SUMMARUM.

Ponit triplicem animalium divisionem. Circa primam problematicae est Doctor 4. dist. 45. q. 3. sig. . juxta hoc, n. 7. an bruta habeant memoriam necne, ubi salvat in eis, sine memoria, actus ex quibus ipsa colligitur qui sunt vindicatio, beneflciatio, ludificatio, providentia et disciplinatio. Vide Scholium ad q. 3. hic. Quod ait in secunda divisione, animalium quaedam habere prudentiam intellige de prudentia late sumpta, quia proprie dicta, sine deliberatione qua bruta carent, haberi nequit. Ita ipse se explicat hic q. 3. ad quam hic se remittit ut dicetur, inquit, in quaestione. Ubi obiter nota, prius eum scripsisse in textum quam circa eum disputasse quaestiones, ut in praelatione operis notavi. Circa tertiam divisionem, constat experientia quaedam bruta nec cicurari, nec disciplinari posse ; quaedam vero mirum in modum esse disciplinabilia, et de Elephante mira scribuntur, quem Aristoteles 1. hist. animae c. 1. ait inter omnia mitem esse et mansuetudini magis addictum ; quod panegyrica spectacula exhibere, varias figuras effingere, coronas astantibus offerre et alia ludicra facere et litteras efformare discat, plures scribunt. Vide Plinium 1. 8. a c. 1. Elianum 1. 6. c. 10. Plutar. 1. de Animal. industria, et de Lucinia : vide Arist. 4. hist. a. c. 9. et Plin. 10. Hist. c. 29. unde plures Philosophi hisce animalibu ; quamdam ratione n tribuerunt. De quo Plut. 1. de Placitis c. 20. ubi pro hoc citat Anaxag. et Pythagoram. Quod ait cum Aristotele apes carere auditu, forte intelligi debet de perfecto, quia non est unde eis denegetur omnis auditus, sicut nec talpae imperfectus visus secundum multos, de qua tamen minus id apparet, dixi de hoc Comment. ad q. 6. Scoti, de Anima et in Supplem. ibid. Vidi ipse apes fugi tivas leni sono quasi harmonia per collisionem ad vasa aenea, ad alvearia reduci, quod fieri nequit sine auditu, idque testatur ipse Aristoteles. 9. Hist. Animal. c. 40. ubi etiam ait dubium esse an audiant apes, de quibus ibi mirabilia refert.

Ex sensibus autem quibusdam quidem ipsorum memoria non fit, quibusdam vero lil; et propter hoc alia quidem prudentia sunt, alia vero disciplinabiliora non potentibus memorari. Prudentia quidem sunt sine habilitate discendi, quaecumque sonos audire non potentia sunt, ut apes et utique si aliquod aliud genus animalium hujusmodi est. Addiscunt autem quaecumque cum memoria et hunc habent sensum.

Ponit animalium differentiam: et ponit tres divisiones in animalibus respectu cognitionis; ex quibus colligitur triplex gradus cognitionis in eis. Prima divisio est quod animalium quaedam habent memoriam, quaedam autem non; ideo dicit quod ex sensu quibusdam horum animalium non fit memoria, quibusdam autem fit: et dicit ex sensu factam, esse memoriam vel non factam, nam virtutes interiores puta phantasia, memoria, etc. praesupponunt exteriores sensus. Ratio hujus divisionis est, quod animalibus data est cognitio sensitiva ad necessitatem vitae, et ad necessitatem propriarum operationum. Animalia ergo quae moventur motu progressivo ad aliquid distans, indigent memoria; alias nisi in eis remaneret impressio memorialis de objecto, motum continuare non possent usque ad objectum quod appetunt. Animalia vero immobilia motu progressivo, ut sunt quae dicuntur ostreae et oonchae marinae lapidibus affixae, non indigent memoria, sed sufficit eis ad proprias operationes objecti praesentia, et ideo sola imperfecta et confusa imaginatio, ut habeant aliquem motum indeterminatum, scilicet dilatationis et constrictionis, secundum quod objectum est delectabile vel tristabile.

