Articulus Primus.

Examinantur Lactantii argumenta quibus christianam religionem ver am esse demonstrat ex sacrorum nostrorum 1023A vatum oraculis, quibus praedixerunt fore ut Christus, Dei Filius, homo fieret, et ex virgine nasceretur.

Cum omnes omnino homines tanta, sicuti dictum est, necessitate religionem suscipere et amplecti teneantur; constat profecto ab eis nullam aliam esse suscipiendam, nisi quae vera sit, et Deum summum vero et debito cultu honoret ac veneretur. Atqui Lactantius hanc solam christianam esse religionem variis, iisque invictissimis, rationum momentis demonstrat (Lact., lib. IV Inst., cap. 23, 24, 25) . Primum autem inde petit, quod Christus a Deo Patre legatus et nuntius missus est; ut justitiam, quae nulla amplius erat in terris, restitueret, ac vero pioque Dei cultu per omnem terram verbis et exemplis disseminato, novum aedificaret templum, seu veram 1023B religionem fundaret, doceret, et stabiliret. Ut autem eam institueret ac docendi munere fungeretur, voluit Deus illum in terram, sicuti decreverat, descendere, et humana carne indui.

Sed quoniam ab ethnicis, aliisque negari poterat illum revera a Deo fuisse missum, et veram sancivisse religionem, id Lactantius luculentissime probat (Ibid., lib. IV, cap. 10) sacrorum auctoritate vatum, qui jam a pluribus, antequam natus fuisset, saeculis praedixerant fore ut ille aliquando Filius Dei humanum corpus ex virgine acciperet, ex Davidis familia nasceretur, miracula faceret, per totam terram promulgaret veri Dei cultum, affixus cruci moreretur, ac demum tertia die a morte rediret ad vitam. Non potuerunt autem haec omnia a sacris illis vatibus eodem, quo 1023C acta sunt, modo sic praenuntiari, nisi divino Spiritu afflati fuerint. At nemo sanae mentis homo inficias umquam ire poterit his divinis oraculis, quae effectum suum sortita sunt, certo et evidenter demonstrari et Christum a Deo revera fuisse missum, et fundatae ab illo christianae religionis veritatem.

Quapropter Lactantius primo quidem ostendit hos prophetas multa ante saecula vaticinatos esse Christum Filium Dei ex virgine nasciturum. Dicendi vero initium ab hisce sumpsit Salomonis verbis (Ibid., lib. IV, cap. 12) : Salomon sic ait (ms. codex regius antiquissimus, et editio Betuleii: Salomon in ode undevicesima ita dicit: alter ms. codex regius, priore paulo recentior, et alii nonnulli; «Salomon in psalmo 1023D undevicesimo ita dicit): Infirmatus est uterus virginis, et accepit foetum, et gravata est in multa miseratione mater et virgo.» Sed plures jam annotarunt hunc locum in sacris nostris Bibliis non reperiri. Suspicatur autem Betuleius illud esse unum ex quinque millibus carminibus, quae auctor libri tertii Regum ab eodem Salomone edita fuisse sic testificatur: Et fuerunt carmina ejus quinque et mille (Lib. III Reg., cap. IV, v. 32) .

Gallaeus vero putat Lactantium citasse verba, quae ab aliis audita, ipse non legerat, sed nugas ille vendit pro conjecturis. Quo enim argumento id probare contendat, audias velim. Patres, inquit, saepe loca citant, quae frustra in sacrorum Bibliorum libris quaesieris. 1024A Numquid ergo non lecta, sed ab aliis tantum audita Lactantius retulit? Quis umquam ita argumentatus est?

At Isaeus hunc locum adducit in falsi suspicionem. Non arbitratur enim in ullo canonicorum Scripturae librorum haec fuisse scripta; quandoquidem beata Virgo nullum ex Christi Domini conceptu et partu dolorem sensit. Verum vox infirmatus, videtur ibi in bonam partem a Lactantio accipi, non vero in hanc malam, qua significare voluerit debilitatum fuisse Virginis uterum, ita ut aliquo affecta fuerit dolore. Nam his verbis Salomon, sive quivis eorum scriptor, declarat eam divino Spiritu, sine ullo viri attactu concepisse, et in multa miseratione matrem factam, et permansisse virginem. Nonne autem tanto tamque 1024B inaudito miraculo solitus mulierum parientium dolor exclusus est? Sed quamvis illud bono sensu explicari posset, non deerunt tamen qui haec verba a Lactantio non ex genuino Salomonis libro, sed alio quodam apocrypho desumpta fuisse opinentur. Qui enim, inquient, fieri potuit ut tam clara et evidens illibatae virginitatis Mariae vaticinatio ab Irenaeo, Epiphanio, Hieronymo, et aliis praetermissa fuerit, qui totis ingenii viribus virginitatem illius adversus haereticos, eam negantes, propugnandam susceperunt?

