Articulus III.

Utrum ea vera sint, quae Cecilius tradidit de praelio quo Maxentius a Constantino Magno victus est; quo ille ex ponte in Tiberim dejectus, ac quo anno interierit, an absolutis quinquennalibus.

Post memoratam a nobis in superiore articulo pugnam; Imminebat, inquit Cecilius (cap. 44) dies quo Maxentius imperium ceperat, qui est ad sextum kalendas novembris, id est 27 octobris, et quinquennalia 0953C terminabantur. Nocte vero subsequente Constantinus coeleste, de quo superius disputavimus, vidit crucis signum, quo exercitum suum voluit armari ac muniri. Tunc autem ipsi occurrit hostis, qui Milvium pontem transgreditur. Ad manus veniunt, et utraque ex parte pugnatur summa vi, sed incerto penitus exitu. Fit idcirco in urbe seditio, et populus in circo Maxentium ludos natali die suo edentem increpat. Inde consternatus, jubet inspici Sibyllinos libros, et in eis repertum est, uti Zozimus jam citatus testatur hostem Romanorum periturum. Sibi autem Maxentius persuaderi sinit eo responso Constantinum designari. In aciem itaque venit, transitque pontem, qui a tergo ejus interscinditur. Eo viso, recruduit pugna, ac versus in fugam, et multitudine fugientium oppressus, ex ponte dejicitur in Tiberim, et submergitur. 0953D Atque ita Cecilius describit hanc pugnam, Maxentii mortem, et Constantini Magni victoriam.

At in hac narratione illud pluribus parum forsitan vero videbitur simile, quod Cecilius (cap. 44) memorat Maxentium eo die, quo tam acriter ad Romae pene muros pugnabatur, publicos, se praesente, ludos in circo edidisse. Cui enim credibile fiet imperatorem populumque Romanum his ludis et oblectationibus fuisse occupatum, cum hostis formidandus ad portas Urbis sic praeliabatur? Sed hic Cecilii locus mutilus et corruptus est, et sine alterius codicis auxilio, quid ille ibi revera dixerit, scire non possumus.

Ad haec vero, quod in ea Cecilius narratione de 0954A ponte Milvio tradidit, hoc ab aliis scriptoribus paulo aliter traditum videtur. Narrat enim Eusebius (Euseb. lib. IX histor. Eccles. cap. 9, et lib. I de Vita Constant. cap. 38) pontem scaphis firmissime quidem a Maxentio constructum, ita tamen ut interscindi, ac transiens Constantinus in fluvium facile dejici posset. Contra vero accidit. Nam victus Maxentius per hunc pontem aufugit, sed soluta sub ejus pedibus machina, cum pluribus in amnem cecidit, ac submersus est. Eadem quoque Zozimus (Zozim. lib. II histor.) , Libanius (Liban. orat. 3, tom. II) , Protagoras (Protagor. apud Phot. cod. 62) , et Politiae Ss. Patrum Metrophanis et Alexandri scriptor litteris commendaverunt. Sed Aurelius Victor perhibet Maxentium «insidiis, quas hostis,» forsitan «hosti, apud pontem 0954B Milvium locaverat, in transgressu Tiberis interceptum» fuisse. Sed aliquanto clarius in epitome: «Paulo,» inquit, «superius a ponte Milvio, in pontem navigiis compositum ab latere ingredi festinans, lapsu equi in profundum demersus est.» Vides itaque duos pontes distingui ab hoc scriptore, Milvium videlicet, et alium, qui scaphis et navigiis aedificatus fuerat. Maxentius autem dicitur ex hoc secundo ponte, quem ipse in Constantini perniciem construxerat, in Tiberim praecipitatus. An autem duo hi pontes ob memoratam in citata Aurelii Victoris Epitome vicinitatem ab aliis distincti non fuerint; ut certius pronuntiare queas, audi adhuc Eutropium, qui brevissime dixit Maxentium victum fuisse ad pontem, qui Molvius vocatur. Prudentius quoque eumdem pontem his 0954C versibus designavit:

Testis christicolae ducis adventantis in Urbem
Molvius, exceptum Tiberina in stagna tyrannum
Praecipitans.
(Prudent., lib. contra Symmach.)

At nullius pontis mentionem fecit Nazarius (Nazarii Panegyr. § 30) , neque etiam anonymus Valesianus, cujus de Maxentii a Constantino victi interitu haec sunt verba: «Egressus ex Urbe Maxentius, campum supra Tiberim, in quo dimicaret, legit. Ubi victus, fugatis omnibus suis, inter angustias arcentis populi, equo praecipitatus in fluvium.» Incertus denique panegyrici Constantino dicti auctor memoriae prodidit Maxentium, pontis Milvii exclusum angustiis, frustra conatum per abrupta ripae ulterioris evadere, et Tiberis 0954D gurgite devoratum. Audisti sane varias scriptorum opiniones de Maxentii casu, lapsu in Tiberim, et ponte, ex quo in hunc fluvium cecidit. Quamcumque porro veriorem esse pronuntiaveris, fatendum profecto erit, ex iis omnibus plane confici hunc tyrannum, a Constantino superatum, ac Tiberis submersum undis, revera periisse. Cecilius autem, sicut et Bucherius, asserit illum, uti animadvertimus, ibi mortuum 28 Octobris, anni videlicet 312, quo die quinquennalia ejus, inquit, terminabantur. At tyrannidis anno sexto, ait Aurelius Victor, non eo quidem tantum inchoato, sed consumpto per desidias senio, seu sexennio, si incerto panegyrici scriptori, paulo ante laudato, fidem habeas, «Ut ipsum,» inquit, «diem 0955A natalis sui ultima caede signaret, ne septenarium illum numerum, sacrum et religiosum inchoando violaret.» Quod quidem ab illo paulo post, nec quidem semel, atque a Nazario repetitum legitur. Nonne autem inde haud inepte prorsus colligi potest intelligendum esse Cecilium nostrum de expletis Maxentii quinquennalibus; quamvis ea festa celebrarentur aut anno imperii sexto ineunte, aut exeunte, atque aliquando transferrentur in alium diem? Sed de iis plura Dufresnius, Cardinalis Norisius, et qui eos citavit Pagius, quos adire poteris.