Secunda divisio est, quae sequitur ex prima: quod animalium quaedam habent prudentiam, illa scilicet quae habent memoriam ; alia vero non habent, illa scilicet quae memoria carent, ideo dicit et propter hoc, scilicet quod aliqua habent memoriam, aliqua non: haec quidem animalia prudentia sunt, alia supple non. Ratio hujus divisionis est, cum enim prudentia provideat de futuris ex memoria praeteritorum, partes autem prudentiae sunt tres, secundum Tullium 2. Rhetoricae, scilicet intelligentia, memoria et providentia quia ergo sic est, animalia, quae carent memoria nequaquam habere possunt prudentiam: quae autem memoriam habent, aliquo modo prudentiam habere possunt, ut dicetur in quaestione. Tertia divisio est, quod animalium habentium memoriam et prudentiam, quaedam sunt disciplinabilia, puta habentia auditum; quaedam indisciplinabi. lia, ea scilicet quae auditu carent; ideo dicit : alia vero sunt disciplinabiliora non potentibus memorari, id est, aliqua sunt disciplinabilia, in quo differunt ab his, quae memorari non possunt, nec per consequens sunt prudentia: ergo nec disciplinabilia. Et exponit quod dixerat: Prudentia quidem sunt sine addiscere : quaecumque sonos audire non possunt, id est, quae non habent auditum, ut apes; et si aliquod aliud genus animalium est hujusmodi: Addiscunt autem, id est,disciplinabilia sunt : quaecumque cum memoria et hunc habent sensum, id est, simul cum memoria auditum habent. Ratio hujus divisionis est, quia auditus maxime deservit disciplinae acquisitae per doctrinam et instructionem alterius, licet per accidens secundum Aristotelem in lib. de Sensu et Sensato, ut dictum est superius. Quae ergo auditu carent, etsi prudentia esse possint, non tamen disciplinabilia: quae autem non habent memoriam et non habent auditum, non sunt disciplinabilia.

Sed videtur falsum quod de apibus hic dicitur, non enim videtur carere auditu, cum per sonos parvarum campanarum et percussiones lapidum et hujusmodi, congregentur et quasi teneantur. Respondeo quod hoc non est ex hoc, quod sonos illos audiant, sed accidit propter motum localem aeris moti et impellentis apes, qui motus facit sonos istos et causatur ex collisione corporum sonantium, sicut de tonitruo dicit Aristoteles, 3. de Anima, in fine, quod interficit animalia, et frangit arbores, et diruit aedificia, non quod sonus hoc faciat, sed ipse aer fortiter motus deferens ipsum sonum. Ex praedictis colligitur triplex gradus cognitionis in animalibus. Primus est, quod animalium quaedam habent memoriam et prudentiam, et disciplinabilia sunt, quae scilicet auditum habent. Secundus, quod quaedam memoriam habent et prudentiam, sed indisciplinabilia sunt, scilicet quae auditu carent. Tertius, quod quaedam nec memoriam, nec prudentiam habent, nec disciplinabilia sunt. Quartus autem gradus (scilicet quod aliqua animalia sunt disciplinabilia et per consequens habent auditum, non tamen habent memoriam nec prudentiam,) est omnino incompossibilis ; sensus enim comprehendens objectum per medium extrinsecum, cujusmodi est auditus, est necessario in animalibus mobilibus motu progressivo, quae necessario memoriam habent et per consequens prudentiam, ut patet ex praedictis.

Alia quidem igitur imaginationibus et memoriis vivunt, experimenti autem parum participant. Hominum autem genus arte et rationibus.

