Articulus VI.

Quanta Diocletiani jussu fuerit in provinciis, Galerio et Herculio subjectis, Christianorum carnificina; contra vero quomodo Constantius ecclesias dirui passus, Christianos in Galliis incolumes, persecutionisque immunes servaverit.

0922B Cum Galerius imperator persecutionis, in christianos a Diocletiano commotae, uti diximus, auctor impulsorque perquam acerrimus fuerit, nullus plane dubitandi locus est, quin christianos suis in provinciis majori, quam alii imperatores, crudelitate torserit, necaveritque. Sed id infra suo loco clarius explicabitur. Verum ut christiana religio cum suis sectatoribus ubique terrarum funditus everteretur, Diocletianus, datis ad Maximianum Herculium, et Constantium Chlorum litteris, jussit ut illi in christianos eodem, quo ipse, modo saevirent. At Herculius, non admodum clemens, inquit Cecilius, sed crudelissimus homo, libens paruit per Italiam. Numquid solam? Nonne et per Africam, quam ipsi attributam supra 0922C animadvertimus? Nemo sane umquam, uti putamus, id diffitebitur. Testatum siquidem Optatus Milevitanus (Optat., lib. I, § 13) facit Africam, cui et alias provincias Eusebius adjungit (Euseb. de Martyrib. Palaest. cap. 13) , hac dirissimae persecutionis tempestate concussam fuisse, ac crudelissime exagitatam. Cecilius itaque solam nominavit Italiam, vel quia praecipua Herculii Augusti sedes erat, vel quia ibi tunc commoratus, ibidem coepit christianos persequi.

Sub his igitur principibus Diocletiano, Herculio, et Galerio, quos Cecilius tres appellat acerbissimas bestias, vexabatur, inquit, universa terra, ea videlicet tota quae eorum imperio et legibus parebat. Porro autem ii tanta saevitia et inhumanitate christianos vexabant; ut Cecilius (Cecil. cap. 16) illud verissimum 0922D esse asserat, quod cecinit Virgilius, lib. VI Aeneid., v. 620 et seqq.

Non mihi si linguae centum sint, oraque centum,
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Omnia poenarum percurrere nomina possim.
Et vero Eusebius (Euseb., lib. 8 hist. Eccles., c. 6) ingenue fatetur tantam tunc fuisse christianorum carnificinam; ut omnem prorsus dicendi copiam superet. Sed haec sane ex iis, quae alibi ex vero Lactantio in medium protulimus, clariora adhuc fiunt, omnibusque magis perspicua.

Ad Constantium autem quod spectat, is acceptis Diocletiani litteris, conventicula, id est, parietes, ait Cecilius, sive christianorum ecclesias et templa, quae restitui poterant, dirui passus est, ne, addit ibidem Cecilius, 0923A dissentire a majorum praeceptis videretur. At, quorum, amabo te, majorum? Non Herculii, cui pariter Diocletianus scripserat. Non Galerii, qui utpote adhuc Caesar, eo major dici utique non poterat. Quid ergo si legeretur, majoris? Omnia profecto se bene haberent. Si tamen pertinacius contendas retinendam esse lectionem majorum, tibi id recte probanti nos statim ultroque assentiemur. At inde haud immerito inferri poterit non solum Diocletiani, sed alterius adhuc Imperatoris nomen latae adversus Christianos legi fuisse inscriptum. Tunc enim Cecilius eos Constantio majores potuit appellare. Sed quid in re adeo obscura facias, ubi unus tantummodo manuscriptus liber, et is quidem mendis passim infectus superest?

0923B Quidquid sit, Constantius horum majorum praeceptis obtemperare parum curavit. Nam si passus est, nec jussit ecclesias destrui; christianos tamen qui verum, ut ait adhuc Cecilius, templum Dei sunt, omnino servavit incolumes. Neque enim ullam, teste Optato Milevitano (Optat., lib. I, § 22) , in christianos exercuit persecutionem, neque belli, quemadmodum Eusebius loquitur (Euseb., lib. VIII Hist. Eccles., cap. 13) adversus nos concitati, particeps unquam fuit. Quin immo felicissimum, inquit, vitae exitum pius imperator consecutus est, Τοὺς ὑπ᾽ αὐτὸν θεοσεβεῖς ἀβλαβεῖς, καὶ ἀνηπηρεάστους φυλάξας, καὶ μήτε τῶν ἐκκλησιῶν τοὺς οἴκους καθελὼν, μηδ᾽ ἕτερόν τι καθ᾽ ἡμῶν καινουργήσας. «Cum veri Dei cultores, qui sub imperio suo degebant, immunes ab omni noxa 0923C et calumnia servasset, nec aut ecclesiarum aedes subvertisset, aut quidquam adversus nostros esset molitus.» Nec semel id dixisse contentus, iterum et tertio repetit.

