Articulus V.

De Psalmis, de libris Ecclesiastici, Sapientiae, Proverbiorum, Salomoni adscriptis, ac de quibusdam citatis a Lactantio verbis, quae nunc in sacro textu desiderantur. 1081C De libris Isaiae, Jeremiae, Danielis, Oseae, Amos, Micheae, Malachiae, Zachariae; de primis Joannis Evangelistae verbis; de Pauli ad Ephesios Epistola, et Apocalypsi.

David a Lactantio (Lactant., l. IV, c. 9) disertissime vocatur rex, propheta, et divinorum hymnorum, seu psalmorum auctor. Neque hanc suam ac christianorum tantum sententiam fuisse asseverat, sed Judaeorum etiam, qui illum, ut ipse ait, inter (vel, sicut manuscripti regii antiquiores, praeter) caeteros prophetas vel maxime legunt. Atqui si divini sunt scripti a Davide hymni, eos procul dubio spiritu Dei afflatus conscripsit, atque idcirco recte ab eodem Lactantio propheta divinus nuncupatur. Ad haec vero quae ille de Christo vaticinatus est, haec, ut jam ostendimus, 1081D cum eodem, quo praedicta fuerant, modo reipsa evenerint, quis illa divini spiritus instinctu praenuntiata fuisse abnuat?

Videtur autem Lactantius eorum, de quibus alibi diximus, subscripsisse opinioni, qui Davidi psalmos omnes adjudicabant. Nam ab illo divinorum sine exceptione hymnorum scriptor dicitur, nullique nisi ejusdem Davidis nomine citantur. Non paucos porro hoc modo citatos vidimus, videlicet psalmum primum, tertium, decimum quintum, decimum septimum, vigesimum primum, trigesimum secundum, et quartum, quadragesimum quartum, sexagesimum octavum, septuagesimum primum, octogesimum quartum, nonagesimum tertium, centesimum nonum, et centesimum 1082A vigesimum sextum. At de citatis ab eo horum psalmorum versibus supra, ac praesertim in superiori capite, egimus, et infra data opportuniori occasione agendum. Non minus asseveranter Lactantius pronuntiat Salomonem, sive ut in pluribus manuscriptis codicibus legimus, Solomonem, memorati Davidis filium, quemadmodum patrem suum, fuisse prophetam. Nec mirum sane. Persuasum siquidem habuit libros ab eo, sicut a Davide, conscriptos fuisse divini spiritus afflatu, ac plura in eis de Christo praedicta, sicuti reapse postea facta sunt.

Ecclesiastici autem librum huic ipsi Salomoni, non secus ac Cyprianus adscribit. Quae enimvero ex hoc libro verba transcripsit, ea sic profert: «Salomon ipsum,» Christum videlicet, «Verbum Dei esse demonstrat . . . . . 1082B Ego, inquit, ex ore Altissimi prodivi.» Ne quis autem dubitet ex illo libro verba haec fuisse desumpta, Cyprianus id expresse declarat: «Apud eumdem Salomonem in Ecclesiastico: Ego ex ore Altissimi prodivi.» Et haec quidem in hoc Ecclesiastici libro, de quo nos alibi disseruimus, reipsa leguntur.

Quod autem Dei spiritu plenus Salomon scripserit, nos Lactantius docet (Lact., l. IV, c. 6) ubi illi adhuc librum Proverbiorum attribuit. Ipsa quippe haec sunt ejus verba: «Ipse est Dei filius, qui per Salomonem, sapientissimum regem, divino spiritu plenum, locutus est ea, quae subjecimus: Deus condidit me in initio viarum suarum. «Cyprianus vero (Cypr., l. II advers. Jud. § 1) :» Apud Salomonem in Paroemiis: Dominus condidit 1082C me initium viarum suarum.» Paroemiarum ibi nomine recte indicat Proverbiorum librum, ubi haec revera occurrunt. De hoc libro nos alibi, et infra de transcriptis ex illo verbis disputabimus.

Sapientiae insuper librum ab ipso quoque Salomone profectum esse Lactantius (Lact., l. IV, c. 16) , Cyprianum adhuc secutus, ulla absque haesitatione affirmat. Uterque enim plura in hoc libro scripta retulit, praeposito illius nomine. Et Lactantius quidem: «Salomon in libro Sapientiae his verbis usus est: Circumveniamus justum; quoniam insuavis est nobis, etc. (Sapient., II, 12) .» Prius autem Cyprianus (Cypr., l. II adv. Jud., § 14) : «In Sapientia Salomonis: Circumveniamus justum; quoniam insuavis est nobis, etc.» Sed id ille non ibi tantum, sed in subsequenti 1082D etium libro haud semel hunc librum similiter citavit. Nos autem de hoc libro alibi disseruimus.