Postquam Philosophus distinxit gradus cognitionis in animalibus, ratione carentibus, nunc distinguit gradus sive ordinem cognitionis in hominibus rationem participantibus. Circa quod duo facit, primo praefert cognitionem humanam cognitioni brutorum animalium. Secundo accedit ad determinandum gradus vel ordinem cognitionis in hominibus. Secunda ibi: Fit autem ex memoria. Dicit ergo quod animalia quidem, alia ab hominibus imaginationibus et memoriis vivunt, sed experimenti participant parum: hominum autem genus, arte et rationibus vivit, et per consequens experimento.

Notandum quod vivere aliquando nominat primum actum, eo modo quo loquitur Aristoteles 2. de Anima, quod vivere viventibus est esse, et significat ipsum esse rei, in tali gradu qui est vivere. Aliquando nominat secundum actum, qui est exercere opera vitae, cujusmodi sunt actus sensitivae partis et intellectivae et sic accipitur vivere in loco isto. Alia ergo animalia ab homine, vivunt imaginationibus quantum ad animalia imperfecta et memoriis; et per consequens etiam imaginationibus quantum ad perfecta, et haec sunt opera partis sensitivae ; sed hominum genus, id est, species humana, arte et rationibus quae sunt actus vel habitus pertinentes ad animam intellectivam et rationalem, homo enim ratione distinguitur a brutis. Deinde cum dicit :

Fiat autem ex memoria hominibus experimentum ; ejusdem namque rei multae memoriae unius experientiae potentiam faciunt et fere videtur scientiae et arti simile experimentum esse.

Accedit ad determinandum gradus sive ordinem cognitionis in hominibus. Circa quod duo facit secundum quod dupliciter hoc declarat, primo comparando experimentum ad artem. Secundo comparando artem sive scientiam speculativam ad practicam. Secunda ibi: primum quidem igitur. Circa primum duo facit, primo declarat generationem experimenti et artis. Secundo comparat ea ad invicem secundum praeeminentiam. Secunda ibi : Ad agere quidem. Prima in duas. Nam primo ostendit quomodo experimentum generetur in hominibus. Secundo quomodo ars. Secunda ibi : In hominibus autem. Dicit ergo quod hominibus fit experimentum, id est, generatur ex memoria ;nam multae memoriae ejusdem rei faciunt potentiam unius experientiae, idest, unius experimenti eodem modo quo habitus potentiarum cognitivarum vocantur potentiae, scilicet rationales, quibus facilitantur ad operandum. Unde addit quod fere experimentum videtur simile scientiae et arti. Ista autem similitudo potest intelligi dupliciter: Uno modo quantum ad modum generationis, quia sicut scientia et ars generantur ex acceptione plurium , sic et experimentum. Alio modo quantum ad modum inclinationis, nam sicut scientia et ars inclinant per modum habitus et reddunt hominem facilem ad operandum, sic et experimentum ; sed quia non est omnino simile, ideo ait fere.

Notandum quod memoria et experientia videntur differre sicut totum et pars, aut sicut unum et multa, quia memoria est respectu unius particularis ; sed experimentum respectu plurium simul vel unius frequenter cogniti per sensum. Deinde cum dicit:

Hominibus autem scientia et ars per experimentum evenit: experientia quidem enim l. artem fecit, ut Polus recte dicens, sed inexperientia casum. Fit autem ars cum ex multis expeiimenlalibus conceptionibus, una lit universalis, velut de similibus acceptio.

Ostendit modum generationis artis. Circa quod duo facit : primo proponit illum modum. Secundo probat illum auctoritate. Dicit ergo primo quod sicut experimentum fit ex memoria, ita ars ex experimento : quod probat auctoritate Poli, qui in hoc recte dicit, quod experientia fecit artem, et inexperientia casum, quod dupliciter potest intelligi: aut quia inexperti cadunt, id est, deficiunt a rectitudine operationis: aut quia si recte operantur inexperti, hoc est a casu ; et hoc est quod dicit : fit autem ars cum ex multis experimentalibus conceptionibus, fit una acceptio universalis, velut de similibus; sicut enim experimentum versatur circa particularia, ita ars circa universalia. Notandum, quod sicut ex multis memoriis colligitur unum experimentum, sistendo in consideratione particularium, ita ex experimento colligitur ars, cum in illis plurimis particularibus proceditur ultra, ad considerandum aliquam naturam communem et universalem, ut patet per exempla quae sequuntur. Deinde cum dicit :