Omnibus itaque notiora sunt haec, quae Lactantius adhuc citat (Lactant., lib. II Inst. cap. 12) Isaiae verba: Ecce Virgo accipiet in uterum (plures mss. in utero) et pariet filium, et vocabitis nomen ejus Hemanuel (Isaiae, cap. VII, 14) . Ita etiam Cyprianus 1024C (Cyprian., lib. I adv. Judaeos, § 9, et Epist. 9) . Quanto autem clarius, uti ait auctor noster, tanto certius esse debet hoc prophetae de Christo ex virgine nascituro testimonium. Nam illud christiani a Judaeis, et suis, et Christi Domini infensissimis hostibus acceperant. Ab iis ergo quantumlibet obstinatis, et a caeteris omnibus hoc Isaiae, sicut et alia omnia sacrorum prophetarum nostrorum testimonia, debebant utique, sicut infra ostendemus, pro veris ac plane divinis agnosci et recipi.

Neque objici poterat Christum non Emmanuelis, sed Jesus nomine vocatum. Emmanuel enim ab Isaia dictus est, ut hoc vocabulo Deum aliquando nobiscum futurum significaret. Atqui Christus ex virgine natus, nobiscum revera Deus fuit. Videtur autem 1024D Lactantius haec delibasse ex Tertulliano qui adversus Judaeos eodem Isaiae oraculo dimicat (Tertull., lib. adv. Judae., caput 9) , et frivolam illorum responsionem sic refellit: «Itaque dicunt Judaei: Provocemus istam praedicationem Isaiae, et faciamus comparationem, an Christo, qui jam venit, competat illi primo nomen, quod Isaias praedicavit . . . Equidem Isaias praedicat eum Emmanuelem vocari oportere . . . Porro, inquiunt, iste, qui venit, neque sub ejusmodi nomine est editus . . . At nos e contrario admonendos eos existimavimus, uti cohaerentia quoque hujus capituli recognoscant. Subjuncta est enim et interpretatio Emmanuel, nobiscum Deus, uti non solum sonum nominis spectes, sed et sensum. Sonus enim 1025A Hebraicus, quod est Emmanuel, suae gentis est.Sensus autem ejus, quod est Deus nobiscum, ex interpretatione communi est. Quaero ergo an ista vox Nobiscum Deus, quod est Emmanuel, exinde quo Christus illuxit, agitetur in Christo? Et puto, ex toto non negabis. Nam qui ex judaismo credunt Christo, ex quo in eum credunt, Emmanuel cum volent dicere, nobiscum Deum esse significant. Atque ita constat jam venisse illum, qui praedicabatur Emmanuel; quia quod significat Emmanuel, venit, id est, nobiscum Deus.» Locum hunc, etsi paulo longiorem, totum transcripsimus, quia inde clariora fiunt, quae Lactantius noster brevius retulit. Plura adhuc Tertullianus ibidem adjecit, quae quidem cum ad rem nostram non faciant, quamvis lectu dignissima, omittimus. 1025B At alio adhuc in libro (Idem, lib. III adv. Marc, cap. 12 et 13) eadem repetit, eosdemque castigat Judaeos, qui hisce Isaiae verbis non virginem, sed juvenculam concepturam significari perperam, nec sine mendacio praedicabant. Sed in priore Apparatus nostri tomo, ubi de Justini et Irenaei scriptis, hanc praeposteram explicationem confutavimus. Videsis adhuc Eusebium (Euseb. lib. II Dem. Evang. § 39, et lib. III, § 2, lib. VII, § 3) , Hieronymum, Huetium (Huet. Demonstr. Evang. propos. 9, cap. 9) , et alios sacrae Scripturae interpretes.

