Articulus III.

Quot annis Moyses Trojanam cladem antecesserit: et de aliorum prophetarum, ac regum seu principum, sub quorum imperio hi floruerunt, aetate; quot elapsis post Trojanum excidium annis David et Salomon regnaverint; ac quot inde usque ad Christi tempus numerentur: utrum Zacharias fuerit ultimus propheta, et quot ab ejus aetate usque ad Christi mortem anni fluxerint: quam recte Lactantius ex hac chronologia concludat sacros vates sua omnia de Christo oracula longe antea edidisse, quam ille homo factus sit.

1074D Moysis, aliorumque prophetarum aetatem non aliunde Lactantius, et jure quidem merito, putavit certius posse agnosci, quam ex designato tempore, quo vixerunt et regnaverunt reges et principes, sub quorum imperio illi floruisse perhibentur. Quamobrem tempus illud investigandum esse existimat, quamvis in eo retegendo non magnam arbitretur occurrere difficultatem. Nam testatum unusquisque propheta fecit, sub quo rege, vel principe vixerit, litterisque ea mandaverit, quae divino Spiritu afflante, diu ante didicerat, quam evenerint.

Sed praestat Lactantium ipsum, de Moyse loquentem, prius audire: «Multi scriptores,» inquit, «libros de temporibus ediderunt, initium facientes a 1075A propheta Moyse, qui Trojanum bellum nongentis ere annis antecessit» (Lactant., lib. IV, cap. 5) . In utroque autem regio codice antiquissimo pro scriptores, legitur, scriptos, minus quidem bene, sed eodem sensu. Majoris itaque momenti est utriusque lectio septingentis pro nongentis annis. Dictu siquidem difficillimum an una ex his lectionibus, aut quaenam ex illis vera sit.

Quis enim hos, quos citat scriptores, nobis certo definire audeat? Postea quidem docet omnem temporum seriem ex Judaicis, Graecis, Romanisque historiis colligi. Sed cum nullum ex illarum scriptoribus nomine suo appellet, non magis certum quos ille secutus sit. Nam de Moysis aetate, et quot annis bello Trojano praeiverit, tot fere eorum sententiae 1075B sunt, quot capita. De his autem jam diximus in Clementis Alexandrini Chronographia. Caeterum, si quis minorem annorum numerum ab Lactantio denotatum fuisse ostendat, ei suffragium nostrum haud inviti feremus. Ad falsam quippe gentilium de recentiori Moysis aetate refellendam opinionem is sane, quem retulit, penitus sufficiebat. Praetermittere tamen non possumus indicatum a Lactantio horum annorum numerum non ita abesse a Tertulliani et Josephi calculo (Tertull. Apolog., cap. XIX; Joseph., lib. I contr. Apion.) . Tertullianus siquidem, ut suo loco videbimus, narrat Moysen Inacho fuisse coaetaneum, ac mille circiter annis cladem praevertisse Priami, seu Trojanum excidium. Josephus vero mille annos computat ab illorum numero, quos Manethon ab Israelitarum 1075C ex Aegypto egressu ad Trojanum bellum elapsos esse arbitrabatur.

Post assertam hunc in modum aetatem Moysis pergit Lactantius (lib. IV, cap. 5) , aitque: Is cum per annos quadraginta, quemadmodum in sacris codicibus nostris legimus, populum rexisset, successorem habuit Josuem (vel, ut in duobus regiis codicibus scriptum est, Jesum), qui septem et viginti annis tenuit principatum. Eadem est opinio Clementis Alexandrini, a quo graece cognominatur Ιησοῦς, et Augustini, qui eum Jesum Nave appellat. A Josepho etiam Jesus nuncupatur, sed dicitur annis πεντε καὶ εἴκοσι, viginti quinque Hebraeorum rexisse rempublicam. Sed de Josue principatu, et annorum illius numero nos in exhibita 1075D Theophili Antiocheni, et Clementis Alexandrini Chronologia.

Prosequitur Lactantius (Lact., ibid.) «Exinde sub Judicibus fuerunt per annos trecentos septuaginta.» At Clemens Alexandrinus postquam annos, quibus singuli Judices Hebraeis imperaverunt, enumeravit, sic omnem collegit eorum summam: Ὧν ὁ πὰς ἀριθμὸς ἕως τοῦ Σαμουὴλ γίνεται ἔτη τετρακόσια ἑξήκοντα τρία, μῆνες ἑπτά (Clemens Alexandr., lib. I Strom.) : Quorum universus numerus usque ad Samuelem anni sunt quadringenti sexaginta tres, menses septem. Sed ibi ille annos 93 Israeliticae sub alienis regibus captivitatis tempus complectitur. Si vero hunc annorum numerum tollas, ille supererit, quem Lactantius 1076A Hebraeorum Judicibus assignat. Verendum tamen ne librorum Lactantii scribae in numeris, qui Romano dumtaxat charactere exarati sunt, describendis, more haud insolito erraverint. Vide ergo utrum Lactantius hos captivitatis annos data opera praetermiserit; quia de sola Judicum Hebraeorum aetate loquitur. Quid vero si ille de accuratissima computandorum horumce annorum ratione exhibenda parum sollicitus, minores semper numeros retulerit; ne ethnicis, aut aliis minimam quidem hiscendi occasionem praeberet.