Acceptionem enim quidem habere, quod Calliae, et Socrati hac aegritudine laborantibus hoc contulit, et ita multis singularium, experimenti est. Quod autem omnibus hujusmodi, secundum autem unam speciem determinatis, hac aegritudine laborantibus contulit ut phlegmaticis aut cholericis aut aestu febricitantibus, artis est.

Declarat quod dixit per exempla, laborantibus circa hanc infirmitatem, scilicet Calliae et Socrati, contulit hoc, puta reubarbarum, et sic multis aliis particularibus , sic inquam cognoscere experimenti est ; cognoscere autem universaliter quod omnibus hujusmodi determinatis secundum unam speciem complexionis vel infirmitatis, ut phlegmaticis aut cholericis, aut calore febricitantibus contulit, scilicet talis vel talis medicina, est artis.

Ad agere quidem igitur experientia nihil ab arte differre videtur, sed et expertos magis proficere videmus, sine experientia rationem habentibus.

Postquam Philosophus declaravit generationem artis et experimenti, nunc comparat ea ad invicem secundum praeeminentiam. Circa quod duo facit: primo ponit praeeminentiam unius ad alterum penes operationem. Secundo penes cognitionem. Secunda ibi : Sed tamen scire. Prima in duas : quia primo proponit praeeminentiam experimenti ad artem penes operationem. Secundo reddit causam dicti. Secunda ibi: Causa autem est. Dicit ergo quod in comparatione ad agere, id est, ad operationem, experientia non videtur differre ab arte. Quod potest intelligi dupliciter, vel quia utraque singulariter, licet mediatius et immediatius ; vel quia utraque est habitus practicus et operativus licet differenter, ideo addit : sed expertos magis videmus proficere, id est, certius operari, ipsis habentibus rationem, scilicet universalem artem, sine experientia. Vult dicere, quod experti certius operantur artificibus inexpertis. Deinde cum dicit :

Causa autem est, quia experientia quidcm singularium est cognitio: ars vero universalium : actus autem et omnes generationes circa singulare sunt: non enim hominem medicus sanat, nisi secundum accidens; sed aut Calliam, aut Socratem ; aut aliquid sic dictorum, cui esse hominem accidit. Si igitur sine experimento quis rationem habeat et universale quidem cognoscat, in hoc autem singulare ignorat, multoties quidem curatione peccabit, singulare namque magis curabile est.

Reddit causam dictae praeeminentiae. Dicit ergo quod causa quare experti certius et efficacius operantur artificibus inexpertis, est ista: Quia experientia est cognitio singularium, ars autem universalium, omnes autem actus, id est, operationes, et universaliter omnes generationes, ut circa singulare, non autem circa universale, quod probat per exempla inductive. Nam medicus non sanat hominem universalem, nisi secundum accidens, inquantum scilicet sanat particularem hominem, in quo reservatur natura hominis universalis, ideo addit: sed sanat aut Socratem, aut Platonem, aut aliquem sic dictorum particulariter, cui accidit esse hominem sub ratione qua sanatur ; ideo sequitur ex praemissis, quod expertus certius operatur, cum ipse per se consideret particularia. Unde subdit : si igitur aliquis sine experimento habeat rationem, scilicet universalem artem, cujusmodi est artifex inexpertus, et universale quidem cognoscat, et ignoret singulare in hoc ; vel sub hoc universali contentum, multoties errabit in curatione; nam singulare magis est curabile per se, universale autem per accidens.

