Articulus III.

De edicto quod Licinius pro restituenda christianae Ecclesiae pace publicavit.

Licinius post victum eo, quo vidimus, modo Maximinum, 0993C magnam exercitus illius partem, quae ad eum confugerat, distribuit, Bosphorum transiit, venitque Nicomediam. Ibi autem primum immortales pro parta victoria Deo gratias egit. Tum deinde Litteras, ait Cecilius, sive edictum de restituenda christianae Ecclesiae pace jussit promulgari. Idibus autem Junii, id est, 13 hujusce mensis, tertioque tam ipsius, quam Constantini consulatu, hoc est anno Christi 313, illud datum fuit. Ab auctore autem nostro exhibetur, sicuti et ab Eusebio (Euseb. lib. X Histor. eccles., cap. 5) , qui illud ex Romana lingua in Graecam a se conversum fuisse declarat. At ibi praefixum illi breve exordium transcripsit, a Cecilio omissum. Nam iste ejus initium ab his tantummodo orsus est verbis quibus Constantinus et Licinius significant se Mediolanum 0993D convenisse, ibique plura, vel sicut apud Eusebium, πάντα ὅσα, quaecumque ad reipublicae bonum spectantia sollicite inquirendo, id in primis duxisse statuendum, ut unicuique potestas libera esset, quam vellet, religionem consectandi: «Quod quidem divinitas,» ait Cecilius (c. 48) , «in sede coelesti nobis atque omnibus, qui sub potestate nostra sunt constituti, placatum ac propitium possit existere.» At nemo non videt corrupta esse haec verba, nullumque iis sensum posse confici. Ex Eusebio itaque sic videntur corrigenda: «quod quidquid est divinitatis ac coelestis numinis, nobis . . . propitium possit existere:» Ὅπως, ὅ τι ποτέ ἐστι θειότης καὶ οὐρανίου πράγματος ἡμῖν εὐμενὲς εἶναι δυνηθῇ.

0994A Jubet ergo imperator ut nulli, quam voluerit, religionem amplectendi facultas denegetur: «ut possit summa Divinitas,» Imperatoris haec adhuc verba sunt, a Cecilio transcripta, («cujus religioni liberis mentibus obsequimur) in omnibus solitum favorem suum benevolentiamque praestare.» Quae autem uncinis inclusimus, in Eusebii textu non inveniuntur. Ab eo vero scriptum legitur τὸ θεῖον, divinum numen, pro quo Cecilius dixit, summa Divinitas, hisque verbis non Jupiter, ut quidam putant, sed is significatur, cujus summa est divinitas, id est, haud dubie verus supremusque Deus. Et id quidem ex allatis superioribus verbis colligi facile potest.

Pergit Imperator: «Quare scire dicationem tuam convenit placuisse nobis, ut, amotis omnibus omnino 0994B conditionibus, quae prius scriptis ad officium tuum datis, super christianorum nomine videbantur,» ulla absque molestia hi religionem observent suam. Quidam vero ibi dignationem, non dicationem scribendum suspicantur, sed fustra. Nomen enim dicatio est titulus honoris, qui praesidibus et proconsulibus dabatur, uti patet non solum ex relatione Anulini apud Augustinum (Augustin. Epist. 88) , sed variis etiam Constantini Magni legibus, hoc circiter tempore promulgatis. Quae autem conditiones a Cecilio, hae αἱρέσεις haereses ab Eusebio vocantur. At fatetur Valesius obscuram esse hanc dictionem, qua tamen opinatur designari Judaeos, Samaritanos, Marcionistas, aliosque haereticos, quibus hac lege fidem suam sectari permittitur. Sed in quadam codicis Theodosiani lege scriptum 0994C vidimus, navalem haeresim, et in subsequente navalem functionem. At ibi haeresis nomen, non sectam aliquam a vera fide deficientem, sed functionem et munus significat. Quidquid porro de haeresis nomine, quo Eusebius graece reddidit latinam vocem conditiones statuatur, hoc ipso imperatoris edicto, conditiones sumi videntur suo naturali sensu pro dispositionibus et pactionibus, ad Christianos aliosque spectantibus, quae quidem in aliis rescriptis ad praesidem datis propositae antea fuerant, hocque edicto amoventur et abrogantur.

Nonnulli praeterea existimant sequentia verba, nunc cavere . . . . . contendant, esse adhuc depravata, ac pro iis legendum, quae nugae, ac severae, alii, prorsus laevae, et a nostra clementia alienae videbantur. Emendationem 0994D autem hanc inde confirmare nituntur, quia graece ab Eusebio scriptum est: Ά᾽ τινα πάνυ σκαιὰ, καὶ τῆς ἡμετέρας πρᾳότητος ἀλλότρια εἶναι ἐδόκει, quae prorsus sinistra, et a nostra mansuetudine aliena videbantur. Sed is qui hoc edictum e latino idiomate, uti dictum est, in graecum vertit, quaedam ibi explicationis causa, et παραφραστικῶς potuit adjicere. Dictu itaque difficile est quaenam vera sit Cecilii lectio, quando quidem ibi, sicuti et paulo post, aliquid videtur librarii oscitatione praetermissum. Itaque, donec alius codex emendatior inveniatur, id satis esse putamus, quod integer hujus edicti sensus ex Eusebio possit cognosci.

