Articulus III.

Quantis Galerius, et quam horrendis cruciatibus Christianos, aliosque enecaverit, ac quomodo tentaverit omnes litteras et litteratos exterminare, judicesque instituere militares.

0960B Nemini haud dubie mirum videbitur, si Galerius adeo ferox ac superstitiosus in Christianos longe crudelius, quam in alios omnes saevierit. Sed mirabuntur omnes, nec sine horrore audient quantis eos excarnificaverit tormentis ac suppliciis. De iis enim vero hunc Cecilius noster locutus est in modum: «Dignitatem non habentibus poena ignis fuit: et exilii primo adversus Christianos permiserat, datis legibus, ut post tormenta damnati, lentis ignibus urerentur.» Sed locum hunc pene omnes corruptum depravatumque esse haud dubitanter asseverant: quando quidem nullam perspiciunt rationem, cur ibi exilii mentio facta fuerit. Verum in eo textu sanando vix credibile est quantum σχολίων 0960C scriptores desudaverint. Nonnulli namque pro exilii scribendum suspicantur exitii, alii exilium quod, quidam exemplum, alii illum, alii ex illis. Quidam vero pro permiserat legendum putant permissa, alii promserat. Denique nonnulli opinantur mutandam dumtaxat interpunctionem, ac punctum ante vocem primo collocandum. Nobis tamen facilius persuadebitur retinendam antiqui codicis, donec alius emendatior inveniatur, lectionem, ex qua hic auctoris nostri brevitati, uti diximus, nimium consulentis, sensus elici potest: Dignitatem non habentibus poena ignis fuit: et exilii poenam Galerius primo adversus christianos permiserat, sed datis postea legibus, jussit, ut post tormenta damnati, lentis ignibus urerentur. Quoniam enim inhumanissimus ille tyrannus 0960D impetrare a Diocletiano antea non potuerat, ut Christiani vivi cremarentur, coactus est initio morem ei gerere, qui nolebat Christianorum fundi sanguinem. Aliquamdiu ergo Galerius, exemplum Diocletiani secutus, exilii poenam, ut ait Cecilius, adversus Christianos haud dubie permiserat.

Ast ubi supremum, sicut diximus, dominatum consecutus est, tunc saevitiae innatae furorique suo, quae invitus hactenus compresserat, fraena laxavit. Christianos igitur omnes, datis legibus, praecepit lentis post tormenta ignibus exuri. Quam autem horrenda et immani crudelitate id factum sit, narrantem Cecilium quis sine animi commotione audire poterit? Lenis flamma, inquit, subdebatur 0961A pedibus, donec callum solorum contractum igni ab ossibus revelleretur. Anacharsis quoque apud Ciceronem dixerat, callum solorum, eoque nomine crassior plantae, sive pedum pars inferior significatur. Cecilius igitur dicit cum Galerii jussu Christiani torquerentur, callum solorum, sive infimam pedum partem igne lento fuisse ab ossibus revulsam. Dehinc incensae et exstinctae faces admovebantur singulis membris, et omnibus ulla absque exceptione corporis partibus. Ne vero christianus martyr sic tortus, arescentibus nimio ardore et siccitate faucibus, citius moreretur, os ejus et facies aqua frigida suffnndebatur. Denique post crudelissima haec tormenta animam christianus ille martyr, ut ait Cecilius, exhalabat, cum per multum diem decocta 0961B omni cute, vis ignis ad ima viscera penetrasset. Neque tamen satiata adhuc fuit horribili illo cruciatu saevior belluis dirissimi tyranni rabies: sed imperavit adhuc cremata corpora post mortem cremari iterum, atque in cineres redacta, in mare et flumen projici. Sed de his aliisque similibus christianorum martyrum suppliciis, quae diabolico potius, quam humano furore excogitari potuerant, in alia dissertatione fusius disputavimus.