Notandum quod per accidens capitur dupliciter : Uno modo pro ente diviso contra substantiam, eo modo quo quantitas, et qualitas dicuntur esse accidentia. Alio modo pro esse extra rationem alicujus tertii, quomodo per tale accidens causatur fallacia Accidentis ; et hoc modo superiora possunt accidere inferioribus, et e contra, ut dicendo sic: Homo est species, Socrates est homo ; ergo Socrates est species. Hic accidit inferius superiori, quia homini, ut stat sub illo praedicato, quod est species, accidit quod praedicetur de Socrate, et Socrates est extra rationem ejus. Similiter dicendo sic : Socrates est individuum ; Socrates est homo; ergo homo est individuum. Hic accidit superius inferiori: quia ipsi Socrati ut stat sub illo praedicato, quod est individuum, accidit, quod sit homo, vel quod homo de ipso praedicetur. Quando ergo dicitur hic in littera, quod Socrates sanatur, cui accidit esse hominem, non est intelligendum de accidente primo modo, sed secundo modo ; quia ipsi Socrati, ut stat sub illo praedicato, quod est sanare, accidit quod sit homo , licet alias illa : Socrates est homo, sit per se primo modo. Deinde cum dicit.

Sed tamen scire et intelligere magis arte quam experimento esse arbitramur, et artifices expertis sapientiores esse opinamur, tanquam magis secundum scire sapientiam omnia sequentem.

Comparat experimentum ad artem penes cognitionem. Circa quod duo facit: nam primo ponit praeeminentiam artis ad experimentum penes scire, et cognitionem. Secundo probat eam ibi: Hoc autem est. Dicit ergo quod licet experimentum praeferatur arti quantum ad operationem, ut dictum est, tamen scire et etiam obviare, scilicet in disputationibus, magis arbitramur arte, id est, per artem, quam experimento, et ipsos artifices opinamur esse sapientiores expertis ; et reddit causam, tanquam pro quia magis secundum id quod est scire omnes sequimur sapientiam ; vel secundum aliam litteram : quia magis secundum idem contingit scire sapientiam sequentem, id est, speculantem, omnia, id est, universalia quae dicuntur omnia, ratione continentiae : si ergo magis est sciens qui considerat universalia, consequens est artificem esse sapientiorem experto, cum artifex negotietur circa universalia, expertus autem circa particularia.

Notandum quod in tribus proponit praeeminentiam artis ad experimentum. Primo , quantum ad scire simpliciter, sicut postea probabitur. Secundo, quantum ad obviare adversario in disputando. Tertio, quia ars est propinquior sapientiae quam experimentum; nam cum sapientia sit de universalissimis, ut post dicetur, ars quae considerat universalia, magis appropinquat sapientiae quam experimentum, quod considerat singularia et non universalia ; et quia sapientia est nobilissima scientia, ut postea dicetur, ideo ars ex hoc nobilior ostenditur quam experimentum, quia quod propinquius est nobiliori, nobilius est. Deinde cum dicit:

Hoc autem est ; quia hi quidem causam sciunt, illi vero non ; experti quidem enim sciunt ipsum quia; sed propter quid nesciunt, illi autem propter quid et causam cognoscunt.

Probat dictam praeeminentiam tribus rationibus, quarum secunda ponitur ibi : Et omnino sciens signum ; tertia ibi : Amplius autem sensum. In prima parte intendit talem rationem : sciens causam et propter quid, est magis sapiens et sciens illo qui scit tantum quia, quia scientia propter quid nobilior est, et certior scientia quia ; sed artifex habet scientiam propter quid, expertus autem tantum quia ; ergo artifex est magis sciens experto. In ista ratione sic procedit : quia primo ponit rationem. Secundo exponit eam per simile, ibi: Unde architectores. Dicit ergo quod hoc autem, quod dictum est probatur : quia hi quidem, scilicet artifices, sciunt causas ; illi vero, id est, experti, non ; unde addit : experti enim sciunt ipsum quia, sed nesciunt ipsum propter quid; hi autem, artifices scilicet, cognoscunt quia et propter quid.