Neque etiam promptum est indicare quaenam sint ea 0995A scripta, quae ibidem ad praesidem prius missa memorantur. Nonnullorum quidem opinio est designari legem a Maximino latam, postquam a Licinio victus fugatusque fuit, et quam Eusebius integram descripsit. Verum lex illa, post ejus fugam sancita, hoc Licinii edicto videtur posterior. Aliam igitur, ac fortasse deperditam ille Imperator denotavit. Quibusdam insuper visum est adverbium quantocius, ibidem usurpatum, non bonae esse latinitatis. Alii vero nos admonent illud a septimi Ecclesiae saeculi Scriptoribus adhiberi. Verum illos forsitan fugit eamdem dictionem in aliqua etiam inveniri Honorii imperatoris lege, quam eruditi anno Christi 395 latam esse annotarunt.

Ad haec vero quidam suspicantur non solum corrupta, 0995B sed intellectu etiam difficilia esse ea verba, quae adverbium illud ita subsequuntur: «Quantocius reddant etiam vel qui dono erunt consecuti, si putaverint de nostra benevolentia aliquid, Vicarium postulent, quo et ipsis per nostram clementiam consulatur.» Aliqui enim ominantur pro etiam emendandum et jam, alii et ita; ac pro dono erunt, quidam dono fuerunt, alii dono erant; item pro putaverint, aliqui optaverint, alii addi volunt poscendum putaverint. Denique vicarii nomine quidam res restituendas, vel sicut jurisconsulti loquuntur, indemnitatem significari arbitrantur. Alii vero virum aliquem, qui judicis vel praefecti gerat vices, et damnum resarciendum definiat. Verum Eusebius haec clarius sic graece reddidit: Εἴ τινες κατὰ δῶρον τυγχάνωσιν εἰληφότες τοὺς αὐτοὺς 0995C τόπους, ὅπως εἰ τοῖς αὐτοῖς χριστιανοῖς τὴν ταχίστην ἀποκαταστήσωσιν οὕτως, ἢ οἱ ἠγορακότες τοὺς αὐτοὺς τόπους, ἢ οἱ κατὰ δωρεὰν εἰληφότες αἰτῶσί τι παρὰ τῆς ἡμετέρας καλοκᾳγαθίας, προσέλθωσι τῷ ἐπὶ τόπων ἐπάρχῳ δικάζοντι, ὅπως καὶ αὐτῶν διὰ τῆς ἡμετέρας χρηστότητος πρόνοια γένηται (Euseb. lib. X Histor. eccles., cap. 5) . «Si qui eadem loca dono acceperint, ut ea protinus christianis reddant. Quod si qui ea loca emerunt, aut donata acceperunt, aliquid a nostra clementia petere velint, ii praefectum, qui in illa provincia jus dicit, adeant, ut a nostra serenitate ratio ipsorum habeatur.» Si quis tamen contendat non satis a Graeco Eusebio perspectam fuisse latinorum verborum significationem, huic certe nisi id recte probaverit, potius exspectanda est Ceciliani textus ex 0995D alio codice emendatio, quam vanis aliquibus conjecturis indulgendum.

In sanctionis hujus fine Imperator, quemadmodum ait Cecilius, praecipit insuper ut illa proferatur programmate praesidis, eoque munita in omnium notitiam veniat. Nulla tamen apud Eusebium hujus programmatis expressa mentio, sed ejusdem tantum legis ubique publicandae. Programmatis autem nomine indicatur tabula publice proposita, in qua describi debuit illud Licinii sive praesidis edictum, quo hic mandata imperatoris, in epistolis ad se missis tradita, debebant publicari. Denique Cecilius addidit: His litteris propositis, etiam verbo hortatus est, nimirum Licinius, ut conventicula, id est, christianorum, 0996A ut saepius diximus, ecclesiae, in statum pristinum redderentur. Quemnam autem hortatus est Licinius, nisi praesidem ad quem Cecilius has litteras directas fuisse antea dixerat? Ipsi itaque huic praesidi, Nicomediae tunc degenti, Licinius eas in manum dedit aut mitti praecepit.

Caeterum auctor noster nos ibidem monitos esse voluit eo edicto finem impositum fuisse crudelissimae persecutioni, quam Diocletianus in christianos excitaverat. Totum vero, quo illa duravit, tempus ita ab ipso designatur: «Sic ab eversa ecclesia, usque ad restitutam, fuerunt anni decem, menses plus minus quatuor.» At quae, amabo te, ecclesia ibi memoratur, nisi Nicomediensis, quae Diocletianeae persecutionis initio eversa, post illud Licinii edictum restituta 0996B est? Nonne enim ille, uti vidimus, persecutionis illius initium orditur ab hujusce ecclesiae destructione? Inde igitur, hoc est, a septimo mensis Februarii die anni 303 quo diruta fuit haec ecclesia, ac Diocletianus ad christianos persequendos aggressus est, usque ad hoc Licinii edictum, anno 313, die 13 Junii datum, computantur anni decem, menses tres ac dies novemdecim. Sed Cecilius dicere maluit menses plus minus quatuor, minorisque momenti esse censuit dierum, supra tertium mensem elapsorum, numerum indicare.