Christianis itaque sic torquendis necandisque assuefactus, omni diritate et immanitate teter homo, caeteros quoque eadem saevitia excruciavit. Nulla enim amplius poena levi ullum discruciabat: sed ignis, inquit Cecilius, crux, ferae in illo erant quotidiana et facilia. At totus hic locus magna profecto 0961C ignoratione a librario depravatus est. Sic quippe in Colbertino codice haec scripta legimus: Nulla poenis eum levis, non insola, non in carceris, non metella; sed ignis, crux fere in illa erant cotidiano . . . et facilia. Spatium vero punctis notatum ibi vacuum est, sed ubi nihil scriptum fuisse videtur. Locum autem hunc tam foede corruptum unusquisque pro suo sensu corrigere enisus est, nemo tamen quidquam attulit certi penitus atque explorati. Sensus vero nostri auctoris is esse videtur, nullam a Galerio poenam levem adhibitam, qualis est exilium, atque in insulam deportatio, conjectio in carcerem, vel ad metalla effodienda damnatio: sed ignis, crucisque supplicia illi erant quotidiana et facilia, id est, si tamen ita in textu legendum, 0961D ab illo sicut quotidie et saepissime, ita facillime in omnes constitui et adhiberi solebant.

Tum in eodem codice scribitur: In cā poena capitis et animadversio gladii admodum paucis, quasi beneficii deferebatur, qui ob merita vetera impetraverant bona morte. Librarii autem incuria in postremis duobus verbis praetermissa est lineola ultimis duabus litteris pro duplici M imponenda. In editis vero nomen poena, atque cunjunctio et omissa sunt. Quid vero si solum nomen poena sit transpositum, ac legatur: In causa capitis, poena et animadversio gladii, etc., nonne tunc satis clara erit elocutio auctoris nostri, eademque ac verbis illis omissis significatio, idemque sensus? Nam ipsius verbis non 0962A obscure omnino significatur in causa capitis sive illorum, qui quolibet modo capite morteque damnati erant, poenam animadversionemque gladii, quasi beneficii, paucis admodum, atque his tantummodo concessam, qui ob merita impetraverant bonam mortem, id est, leniorem, mitiorem, minusque crudelem. Hoc quippe sensu eadem verba ab illo inferius accipiuntur.

Maxima itaque saevissimi tyranni, qui omnem prorsus humanitatem exuerat, haec fuit indulgentia. Enimvero horrenda ejus crudelitas eo usque processerat, ut quoties lubebat delectari, toties juberet unum nominatim ex his, quos alebat, ursum adduci, cui homines devorandi objiciebantur. Audisne quam exsecranda, atque inaudita hactenus fuerit inhumanissimi 0962B hujus tyranni delectatio, qui hominum sanguine sic ludebat? Nos quidem non latet imperatorem Valentinianum Seniorem duas, teste Ammiano Marcellino (Ammian. Marcell. libr. XXIX, cap. 3) habuisse ursas, fidas corporis sui custodes, sed hominum ambestrices, quarum uni Micae aureae, et alteri Innocentiae nomen imposuerat. Verum ibi Ammianus Marcellinus non dixit homines oblectationis causa a Valentiniano his ursis quemadmodum a Galerio objectos.

Eruditi autem quidam viri secum disceptarunt utrum Cecilius noster significare voluerit Galerium jussisse non solum Christianos, sed etiam gentiles his omnibus, quae hactenus memorata sunt, tormentorum suppliciorumque generibus excarnificatos necari. 0962C Nobis vero, cuncta illius verba, et ea quae antecedunt ac subsequuntur, accurate examinantibus, videtur Cecilium ibi loqui de omnibus qui in ejusdem Galerii venerant ditionem, tam gentilibus quam Christianis, in quos immanissimam quidem exercuit crudelitatem, sed satiare numquam potuit. Neque tamen cum aliquibus, a vero longe aberrantibus, inferas inde martyrum numerum imminui. Vidimus enim quanto Galerius furore, ac quanta rabie in Christianos bacchatus fuerit. Minus itaque ab horum ob spretum falsorum deorum cultum sanguine temperavit, quam gentilium; ac majorem procul dubio illorum, quam istorum numerum his, quae enarravimus, suppliciis trucidavit.