Postea enim, «Tum mutato,» inquit, «statu reges habere ceperunt, quibus imperium tenentibus, per annos quadringentos sexaginta» (duo manuscripti regii antiquiores, et optimae notae alii, per annos 450) usque ad Sedeciae regnum,» et Babylonicam 1076B captivitatem. Clemens vero Alexandrinus: «A regno Davidis usque ad captivitatem, quae facta est a Chaldaeis, anni quadringenti quinquaginta duo, menses sex: ut autem colligit nostra accurata supputatio, quadringenti anni nonaginta duo, menses sex, dies decem.» (Clemens Alexandr., lib. I Strom.) Cernis certe ibi adhuc majorem, quam in regiis operum Lactantii nostri codicibus numerum indicari. De his autem agimus in jam citata Theophili Alexandrini et Clementis Alexandrini chronographia.

Denique Lactantius: «Septuagesimo post anno, Cyrus major» (uterque manuscriptus codex regius addidit, captivos Judaeos) «terris ac sedibus suis reddidit, qui per idem tempus in Persas suscepit imperium, quo Romae Tarquinius Superbus.» Ad calcem 1076C libri secundi Paralipomenon et initio libri primi Esdrae (II Paralip., XXXVI, 22 23; I Esdr., I, 1) , ille captivitatis Babylonicae finis anno hujus 70, et Cyri Persarum regis primo similiter consignatur. Qua de re Josephus, Eusebius, Eusebianique chronici auctor, et alii quamplurimi, ac nos etiam in Clementis Alexandrini chronologia disseruimus.

At qua, arguet aliquis, ratione Lactantius dixit per idem tempus Tarquinium Superbum coepisse in Romanos dominari. Nam Eusebius non modicum, inter Cyri in Persas et in Romanos Tarquinii regnantis primordia, spatium temporis interposuit. Sed eruditi chronographi triplex Cyri in Persas regni initium constituunt, quorum unum fuit, quando, toto Asiae 1076D imperio potitus, solvit Judaeorum captivitatem. Atque ita Lactantius poterit cum aliis modo aliquo conciliari.

Difficultate etiam non carent haec Lactantii de Davidis et Salomonis aetate verba: Quorum alter, qui posterius regnavit, Trojanae urbis excidium centum et quadraginta annis antecessit (Lactant. lib. IV, cap. 8) . Nam ibi, aut Lactantium memoria, aut librarios oscitantia lapsos esse, vix ullus dubitandi locus est. Communis quippe choronologorum opinio est Salomonem non minus, quam centum et quadraginta annis Trojano excidio fuisse posteriorem. Quomodo ergo totidem ac pluribus antiquior dici potest? At Isaeus tamen hujusce difficultatis nodum solvi posse puta 1077A unius e Vaticanis codicibus auctoritate, in quo pro alter, legitur, alterum. Verborum enim Lactantii hic erit sensus: Trojanae urbis ruina centum et quadraginta annis anteivit alterum, id est, Salomonem, qui post Davidem regnavit. Non male quidem, si hujus manuscripti non admodum vetusti lectio aliorum antiquiorum testimonio firmaretur. Nobis tamen haud aegre persuadebitur veram esse illius Vaticani codicis lectionem; quandoquidem duae ultimae litterae hujus nominis alterum potuerunt facile ab antiquiore scriba et ab aliis deinceps omitti. Utrum porro ita res se habeat, alii judicent, per nos licet.

Videntur autem librarii accuratius descripsisse annorum numerum; quem Lactantius ab Davidis et Salomonis imperio ad Christi usque mortem assignavit. 1077B De Davide siquidem haec ille tradidit. «Spiritus Dei per eum loquebatur, qui fuerat passurus post annos mille et quinquaginta. Tot enim colliguntur anni a regno David ad crucem Christi.» De Salomone autem antea dixerat: «A Salomone usque ad id tempus, quo res gesta est,» id est, Christus cruci fuit affixus, «mille ac decem anni fuerunt. Nihil nos affingimus, nihil addimus.» Recte quidem. Nam si demas quadraginta Davidici regni annos, mille tantum et decem a Salomone, ejus filio et successore, usque ad mortem Christi revera numerandi sunt. Utrum autem vera sit haec auctoris nostri opinio, si roges, respondebimus paulo plures ab veteribus Chronologis, uti ex quorumdam chronologia, a nobis alibi repraesentata patet, annos computari. At non desunt quidam 1077C ex recentioribus doctissimi, qui ab eo tempore, quo David rex inauguratus est, ad Christum usque annos 1047, aut paulo plus aut minus elapsos fuisse existiment.

