, ἐλευθερίας στερεῖσθαι προαγορεύοντα, Quae sic latine vertit Rufinus: «Si quis inter nostros alicujus honoris praerogativa muniretur, sublata hac, maneret infamis: si quis servorum permansisset christianus, libertatem consequi non posset.» Valesius vero: «Ut honorati quidem infamia notarentur; plebeii 0918A vero libertate spoliarentur, si in christianae fidei proposito permansissent. «Utramque hanc diversam Rufini et Valesii interpretationem exhibemus, quia quidam eruditi viri pro una stant, alii pro altera. In his autem verbis τοὺς δὲ ἐν οἰκετίαις explicandis tota versatur difficultas. Nonnulli enim putant iis servos significari non posse; quandoquidem hi, qua carent, libertate spoliari non possunt. Sed contendunt alii Rufinum, aetati Eusebii proximum, et graecae linguae peritum, intellexisse verborum Eusebii vim, et quid illius tempore actum sit. Huc accedit, quod alias illo edicto nulla poena adversus christianos servos constituta designaretur. At certe quamvis servi libertate spoliari nequeant, eam tamen possunt aliquando consequi. Quid ergo prohibet quominus haec potestas 0918B illis edicto Diocletiani ablata sit, et omnes omnino christiani aut infamia notati, aut perpetuae servituti mancipati fuerint?

Quidquid autem de Eusebii mente sit, certe Caecilius noster manifeste significat Christianis omnibus hoc edicto ademptam libertatem; ita ut in judiciis de injuria sibi facta, aut de adulterio, aut de rebus ablatis, conquerendi iis facultas omnis sublata sit, tametsi adversus eos omnes (in manuscripto codice omnis) actio judicis caleret, hoc est, maxima cum diligentia exerceretur. Nam et Cicero (Cicer., lib. IV, epist. 16 ad Attic.) scripsit: Judicia calent. Quid vero, si legatur valeret, et hic sensus Caecilii sit, sublatam Christianis omnibus, in judicium vocatis, quamlibet sese coram judicibus defendendi facultatem, 0918C quamvis omnis ethnicorum in illos actio, delatio, et accusatio valeret atque admitteretur.

Porro autem illud Diocletiani edictum, quod quidem nec a Caecilio nostro (Cecil., cap. 14) , nec ab Eusebio integrum exhibetur, Galerio non placuit, mitiusque visum est. Itaque ut illius animum ad Christianos crudelius excarnificandos inflammaret, incendium occultis quibusdam ministris palatio subjecit, curavitque Christianos hujus incendii pari invidia atque calumnia accusari. Eusebius vero narrat (Euseb., lib. VIII Histor. Eccl. cap. 6) illud incendium nescio quo casu excitatum; sed Christianos publico falsoque rumore dictos proclamatosque ejus auctores. Alio tamen ejusdem ipsius Eusebii (Idem, Constant. Orat. ad sanct. coet., cap. 25) in libro Constantinus 0918D Magnus testificatur Christianos hujusce incendii revera insimulatos, quamvis ipse cum aliis Nicomediae tunc commorantibus, vidisset suis oculis fulmine ac coelesti quodam igne palatium fuisse incensum, quemadmodum a viris harumce rerum gnaris praedictum fuerat. At vero si Cecilius noster tum Nicomediae, sicuti Constantinus, commorabatur, id ipsi compertissimum esse debuit. Cur ergo illud tanto adhuc silentio ab eo praetermissum est? Num quia ubi palatium fulmine ardere coepit, tum illico Galerius occultos misit ministros, qui ignem illum magis accenderent? Numquid Cecilius, utpote brevitatis scrupulosus sectator, unam incendii hujus causam proferre, alteram praeterire potuit? Sed quomodo ardentissimus 0919A ille divinae ultionis praeco tam insigne coelestis ignis, hostes Christianorum punientis, exemplum penitus omiserit, nobis alii edisserent.

Quaecumque autem fuerit silentii hujus causa, testatum Eusebius (Cecil., cap. 14) facit Christianos tunc ferro et flammis, aliisque suppliciis necatos. Scriptis vero Caecilius prodidit Diocletianum ira inflammatum, cum non posset, sive simularet se non posse suspicari Christianos illius incendii fuisse reos, praecepisse omnes suos, palatinos videlicet et domesticos torqueri; ut tanti sceleris quicumque rei convinci possent, meritis poenis afficerentur. Sed irritus omnino fuit ejus conatus; quia Caesaris, id est, Galerii familiam, cui incendiarii illi et nefandi homines adscripti erant, intactam penitus reliquerat.

Verum ipse Galerius, qui non patiebatur Diocletiani 0919B iram deflagrare, hoc est, defervescere, et imminui, molitus est aliud incendium. Illius tamen, qui praeter Cecilium meminerit, scriptorem nullum invenimus. Nec mirum, inquiet aliquis. Nam, ut notat Cecilius, illud citissime extinctum est. Tunc autem ipse Galerius simulans se metuere, ne vivus arderet, Nicomedia prorupit, medio hyemis, ait auctor noster, profectione parata. Quid ergo sibi vult his verbis medio hyemis, qui prius dixerat eumdem Galerium cum Diocletiano habuisse per totam hyemem consilium? Sensus itaque, ut superius observavimus, illius est, Galerium medio hyemis tempore clam paravisse omnia ad eam, quam tunc meditabatur, fugam necessaria.