Articulus Primus.

Quam perspicue Lactantius demonstret veram esse christianam religionem ex Judaicae legis abrogatione, ac christianae institutione, propagatione et sanctitate.

1055C Religionis nostrae veritatem demonstrant non ea tantum, quae ab Christi, ejus auctoris vita, mirandisque prorsus ejus operibus ducuntur argumenta, sed alia, etiam, quae ex ipsamet ejusdem religionis institutione, propagatione et sanctitate erui possunt (Lactant. lib. IV. Inst. divin. cap. 11 et cap. 17) . Praedictum siquidem a sacris vatibus et ipsomet Moyse fuerat fore ut Deus suum mitteret e coelo filium, qui Judaeorum circumcisionem, ut infra dicetur, et legem eorum abrogaret, novamque conderet ubique terrarum disseminandam. Quin etiam iidem prophetae praenuntiaverant abjectam a Judaeis justitiam, ad eas transferendam gentes, quae illam ignorabant. Quae autem hunc praedicuntur in modum quis vera 1055D esse non fateatur? Atqui illud, inquit Lactantius, Propheta Malachias (vel juxta duos antiquissimos mss. regios, Malachiel, aut juxta Hieronymum (Hieronym. praef. in Malach.) , Malachi, et Augustinum (August. lib. XX de Civit., cap. 25) , Malachias sive Malachi) his indicat verbis: Non est mihi voluntas circa vos, dicit Dominus, et sacrificium acceptum non habeo (Malach. cap. I, 10) (Cyprianus habebo; LXXII et Vulgata suscipiam) ex manibus vestris: quoniam a solis ortu usque ad occasum clarificabitur (Cyprianus (Cyprian. lib. I adv. Judaeos § 16) clarificatum est; LXXII, magnum est; Vulgata, glorificatum est) nomen meum apud gentes. Nullus autem fere est ex antiquis Ecclesiae Patribus, qui hoc Malachiae 1056A testimonium de rejiciendis Judaeorum sacrificiis, et nova lege christiana, incruentoque illius sacrificio postea instituendis, non interpretetur. Supervacaneum itaque foret omnium singillatim appellandorum verba transcribere, ac sufficiet Justini martyris (Just. Dial. cum Tryph.) , Iraenei (Iren. lib. IV, adv. haeres. c. 32) , Tertulliani (Tertullian. lib. III adv. Marcion. cap. 22 et lib. IV) , Cypriani (Cyprian. loc. cit.) , Eusebii (Euseb. in fin. lib. I. Demonstr. Evangel.) Hieronymi (Hieronym. in cit. Malach. loc.) , libros citasse et loca librorum.

Praeterea Lactantius illud confirmat hac psalmistae vaticinatione: Item David in Psal. XVII: Constitues me in caput gentium: populus quem non cognovi serviet mihi (Psalm. XVII, 44) . Ita et Cyprianus juxta 1056B manuscriptum codicem Corbeiensem, et secundum alios servivit mihi, atque inde ille similiter probat his verbis designatas fuisse gentes in Christum credituras. Tertullianus vero: «Sicut supra ostendimus, inquit, quod vetus lex et circumcisio carnalis cessatura pronuntiata est; ita et novae legis et spiritualis circumcisionis observantia, in pacis obsequia eluxit. Populus enim, inquit, quem non noveram, servivit mihi, in obauditu oris obaudivit me, prophetae annuntiaverunt. Quis autem populus, qui Deum ignorabat, nisi noster qui Deum nesciebamus? Et quis in auditu auris audiit, nisi nos qui, relictis idolis, ad Deum conversi sumus?» (Tertull., lib. adv. Jud., cap. 3) . Sed de psalmi illius verbis totoque hoc psalmo legendus in primis Augustinus (August. lib. 1056C XVII de Civit. cap. 16) .

Nec minus clare id Lactantius annuntiatum esse docet his Isaiae verbis: Venio colligere omnes gentes et linguas, et venient, et videbunt claritatem meam, et dimittam super eos signum, et mittam ex eis conservatos in gentes, quae longe sunt, quae non audierunt gloriam meam (Cyprianus, quae non audierunt nomen meum, neque viderunt gloriam meam) et nuntiabunt claritatem meam in gentes (Isai. cap. LXVI, 18) . Ibi Lactantius ea omisit, quae ex Cypriano annotavimus (Cyprian. lib. II, adv. Judaeos, § 22) , et in LXXII interpretatione leguntur. Sed uterque nonnulla quoque alia, quae in eadem versione habentur, praetermisit, eodem tamen, quo diximus, sensu citata a se verba explicat. Ita etiam praeter alios, Hieronymus, qui 1056D haec longe fusius prosecutus est (Hieronym. in comm. cit. Isa. loc.) .