Tum deinde Lactantius ostendit praenuntiatum rursus fuisse futurum Christi adventum hoc Psalmistae oraculo: Veritas de terra orta est (Psalm. LXXXIV, 12) . Quod quidem hac ratione comprobat: 1025C «Quia Deus in quo veritas est, terrenum corpus accepit, ut terrenis viam salutis aperiret.» Irenaeus vero (Iren. lib. III adv. haeres. cap. 5) his ipsismet verbis non modo Christi ex virgine ortum, sed illius etiam a morte ad vitam reditum annuntiari arbitratus est: «David,» inquit, «eam, quae est ex virgine, generationem ejus, et eam quae estex mortuis resurrectionem prophetans ait: Veritas de terra orta est.» At Hieronymus in quarto suorum in Isaiam commentariorum libro eadem Psalmistae verba de humano Christi ortu sic interpretatur (Hieronym. in Isai. cap. XI, 1, et. seqq.) : Ipse factus est nobis a Deo sapientia, et justitia, et sanctificatio, et redemptio, qui in Evangelio loquitur. Ego sum lux, vita, et veritas; et de quo in psalmis dicitur: Veritas de terra 1025D orta est, et justitia de coelo prospexit. Rursum vero postea (Ibid. in cap. XLV Isaiae, 1) : «Nubes pluant mundo justum, sive justitiam, terraque aperiatur, et germinet Salvatorem, de quo in psalmis canitur: Veritas de terra orta est, et justitia de coelo prospexit; sive juxta LXX: Terra misericordiam et justitiam pariter germinavit; ut et peccatores misericordiam, et justi praemia consequantur.» Plura qui voluerit, adeat sacrae Scripturae interpretes, et ab eis discet veritatem a psalmographo annuntiatam esse Christum, qui dixit: Ego sum via, et veritas, et vita (Joan. Evang. cap. XIV, 6) .

Redit autem Lactantius ad Isaiam, et ab illo adhuc alibi praedictum Christi adventum his probat illius 1026A verbis: Ipsi autem non crediderunt . . . . . Et ipse expugnavit, et recordatus est dierum saeculi, qui suscitavit de terra pastorem (Isai. cap. LXIII, 10, 11) . Apud LXXII seniores legitur: Ipse pugnavit contra eos, et recordatus est dierum antiquorum, qui eduxit a mari, ἐκ τῆς θαλάσσης, pastorem ovium. Ab utraque illa interpretatione discrepant haec ultima Vulgatae verba. Recordatus dierum saeculi Moysi et populi sui. Ubi est, qui eduxit eos de mari cum pastoribus suis? At Lactantius, qui in sacro suo codice legerat pastor, hunc esse ait, de quo antea idem ipse Isaias dixerat: Exsultent coeli desuper, et nubes induant justitiam, aperiatur terra, et pullulet Salvatorem. Ego enim Dominus Deus creavi eum (Ibid cap. XLV, 8) . Septuaginta autem duo Interpretes: Laetetur 1026B coelum desuper, et nubes spargant justitiam: germinet terra, et proferat misericordiam, et justitiam germinet simul. Ego sum Dominus qui creavi. Jam vero Hieronymum paulo ante audivimus haec ex eadem versione citantem. In Vulgata autem: Rorate coeli desuper, et nubes pluant Justum; aperiatur terra et germinet Salvatorem, et justitia oriatur simul. Ego Dominus creavi eum. Varias porro horum sacri prophetae verborum interpretationes retulimus, ut facilius quisque intelligat quam Lactantius noster secutus sit. Omnes autem passim antiqui Ecclesiae Patres, et sacrae Scripturae interpretes, illa Isaiae verba de Christo homine facto, quemadmodum Lactantius noster, intelligenda esse existimant. Ab his itaque qui tanto numero, quanto consensu obviam nobis veniunt, 1026C hic appellandis, operae prorsus inutilis esse duximus.