Neque homines tantum intolerandus ille tyrannus, 0962D sed litteras etiam, omnesque litteratos implacabili odio prosequebatur. Ab eo quippe extincta est eloquentia, ait Cecilius, ea videlicet, quae publicis docebatur in scholis. Nam de forensi continenter addidit: Causidici sublati, quibus profecto verbis, ut ex sequentibus patet, patroni omnes, qui aliorum causas in foro dicebant, ab eo comprehenduntur. Tum ita ille pergit: Jureconsulti, sive jurisconsulti aut relegati, aut necati. Si quis autem a nobis inquirat quisnam jurisconsultus vere nominetur, illi respondebimus his Ciceronis verbis: «Eum dicerem, qui legum et consuetudinis ejus, qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum, et ad agendum, et ad cavendum peritus esset.»

0963A Ad haec vero Galerius non illos tantum, sed omnes simul et litteratos et litteras exterminare machinabatur. Nam litterae, ait auctor noster, inter malas artes habitoe, et qui eas noverant, pro inimicis hostibusque protriti et exsecrati. Litterarum autem nomine ille philosophiam aliasque liberales disciplinas designat, quas Galerius proscripsit tamquam malas artes, id est, magicas, uti Cuperus interpretatur: cur non etiam veneficas? Verius fortassis tamquam noxias et reipublicae perniciosas. Nemini autem admirationem ullam movere debet, quod imperator ille pro ingenita sibi, uti dictum est, feritate ac barbarie, omnes omnino litteras et litteratos tollere penitus voluerit.

Expulsis igitur jurisconsultis et legum peritis, in 0963B provincias misit judices militares, humanitatis litterarum rudes, sive ut loquitur Cicero communium litterarum et politioris humanitatis expertes (Cicer., lib. II de Orat.) , eosque sine assessoribus seu consiliariis mittebat; ut soli contra jus et fas ferrent judicium. Ex his autem quae de assessoribus Suetonius (Sueton. in Vita Tiber. § 33, et Galb. § 14) et Lampridius ( Lamprid. in Vit. Alex. Sever. post med.) tradidere, lux aliqua huic Cecilii loco afferri potest. At plures de iis exstant leges in codice Theodosiano, atque illa in primis qua Constantinus imperator adversus audax et iniquissimum hujuscemodi facinus haec statuisse perhibetur: «Definitum est provinciarum rectores in civilibus causis litigia terminare, etsi militantes exceperint jurgia vel moverint.» In 0963C hanc autem aliasque leges, a nobis hic citatas, videsis Gothofredi annotationes.

At quidquid dixeris de his militaribus judicibus, a Galerio missis, quidam certe Cecilium nostrum ibi redarguunt erroris, in quem Lactantius earum, quae tunc agebantur, rerum minime ignarus incidere non poterat. Cum Cecilio siquidem non asseverasset litteratos, ac praesertim jurisconsultos ab eodem Galerio sublatos fuisse. Nam Diocletianus eos tutatus est, variaque in eorum gratiam suo Galeriique nomine condidit edicta, quae ab isto ante aut post ejusdem Diocletiani interitum rescissa nemo procul dubio memoriae hactenus prodidit. Nutat ergo, inquiunt, Cecilii fides, et ipse falsi arguitur, nisi alium preferas illius opinionis vadem ac patronum. Utrum 0963D autem in ejus defensionem sufficiat crudelissimi imperatoris barbariem ac saevitiam notasse, aliis decernendum relinquimus. Non deerunt fortasse aliqui, qui suspicabuntur Galerium cum Licinio, de quo infra agemus, ab auctore nostro praepostere confundi. Sed numquid etiam Lactantius eos confudisset?