Quid ergo, arguet aliquis, nonne ibi Eusebius contra Cecilii nostri opinionem diserte affirmat nullam a Constantio eversam fuisse ecclesiam? Sed is, quaeso, animum advertat quid ibi dixerit Cecilius ecclesias christianorum non Constantii quidem aut jussu, aut nutu dirutas fuisse, sed eum passum esse eas destrui, seu non impedivisse quominus ethnici illas destruxerint. Coacta itaque fuit illius tolerantia, ne Diocletiani, sive majorum praeceptis, uti dictum est, prorsus refragari videretur. Eo itaque sensu non immerito prorsus jure Eusebius dicere potuit ab illo 0923D eversas non fuisse Christianarum ecclesiarum aedes.

Porro autem Cecilius scribit (Cecil., cap. 16) divexatam fuisse ab aliis tribus principibus universam terram, praeter Gallias, quae quidem quia sub ejusdem Constantii, sicut diximus, imperium ceciderant, hae nulla persecutionis procella jactatae quassataeque fuerunt. Jam enim Optatum et Eusebium audivimus, qui testificantur eum vexationis adversus nos concitatae nullo modo fuisse participem. Sed id adhuc evidentius demonstratur hac, quae a nobis non praetermittenda est, eximia comparatione, quam idem Eusebius (Euseb., lib. I de Vita Constant., cap. 13) , inter eumdem Constantium, et tres alios superius nominatos imperatores, hisce verbis instituit; Illi ecclesias 0924A Dei expugnare adorti, solo aequarant, et oratoria una cum ipsis fundamentis aboleverant. Hic vero a nefaria illorum impietate puras manus atque integras servavit, nec se ullatenus eorum similem praestitit. Et illi quidem Dei cultorum, tam virorum, quam mulierum caedibus, tanquam civili quodam bello, provincias sibi subjectas polluerant. Hic vero animum ab hujusmodi scelere purum atque inviolatum semper servavit. Illi coacervatis impiissimae superstitionis malis, se ipsos primum, ac deinde subditos omnes nequissimorum daemonum fraudibus manciparunt. Hic profundissimae pacis intra imperii sui fines auctor ac signifer, subditis suis permisit; ut absque ulla molestia divino cultui inservirent.» Atque haec ex interpretatione Valesii, apud quem 0924B paulo longiora graeca Eusebii verba, si animus est, legere facile poteris.

Qua ergo, inquiet aliquis, ratione idem ipse Eusebius alibi asseruit (Euseb. de Martyrib. Palaest., c. 3,) provincias Occidentis, ac nominatim Galliam, Γαλλίαν, Vix duobus primis persecutionis annis integris furorem belli expertas fuisse: Ὁσα . . . οὐδ᾽ ὅλοις ἔτεσι δυσὶ τοῖς πρώτοις τοῦ διωγμοῦ τὸν πόλεμον ὑπομείναντα. Nonne ibi aperte fatetur Galliam hujusce initio persecutionis vix integris duobus illis annis expertam fuisse gentilium furorem? Numquid ergo haec scribendo humani aliquid passus est, sibique ipsi et Cecilio nostro aperte contradixit? Dicine potest illi, quando hunc librum conficiebat, incompertum fuisse quid actum sit in Gallia? Respondent aliqui eo tempore in Constantii, bello adversus Barbaros 0924C gerendo occupati, potestate positum non fuisse, ut omnem comprimeret ethnicorum impetum, quo in christianos ea in provincia habitantes dirissime grassabantur. Et id quidem confirmari potest quibusdam, si vera et sincera sint, martyrum Actis, in quibus gloriosas illorum ob Christi confessionem caedes descriptas legimus. Aliorum autem opinio est Eusebii verbis nihil aliud significari, nisi persecutionem in Galliis post biennium fuisse sedatam, sed tunc tamen quosdam martyrii palmam consecutos.

Quid vero si dicatur Constantium in ipso persecutionis exordio non ideo quidem, quia bello occupatus, sed quia Caesar tantum, et idcirco Diocletiano et Maximiano Herculio minor erat, tunc non potuisse ethnicorum in christianos saevientium refraenare insaniam 0924D et furorem? Cum enim tunc cruentis imperatorum edictis armati essent, Constantius cohibere non potuit quominus illi quasdam subverterent ecclesias christianorum, atque ex his plures variis dirisque suppliciis trucidarent. At eo certe pacto Eusebius et sibi et Cecilio nostro reconciliari poterit. Nam si praeter Constantii voluntatem insano gentiles furore quasdam christianorum ecclesias diruerunt, si plures interfecerunt christianos, haec illo invito facta sunt. Quin immo haec quantum in se erat, impedivit, ac proinde eosdem christianos servavit incolumes, nec persecutionis in eos concitatae particeps fuit.

Neque ullus etiam locus alicui dabitur nobis adhuc objiciendi diversa martyrum Acta, quibus magnus illorum, 0925A pro Christi fide occisorum, numerus recensetur. Etenim quantumvis certo certius demonstres magnam fuisse illorum in Gallia multitudinem, tibi semper respondebimus eos omnes contra Constantii voluntatem, eoque reluctante, excruciatos fuisse atque interfectos. Huc accedit quod peritiores aetatis nostrae critici de plurimorum horumce actorum fide ac sinceritate jure haud prorsus immerito expostulant, ac martyrum numerum in eis auctum esse criminantur.