Duo demum de Zacharia propheta Lactantius (Lactant., ibid.) Theophilum Antiochenum (Theophil. lib. III ad Autolyc.) secutus, narrat, ac primum quidem illum sub Dario rege, secundo anno regni ejus, octavo mense, sua litteris mandasse oracula. Et recte quidem. Nam hoc ipsum prophetiae suae tempus ille ab ipsius libri sui initio diserte declaravit. At ab eo autem, pergit Lactantius, tempore, quo Zacharias fuit, usque ad annum quintum decimum imperii Tiberii Caesaris, quo Christus crucifixus est, prope quingenti anni numerantur; siquidem Darii et Alexandri adolevit 1077D aetate non multo postquam Tarquinius Superbus exactus est (Zachar. 1, I; Lactant. lib. IV, cap. 14) . Haec autem cum utraque Eusebii et Clementis Alexandrini chronographia, secum a nobis alibi composita, satis concordant. Ipse vero Eusebius alio in libro annos 493 numerat ab eo tempore, quo Zacharias vaticinabatur, usque ad Augustum Romanorum imperatorem. Non male itaque a Lactantio nostro anni notantur prope quingenti ab eodem Zachariae tempore, usque ad annum Tiberii Caesaris quintum supra decimum.

Secundo Zacharias a Lactantio dicitur prophetarum ultimus. At nonne Clemens Alexandrinus asseverat (Clemens Alexandr. lib. I Strom.) hoc eodem Zacharia posteriorem fuisse Malachiam, vel, sicut ipse 1078A loquitur, μεθ᾽ ὃν ὁ ἐν τοῖς δώδεκα ἄγγελος, qui post eum fuit in duodecim Angelus? Nonne etiam Eusebius et Augustinus novissimos prophetas tres simul appellant (Euseb. in Chron. ad ann. 4497; August. lib. XVIII de Civit. cap. 35) , Aggaeum, Zachariam, et Malachiam? Nonne tandem huic Malachiae, non autem Zachariae ultimus in sacris Bibliis locus datus est? Responderi haud inepte potest hos tres prophetas a pluribus simul nominari, quia aetate suppares fuerunt. Ultimum vero locum in sacris Bibliis ideo Malachiae datum censent; quoniam Judaeos non ad templi aedificationem adhortatur; sed ob corruptos mores, et cultus divini depravationem redarguit.

Caeterum Lactantius non alio sane consilio omnem illam texuit Hebraeorum Ducum, Judicum, et Regum 1078B chronologiam, nisi ut ostendat sacros prophetas sua de Christo, et stabilita ab eo religione oracula longe antea fudisse, quam ipse Christus natus mortuusque fuerit. At quamvis haec chronologia ad omnes juris apices adornata non videretur; ex dictis tamen constat veram esse hanc illius opinionem, eamque tam certo, quam evidenter demonstrari. Primum enim sacri prophetae nostri, ut paulo ante dictum est, testati sunt sub quo rege aut principe oracula sua ediderint. Deinde si Zacharias, aut si velis Malachias, ultimus prophetarum quadringentis plus aut minus annis ante Christum vixerit, inde manifestissime colligitur alios prophetas, sub prioribus Judaeorum ducibus ac regibus longiori adhuc tempore ante Christum Dominum floruisse. Quamobrem Lactantius, 1078C ut brevitati consuleret, alios praeter Zachariam nomine suo ibi non appellavit. Ipsi enimvero hunc ultimum, aut ultimis coaevum nominasse sufficiebat.

De singulorum porro prophetarum aetate plura si desideres, adi Clementis Alexandrini librum primum Stromatum, ejusque chronographiam, quam cum aliis contulimus. Lege etiam, si velis, Cyrilli Alexandrini librum primum contra Julianum, atque varios inter recentiores chronologos, Scaligerum, ac Petavium, hunc de doctrina, illum de emendatione temporum, ac chronologias in Bibliis polyglottis Anglicanis, et aliis, latino et gallico idiomate editas.

Denique Lactantius ex his, quae hactenus disputata sunt, recte concludit sacram Scripturam ab ethnicis immerito novitatis argui. Nam antiquiores, inquit, 1078D etiam graecis Scriptoribus prophetae reperiuntur (Lactant. lib. IV, cap. 5) . At id certe verum est, si de Moyse loquatur. Enimvero illum Scriptorum omnium esse antiquissimum haud semel in superiore Apparatus nostri tomo ostendimus. Verum sicuti certum est hunc, et alios quosdam prophetas Graecis praeivisse Scriptoribus, ita etiam minime dubium videtur uti ex Eusebii et aliorum accuratioribus chronologiis colligitur, quosdam ex istis Zacharia fuisse vetustiores. At cum Lactantii propositio definita non sit, nec satis intelligatur utrum omnes omnino prophetas comprehendat, nihil necesse est longiorem ea de re institui disputationem. Ad demonstrandam enim sacrae Scripturae antiquitatem satis illi erat probasse 1079A Moysen, et alios quosdam sacros vates nostros graecis Scriptoribus fuisse antiquiores, ac longe ante humanum Christi ortum vixisse, suosque composuisse libros, ac vera reddidisse oracula.