Notandum quod Aristoteles 1. Posteriorum, cap. illo : Certior autem scientia, dicit scientiam propter quid esse certiorem scientia quia ; et ideo si artifex novit propter quid de his quibus expertus novit solum quia, sequitur artificem esse magis scientem quam expertum. Deinde cum dicit :

Unde et architectores circa quodlibet quidem hujusmodi honorabiliores et magis scire manu artificibus putamus et sapientiores, quia factorum causas sciunt. Illi vero sicut quaedam inanimatorum, faciunt quidem, non scientia autem faciunt quae faciunt, ut ignis quod exurit. Inanimata quidem igitur natura quadam unumquodque horum faciunt, sed manu artifices propter consuetudinem, quibus efficitur, ut sapientiores sint quidam, non quia peritiores sint in agendo, sed quia rationem habeant, causasque cognoscant.

Exponit praedictam rationem per simile, et intendit talem rationem sumptam a simili, sicut se habet ars architectonica ad artem manualem, sic se habet sciens quia et propter quid ad scientem quia tantum: sed ars architectonica est sapientior, et scientior ipsa arte manuali, ideo dicitur architectonica ab AdminBookmark quod est princeps, et AdminBookmark quod est ars ; ergo similiter sciens quia, et propter quid, cujusmodi est artifex, sapientior et scientior est experto sciente solum quia. Dicit ergo quod architectores putamus sapientiores, et nobiliores, et magis scire circa quodcumque genus scibile, ipsis artificibus manu, id est, manu operantibus. Et ratio hujus est, quia architectonici artifices sciunt causas et propter quid factorum, id est, artificialium : illos autem, id est manu operantes putamus: sicut quaedam de numero inanimatorum, faciunt enim ; sed quae faciunt incognita faciunt , quia causam ignorant, quemadmodum inanimata, ut puta cum ignis exurit ; ignis autem comburens ignorat causam quare comburit. Sed ne aliquis crederet omnino simile esse de actione inanimatorum et manu artificum, subjungit differentiam : Nam inanimatu faciunt unumquodque horum, quae faciunt, natura quadam, id est, quodam impetu et necessitate naturali, et per hoc distinguuntur ab agente a proposito : sed manu artifices faciunt quae faciunt per consuetudinem, quia per aliquem habitum acquisitum per consuetudinem, quod non est dicendum de inanimatis. Est ergo similitudo inter inanimata, et manu artifices, quia utraque operantur absque cognitione causae: nam sicut inanimata operantur ordinata in finem ab aliquo agente superiori, sic et manu artifices ab aliquo superiori artifice architectore, respectu ejus. Unde concludit intentum, quod ex dictis patet quod non sunt sapientes aliqui secundum practicos, id est, operatores esse, vel secundum practicos, id est, secundum operatoris habitus, quales sunt experti, sed secundum quod habent rationem universalem et causam, et propter quid cognoscunt, quales sunt artifices.

Notandum quod ars architectonica dicitur principalis ars, ab

AdminBookmark quod est princeps, et AdminBookmark quod est ars: dicitur autem principalior, quia operationem principaliorem habet, et imperium respectu alterius. Exemplum, aliqua operatio artis ordinatur ad materiam disponendam, puta Carpentaria dolans et disponens ligna, quae sunt materia navis ; aliqua ordinatur ad formam inducendam, puta illa quae componit ligna et inducit formam navis; aliq?a ordinatur ad usum factae navis, puta Nautica, quae navigando utitur nave constructa et jam facta. Prima potest dici dolativa. Secunda manufactiva. Tertia usualis, et habent se sic per ordinem : quia prima est infima et ordinatur ad secundam, ut ad finem, et ut materia ad formam, quia ipsa imponit necessitatem sibi, sicut forma materiae et finis his quae sunt ad finem; unde secunda est architectonica respectu primae, et imperat primae. Nam manufactor imperat dolativo, ut sic, vel sic dolet ligna, secundum quod sic vel sic sunt apta ad formam navis inducendam. Quod igitur ligna sic vel sic dolanda, sicut manufactor novit causam, et propter quid, quia scilicet expedit propter talem formam navis ; sed ipse dolativus, ut sic, solum novit quia sic dolanda sunt, sed causam propter quid ignorat. Simili modo secunda ordinatur ad tertiam, et tertia est architectonica respectu secundae, quia sibi imperat, ut talem formam inducat, quia talis est necessaria ad usum navigandi, ita quod ipsa manufactiva, ut sic, solum novit quia, sed usualis novit propter quid. Similiter in proposito artifex novit propter quid eorum, quae expertus solum novit quia. Ergo artifex est magis sciens quam expertus, et habetur propositum. Deinde cum dicit :