Eodem quoque consensu docent praemonstratum adhuc fuisse humanum Christi ortum his, quae Lactantius deinde citavit (Ibid., lib. IV, cap. 12) , ejusdem Isaiae verbis: Ecce natus est nobis puer, et datus est nobis filius, cujus imperium super humeros ejus, et vocatum est nomen ejus magni consilii nuntius (Isai. cap. IX, 6) . Magis autem ibi adhaeret LXXII interpretationi. Ita etiam Cyprianus (Cyprian. lib. II, adv. Jud. § 21) , nisi quod in fine scripsit, magnae cogitationis nuntius. In notis tamen observatur uno in codice legi, magni consilii nuntius. Inde vero Lactantius sic argumentatur: «Idcirco missus est a Deo Patre, ut universis gentibus, quae sub coelo sunt, singularis 1026D et veri Dei sanctum mysterium revelaret, ablatum perfido populo, qui adversus Deum saepe deliquit.» Tertullianus autem inde adversus Judaeos hunc in modum disputat: «Quid novum si non de Filio Dei dicit? . . . Quid omnino regum insigne potestatis suae humero praefert, et non aut capite diadema, aut in manu sceptrum, aut aliquam propriae vestis notam. Sed solus novus rex saeculorum, Christus Jesus, novae gloriae et potestatem et sublimitatem in humero extulit, crucem scilicet.» (Tertull. lib. adv. Jud. cap. 11; et lib. de Carne Christi, cap. 14) . Quod quidem ille ad confutandum Marcionem alibi iisdem verbis repetit. Alio insuper in libro (lib. III adv. Marcion., cap. 19) non solum Judaeos, sed haereticos etiam 1027A qui Christum aut verum Deum, aut verum hominem esse negabant posterioribus Isaiae verbis sic refellit: «Dictus est quidem magni consilii Angelus, id est, nuntius, officii non naturae vocabulo. Magnum enim cogitatum Patris super hominis scilicet restitutione annuntiaturus saeculo erat. Non ideo tamen sic Angelus intelligendus, ut aliqui Gabriel, aut Michael. Nam et filius a Domino vineae mittitur ad cultores, sicut et famuli, de fructibus petitum. Sed non propterea unus ex famulis deputabitur filius, quia famulorum successit officio.» (Idem, lib. de Carne Christ., cap. 14.) Denique disputationem suam his absolvit verbis: «Quid ultra?» Adhuc Isaiam exclamantem audi: «Non Angelus, neque legatus, sed ipse Dominus salvos eos fecit.» Eodem modo haec et superiora 1027B Isaiae verba interpretati sunt Hieronymus et Eusebius (Hieronym. in comm. cit. Isa. loc.; Euseb. lib. VII Demonstr. Evang., cap. 3) , quem plura, et notatu certe digna, enarrantem te legisse non poenitebit.

Prosequitur Lactantius (Lactant. lib. IV, cap. 12) , adhucque ostendit a Daniele non modo primum, sed secundum etiam Christi in mundi fine adventum praenuntiari. De utroque enim haec, inquit, vaticinatus fuerat: Videbam in visu noctis, et ecce in nubibus coeli, ut filius hominis veniens, et usque ad vetustum dierum pervenit. Et qui adsistebant, obtulerunt eum, et datum est ei regnum, et honor, et imperium, et omnes populi, tribus, linguae servient ei, et potestas ejus aeterna, quae numquam transibit, et regnum ejus, quod 1027C non corrumpetur (Daniel. cap. VII, 13) . Judaeos autem inde auctor noster redarguit, qui Christum, quia ex homine natus est, verum Messiam negabant. Duos enim ejus adventus paucis his verbis propheta aperte praesignavit. Et primum quidem, cum ait: ut filius hominis veniens. Hoc siquidem loquendi modo significabat fore, ut suscepta hominis forma, et conditione mortali, homines justitiam ac veritatem doceret. Subsequentibus autem ejusdem Danielis verbis secundum Christi adventum praenuntiari auctor noster demonstrat; nisi quod illa: Datum est ei regnum, et quae sequuntur, possint de utroque ejusdem Christi adventu intelligi.

Tertullianus tamen hoc eodem sacri vatis testimonio (Tertull. lib. adv. Jud., cap. 14, et lib. III, adv. 1027D Marc., cap. 7) , quod non sine pluribus diversis lectionibus retulit, contra Judaeos et Marcionem probat posteriorem dumtaxat designari futurum Christi adventum, priorem vero alia Isaiae vaticinatione. Tertullianum autem sequitur Cyprianus (Cyprian. lib. advers. Judaeos, § 26) , qui eadem Danielis verba, nec sine diversis adhuc ab utroque lectionibus, descripsit. At Hieronymus (Hieronym. in cit. Danielis loc.) haec ad priorem Christi adventum magis referre videtur. Addit porro Lactantius (Lactant. lib. IV, cap. 22) iisdem quoque prophetae verbis significari fore, ut Christus a mortuis excitatus, postea in coelum ascenderet.