Nec obscure etiam praefatis Isaiae verbis significatur fore, ut vera Christi religio, per totum terrarum orbem disseminata, ab omnibus gentibus susciperetur. At illud adhuc auctor noster declaratum putat (Lact. ibid. cap. 12) his, de quibus nos paulo antea egimus, Danielis verbis: Datum est ei regnum, et honor et imperium, et omnes populi, tribus, linguae, servient ei (Daniel, cap. VII, 13.) Nam ea effectum suum sortita sunt; quandoquidem Christus: «Nunc habet,» inquit Lactantius, «perpetuam potestatem, cum omnes gentes et omnes linguae nomen ejus venerantur, majestatem confitentur, doctrinam sequuntur, 1057A vitam imitantur.» Alibi vero: «Nulla gens tam inhumana est, nulla regio tam remota, cui aut passio ejus,» Christi videlicet, «aut sublimitas majestatis ignota sit» (Lactant. lib. IV. Inst. cap. 26) . Denique alio adhuc in loco: «Ab ortu, inquit, solis usque ad occasum lex divina suscepta est» (Idem, lib. V, cap. 13) . Quis autem diffiteri potest eam religionem esse veram, quae per totum terrarum orbem eodem plane propagata est modo, quem divino afflante Spiritu, prophetae longe antea praedixerant? Sed hoc argumentum paulo aliter et uberius tractatum ab Arnobio vidimus et expendimus.

Caeterum Lactantius (Lactant. lib. III Inst., cap. 10) in propositionis suae confirmationem alia profert eorumdem sacrorum vatum testimonia, quibus palam 1057B denuntiaverant fore, ut Christus, abdicato et exhaeredato Judaico populo, christianos faceret regni sui haeredes. Primum autem desumit ex his Hieremiae verbis: Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo domui Israel, et domui Juda testamentum novum, non secundum testamentum quod disposui patribus eorum in die, qua apprehendi manum eorum, ut educerem eos de terra Egypti; quia ipsi non perseveraverunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit Dominus (Hierem. cap. XXXI, 31 et 32) . Quae quidem leguntur in LXXII interpretatione, et apud Cyprianum (Cyprian. lib. I, adv. Judaeos, § 11) , qui ea sicuti Lactantius noster interpretatus est. Eodem quoque modo duobus in libris contra Judaeos et Marcionem inde argumentatur Tertullianus (Tertull. lib. 1057C adv. Judaeos, cap. III, et lib. IV adv. Marcion. cap. I) , qui tamen duobus illis in locis diversa ratione retulit Hieremiae verba. Sed hujus diversitatis non alia procul dubio causa fuit, nisi quia illa aliquando ab ipso, sicut aliis Ecclesiae Patribus usu haud semel venit, memoriter tantum reddita sunt. Hieronymus vero (Hieronym. in cit. Hierem. loc.) haud dubitanter asseverat Paulum Apostolum hoc antea usum fuisse testimonio, omnesque deinceps ecclesiasticos viros censuisse illud in primo Christi adventu completum quando Evangelium Veteri Testamento successit.

Secundam futurae hujus successionis praedictionem his Lactantius (Lact. ibid.) censet exprimi ejusdem Hieremiae verbis: Dereliqui domum meam, dimisi haereditatem meam (LXXII addunt: Dedi dilectam animam 1057D meam) in manus inimicorum ejus. Facta est haereditas mea mihi, quasi leo in sylva. Dedit super me (LXXII contra me) vocem suam, ideo odi eam (LXXII odivi) eam (Hieronym. cap. XII, 7 et 8) . Haereditatis enimvero nomine, ait Lactantius, non regnum designatur, sed ingrati et impii haeredes Judaei, quibus Christus factus est sicut leo, id est, praeda, quando cum crucis supplicio interfecerunt, cum prius dedissent super, sive contra ipsum suam vocem, id est mortis sententiam. Hieronymus vero et alii magno consensu huic propheticorum verborum interpretationi subscripserunt.