Non sine aliqua porro observatione praetermittere possumus duo adhuc testimonia ab Lactantio ejusdem Salomonis nomine proferri, quae in editis ejus libris non reperiuntur. Primum autem his ab eo verbis expressum legimus: «Infirmatus uterus virginis et accepit foetum, et gravata est, et facta est in multa, miseratione mater virgo» (Lact., l. IV, c. 12) . De hoc autem testimonio a nobis supra actum fuit. Alterum est, quo auctor noster haec Salomonis, tamquam Dei ipsius, retulit verba: «Quod si avertimini a me, dicit Dominus,» etc. Sed jam annotavimus plura ibi citari, quam in sacro textu leguntur.

1083A Plures etiam Lactantius praedictiones et sententias collegit ex Isaiae et Hieremiae, pauciores ex Danielis libris, quos illis constanter, ac communi omnium, praeterquam voluntaria obstinatione penitus obcaecatorum, consensu attribuit. De horum autem prophetarum sententiis, quandoquidem suo loco ubi necesse est, disputamus, nunc tantum juvat animadvertere Hieremiae locum citari in Lactantii editionibus hac epigraphe: «Item de circumcisione solvenda Esaias ita prophetavit» (Lact., ibid., c. 17) . Nam ibi scholiorum editores notant hoc esse memoriae Lactantii peccatum. Sed cur non potius librariorum? Nam in manuscripto regio codice antiquiore 3736, scriptum legimus: Item de circumcisione solvenda eseias item prophetavit. Quis autem ibi scribarum oscitantiam 1083B et errorem non deprehendat? Imperitus itaque librarius, et qui latine nesciebat, cum nomen Hieremias legere, nec intelligere potuisset, scripsit eseias item nullo plane sensu.

Hieremiae autem nomine, quemadmodum aliis plerisque mos fuit, citat Lactantius Baruchi libellum haud dubie, quia illius, sicut diximus alibi, amanuensis librarius erat, et, veluti Hieronymus ait: Baruchi libellus libro Hieremiae vulgo editioni LXX copulatur (Hieronymus, prologo Commentar. in Hierem.) .

Quem vero Osee nomine inscriptum librum habemus, hunc Lactantius ab ipso exaratum esse ubi fatetur, ibi illum haud dubitanter appellat primum duodecim prophetarum, videlicet eorum, qui minores prophetae 1083C vocari solent. Cur ergo, inquies? nonne ipsi, teste Hieronymo (Hieronym., l. I Comment. in Osee, c. I, 1) , Johel, Amos, Abdias, Jonas, et Micheas σύγχρονοι, et contemporanei fuerunt? Recte quidem. Sed respondet ibidem Hieronymus, Osee primum illorum omnium dici, quia Dominus in Osee prius, quam in illis et aliis locutus est.

Amosis praeterea, Micheae, Malachiae ac Zachariae prophetias, nomen illorum praeferentes, eis Lactantius similiter vindicat. Sed cum hi ipsi eas se scripsisse testificentur, ac Testamenti novi scriptores quaedam earum verba, aliquando etiam praeposito eorum nomine citaverint, quis illas ab iisdem divini spiritus instinctu scriptas fuisse negare maxima sine temeritate audeat?

1083D Ex novi etiam Testamenti libris prima Evangelii ab Joanne compositi verba, expresso illius nomine, sic refert: «Joannes quoque ita tradidit: In principio erat Verbum; «sed ut iis confirmet quod Davidis et Salomonis auctoritate probandum susceperat, Deum ex Deo potuisse prolatione vocis et spiritus generari. De hoc autem Evangelio haud semel in priore Apparatus nostri tomo disseruimus.

Pauli quoque apostoli mandata, tamquam ab ipsomet Deo christianis tradita, Lactantius noster (Lactant., l. VI, c. 18) proponit: «Praecepit Deus, inquit, non occidere solem super iram nostram.» Ubi autem Deus id praecepit, nisi cum Paulus Ephesiis scripsit: Irascimini et nolite peccare; sol non occidat 1084A super iracundiam vestram? (Ad Ephes., IV, 26.)

Denique Lactantius plura ex libro Apocalypsis excerpsisse videtur, ubi de iis, quae in mundi fine eventura sunt, disputat. Sed cum et libri, et ejus auctoris nomen tacuerit, non deerunt fortasse, qui haec aliunde, et ex aliis libris desumpta ab eo fuisse contendant. Quapropter illud nunc fusius persequendum non duximus, quandoquidem ex iis, quae infra dicentur, manifestiora cuilibet fieri posse arbitramur.