Rursum vero ille diserte asseverat Hieremiam 1028A praedixisse fore ut Christus homo fieret, ubi hoc fudit oraculum: Et homo est, et quis cognoscet eum? Sed observant notarum in auctoris nostri opera editores haec verba neque in Hieremiae, neque in Baruchi prophetia inveniri. At ea haud dubie in Vulgata interpretatione quaesierunt, ubi aliter leguntur; non autem apud LXXII interpretes, qui illa eodem, atque auctor noster, modo graece, sicuti postea Epiphanius, retulerunt (Epiph. Haeres. 54, § 4) . Quid vero, quod illud idem prophetae testimonium latinis totidem verbis a Tertulliano variis suis in libris (Tert. lib. adv. Jud. cap. ult.; lib. de Carn. Christi, cap. 15; lib. III adv. Marcion., cap. 7) , et a Cypriano (Cyp. lib. advers. Judaeos, § 10) , Ambrosio (Ambros. lib. de Inst. Virg., cap. 16) , aliisque transcriptum est. Verum 1028B praetermittenda non sunt, quae Hieronymus in hunc Hieremiae locum animadvertit. «Verbum Hebraicum Enos quatuor litteris scribitur, aleph, et nun, et vau, et sin. Si igitur legatur Enos, homo dicitur, si anus, inscrutabile, sive desperabile, eo quod nullus hominum valeat cor hominis invenire. Symmachus vero hunc locum ita interpretatus est: Inscrutabile cor omnium: vir autem quis est, qui inveniat illud? Solent quidam nostri bono quidem voto, sed non secundum scientiam, uti hoc loco contra Judaeos, quod homo sit dominus atque salvator secundum dispensationem carnis assumptae, nullusque possit nativitatis ejus scire mysterium . . . Melius autem est, ut simpliciter accipiamus quod nullus cogitationum secreta cognoscat, nisi solus Deus.» Tota porro ex hac disputatione 1028C colligit Christum esse Deum, quippe qui secretas hominum, teste Evangelista, cognoverit cogitationes. Antiquissimi vero Ecclesiae Patres septuaginta duorum, qui et ipsi Judaei erant, interpretationem secuti, haec de Christo pariter intelligenda esse censuerunt.

Quid plura? Christum, ait Lactantius (Lactant. lib. VI, cap. 13) , hominem futurum his Isaias adhuc praedixit verbis: Et mittet eis Deus hominem, et salvabit eos, et judicans sanabit eos (Isaiae, cap. XIX, 20) . Sed quidam notarum in hunc Lactantii locum scriptores rursus nos admonent haec etiam verba ab Isaiae libro abesse. Quid ergo? Nonne potuerunt in Vulgata Scripturae sacrae editione, et Hieronymi commentariis haec sicut et nos legere: «Et 1028D mittet eis salvatorem et propugnatorem, qui liberet eos.» (Hieronym. in cit. Isai. loc.) Nonne idem his atque transcriptis ab Lactantio verbis significatur? Numquid aliquid expressius desiderabant? Ab eis igitur adeunda erat LXXII interpretatio, et in ea legissent: Καὶ ἀποστελεῖ αὐτοῖς ἄνθρωπον, ὃς σώσει αὐτούς· κρίνων σώσει αὐτούς. Et mittet eis hominem, qui salvabit eos: judicans salvabit eos. Vides sane quae hominum quorumdam heterodoxorum, qui editionibus operum Lactantii praefecti erant, diligentia fuerit. Caeterum Hieronymus (Hieronym. Comment. in cit. Isai. loc.) , aliique antiqui Ecclesiae Patres hunc locum de Christo intelligendum esse palam profitentur.

Omnibus his prophetarum nostrorum vaticinationibus 1029A Lactantius (Lactant., ibid.) subjunxit celeberrimum Balaami oraculum, quod Moysis, illud scilicet narrantis, nomine hunc citat in modum: Sed et Moyses in Numeris ita loquitur: Orietur stella ex Jacob, et exsurget homo ex Israel (Numer. cap. XXIV, 17) . Vulgata: et consurget virga de Israel. Cyprianus vero totidem ac Lactantius noster verbis illud exhibet (Cyprian. lib. I adv. Judaeos, § 10.) Irenaeus autem (Irenae. lib. III adv. haeres. cap. 19) : Orietur stella ex Jacob, et orietur dux ex Israel. Atque ita etiam Justinus Martyr graece (Justin. dial. cum Tryph.) , atque eodem quoque Moysis nomine: ἀνατελεῖ ἄστρον ἐξ Ἰακὼβ, καὶ ἠγούμενος ἐξ Ἰσραήλ. Orietur stella ex Jacob, et dux ex Israel. Eusebius vero (Euseb., lib. IX Demonstr. Evang. § 2) similiter, nisi quod addidit verbum καὶ ἀνατσήσεται, 1029B et surget, ubi ille plura de hoc et aliis cum ejusdem Isaiae tum aliorum prophetarum de humana natura, a Christo assumenda, oraculis scite disputat: quem sicut et plurimos alios graece latinaeque Ecclesiae Patres, quos singillatim appellare longius foret, si adire volueris, operam profecto non perdes. Interim Auctorem nostrum sequamur, alia prophetarum de Christo oracula enarrantem.