Porro autem inde colligit Lactantius christianos ex gentibus a Christo convocatos et suffectos in 1058A Judaeorum locum, filios horum ipsorum appellari. Quod ille insuper confirmat Sibyllino versu, quem in secundo antiquiore codice regio sic latine legimus: Judaeorum beatum divinum genus coelestium. Sed illud maledieo dente carpit Gallaeus, quod auctor noster dixit christianos Judaeorum filios nuncupari; quia Paulus manifeste, uti ille ait, ab gentibus distinxit Judaeos (Paul. epist. ad Galat. cap. III, 7 et 29, et cap. IV, 31) . Quid ergo, bone vir, nonne innatum in antiquos Ecclesiae Patres odium te occaecavit? Qui enim oblivisci aut dissimulare potuisti christianos ab eodem Apostolo semen Abrahae, atque illius sicut et liberae, id est, Sarae filios appellari?

Quamobrem omissis his inepti scholiastae quisquiliis, Lactantium nostrum sequamur (Lact. ibid.) . 1058B Suam autem assertionem rursus probat hac Isaiae praedictione (Isaiae cap. XLII, 6 et 7) : Apud quem, inquit, Pater summus ad Filium loquitur, dicens: Ego Dominus Deus vocavi te in justitiam, et tenebo manum tuam, et confirmabo te (LXXII et Cyprianus (Cypr. lib. II adv. Judaeos, § 7) , confortabo te), et dedi te in testamentum generis mei (LXXII in foedus generis Israel) in lucem gentium aperire oculos caecorum, producere ex vinculis alligatos, et de domo carceris sedentes in tenebris. Quibus ille verbis significari putat nos, cum antea tanquam caeci, et carcere inclusi, Deum veritatemque ignoraremus, fuisse ab eo illuminatos, solutos malis vinculis, et in regni coelestis adscitos haereditatem. Eadem fuit sententia Tertulliani, quem velim audias, adversus Judaeos disputantem; 1058C «Aspice,» inquit, «universas nationes, de voragine erroris humani exinde emergentes ad dominum Deum creatorem, et ad Deum Christum ejus; et si audes, nega prophetatum. Statim tibi promissio occurrit . . . . . Sicut per Isaiam dicit: Ecce dedi in dispositionem generis mei, in lucem gentium, aperire oculos caecorum, utique errantium, exsolvere de vinculis vinctos, id est, de delictis liberare, et de domo carceris, id est, mortis, sedentes in tenebris ignorantiae scilicet.» (Tertull. lib. adv. Jud. cap. XII) . Quid autem Lactantii, oro te, disputationi magis congruum? Nonne is tibi videbitur illam ex hoc Tertulliani fonte hausisse? Quis ergo inficiabitur veram esse religionem sectatorum Christi, quos prophetae et ipsemet Christus annuntiaverant in locum 1058D exhaeredati populi Judaici divinitus substituendos? Sed de his legendi Justinus in Dialogo cum Tryphone, et Eusebius de Demonstr. Evang. lib. IX, pag 443, et seq. atque alii.

Neque porro illae dumtaxat, quae exitum suum habuerunt, de christiana religione instituenda ac propaganda praedictiones; sed ejusdem etiam religionis sanctitas, documenta et praecepta, quibus eam profitentes per totum vitae suae curriculum fideliter obsecuti sunt, veritatem illius mirum plane in modum comprobant. Nam omnis christianorum, inquit Lactantius (Lactant. lib. V, cap. 9) , religio quid aliud praecipit, nisi ut illi non solum sine scelere et macula, sed pie sancteque vivant? At fieri non potest, 1059A pergit ille, ut qui omnibus vitae suae actibus non errant, in ipsa errent religione, quae rerum omnium caput et summa est. Ecquis vero non fatebitur fieri neutiquam posse, ut maxima hominum, qualis jam tum Lactantii aetate erat, christianorum multitudo, omni vitae suae tempore, in vera pietate et sanctimonia constanter perseveraret; quin pura et sana sint ea, quibus sedulo obtemperabat, instituta praecepta, ac documenta? Atqui christiani, uti saepius jam ostendimus, et infra adhuc dicetur, minime vero gentiles vitam hujuscemodi agebant. Ergo tam vera erat illorum quam falsa horum religio.