Et omnino scientis signum est posse docere, et ab hoc artem magis experi- mento scientiam esse existimamus. Possunt autem hi, hi autem docere non possunt.

Ponit secundam rationem, quae potest sic formari : artifices possunt docere et non experti: ergo artifices sunt magis scientes, et magis perfecti quam experti. Consequentia patet, quia scientis signum est posse docere, nam tunc unumquodque dicitur esse perfectum, quando potest sibi simile generare, et facere. 4. Meteor. Antecedens probatur, quia artifex scit causam et propter quid, expertus ignorat, ideo potest artifex docere, non autem expertus. Scire enim est causam cognoscere, et ideo qui causam scit, potest facere alium cognoscere et scire ; experti autem docere non possunt, quia causam ignorant : quod si aliis tradunt ea quae experimento noverunt, poterunt in eis generare habitum forsan opinionis vel credulitatis, non autem scientificum, cum scientia sit per causam. 1. Post. Dicit ergo quod omnino signum est scientis posse docere, et ab hoc magis concupiscimus artem, quam experimentum , quia magis sumusscientes per artem quam per experimentum ; unde subdit quod hi scilicet artifices possunt supple docere, hi autem scilicet experti docere non possunt.

Notandum quod virtus istius rationis consistit in ista propositione, quae colligitur. 4. Meteor. quia unumquodque est perfectum, quando potest generare sibi simile.

Sed contra: ergo Deus posset generare alium Deum sibi similem ; consequens est falsum, ergo antecedens, quod est propositio allegata. Respondeo, non est factibilis alius; propositio autem habet veritatem, ubi aliud simile est factibile. Contra, quia Angelus est factibilis, et tamen non potest sibi similem generare: ergo asinus erit perfectior Angelo, si propositioallegata vera sit. Respondeo quod propositio illa fallit, quando productum aliquot est ita perfectum, quod ad sui productionem requirit causam aequivocam, et hoc est propter perfectionem, sic est in Angelo. Similiter in univocis deficit, quando est in potentia passiva tantum : lapis enim durus quantumcumque perfectus non potest generare sibi similem, quia tantum habet potentiam passivam ad . resistendum: durum enim est quod resistit impellenti, sed non habet principium agendi qualitatis activae. Tunc ad propositum, Unumquodque est tunc perfectum, etc. licet sequatur, quando potest generare, etc. tamen non sequitur, perfectum est, ergo potest generare, etc. nisi cum exceptionibus supradictis. Deinde cum dicit :

Amplius autem sensuum neque unum sapientiam esse ponimus, cum his singulorum cognitiones maxime propriae sint: sed propter quid de nullo dicunt, ut propter quid ignis calidus, sed quia calidus solum sit.

Ponit tertiam rationem quae su- mitur a signo, et probatur propositum : quia nec unum, id est, nullum sensum, ponimus esse sapientiam et scientiam, quia sensus non est scientia nec capax scientiae. Et ratio hujus est : quia his sensibus maxime sunt propriae cognitiones singularium. Nam universale ut sic non cognoscitur a sensu, et ideo sensus, qui sunt circa singularia de nullo dicunt, id est, cognoscunt propter quid, ut propter quid ignis est calidus, sed tantum : quia calidus est; si ergo sensus negatur esse sapiens vel sciens, propter ignorantiam causae et propter quid: expertum qui solum novit quia, non propter quid, negandum est esse scientem vel sapientem. Sed artifex qui novit causam et propter quid, dicetur magis sapiens et sciens.

Primum quidem igitur conveniens est quamlibet artem invenientem ultra communes sensus ab hominibus mirari, non solum propter aliquam inventorum utilitatem, sed sicut sapientem, et ab aliis differentem : Pluribus autem repertis artibus, et aliis quidem ad necessaria, aliis vero ad introductionem existentibus, tales illis sapientiores esse arbitrandum est propter id quod illorum scientiae ad usum non sunt: unde jam omnibus talibus institutis quae non ad voluptatem, neque ad necessitatem scientiarum repertae sunt: et primum in his locis ubi vacabant, unde circa Aegyptum Mathematicae artes primum consisterunt, ibi namque gens Sacerdotum vacare dimissa est.

Postquam determinavit Philosophus, et distinxit gradus cognitionis in hominibus rationem participantibus, comparando artem ad experimentum, nunc facit idem comparando artem speculativam ad practicam. Circa quod duo facit : primo quod dictum est, ostendens quod speculativa habet magis et tantum rationem sapientiae. Secundo adaptat illud quod dixerat ad hanc scientiam, de qua hoc intendit, quod propter hoc scilicet haec scientia meretur nomen sapientiae, quia versatur circa primas causas et circa principia. Secunda ibi: Cujus autem gratia. Prima in duo : nam primo facit quod dictum est. Secundo removet dubium oriens ex praedictis. Secunda ibi : In moralibus antem. In prima intendit talem rationem : illa scientia cujus habens meretur nomen sapientis, et habetur in majori veneratione et honore inter homines, magis est sapientia, quia propter quod unumquodque tale et illud magis ; sed ars vel scientia speculativa est hujusmodi respectu activarum practicarum: ergo speculativa est magis sapientia quam practica. Minorem ostendit in littera dicens, quod conveniens est mirari primum, tanquam dignum honore, inuenientem, id est, illum qui invenit quamvis artem: et qui ultra omnem sensum, id est, ingenium aliorum hominum, quaerit, scilicet causas rerum et quamcumque artem, non propter utilitatem vitae, sed propter ipsum scire solum, quod est proprium speculativae ; ille inquam est dignus admirari, qui sic facit ut scilicet sapiens ad inveniendum causas rerum, et distinguens ab aliis, id est, sciens differentias rerum ad invi cem ; sed talibus artibus repertis, et aliis pertinentibus ad necessaria vitae, quales sunt artes mechanicae, et aliquo modo, omnes practicae ; aliis vero pertinentibus ad introductionem in aliis scientiis, quales sunt omnes sermocinales, ut Logica, Grammatica et Rhetorica, in omnibus, inquam, talibus jam repertis semper tamen speculativos arbitrandum est esse sapientiores illis, qui habent artes dictas prius repertas ; propter illud quod illorum, scilicet speculativorum, vel habentium speculativas scientias, scientiae, quae sunt speculativae, non sunt ad utilitatem vitae repertae, sed propter ipsum scire, quod probat per signum: quia omnibus aliis repertis, quae vel pertinent ad necessitatem vitae, vel ad introductionem in aliis, ut jam dictum est ; vel etiam quae pertinent ad voluptatem, quod dicit propter aliquas scientias ad delectationem hominum ordinatas, ut forte sunt scientiae de ludis vel hujusmodi, illae speculativae non sunt repertae ad aliquid istorum. Quod patet, quia speculativae scientiae, primo repertae sunt in his locis, in quibus primo studuerunt hominescircatalia, unde et in Aegypto primo substiterunt artes Mathematicae, nam primo reper tae sunt a Sacerdotibus, qui concessi, et dimissi sunt studere circa hujusmodi speculativa Mathematica.